Logo Studenta

Aristoteles - Protreptico (una exhortacion a la filosofia)-Abada Editores (2006) - Isabel Pantoja

¡Este material tiene más páginas!

Vista previa del material en texto

LECTURAS 
Serie Filosofía
O RECTO» FioV DUQUE
ARISTÓTELES
Protréptico
UNA EXHORTACIÓN A LA RÜOSOFÍA
Reservados lodos los derechos, No se permite reproducir* almacenar 
en sistemas de recuperación de la información ni transmitir alguna 
parte de esta publicación» cualquiera que sea el medio empleado 
—electrónico, mecánico» fotocopia» grabación» etc.—, sin el permiso 
previo de los titulares de los derechos de la propiedad intelectual,
edición bilingüe 
CARLOS MEGINO RODRIGUEZ
O C arlos Megino Rodríguez. 2006 
de la introducción, traducción y notar
O Asada Editores, s .u , 2006 
Jt la pratntc edición 
Plaza dejestu, 5 
28014. Madrid 
Tel.1914296882 
fac: 914297507
http ¡í'/www.abadaedilorei.com
dueño EstudioJ oaquín Gallego
producción GUADALUPE GlSBERT
1SBN- 1 3 978-84-9625B-85-3 
ISBN- 10 84-96258- 85-8 
depó,¡10 legal U-4.3.655-2006
preimpreiión OalubertAllé
tmpreiión Lavel
AB ADA EDITORES
LECTURAS DE FILOSOFÍA
http://www.abadaedilorei.com
FRAGMENTA
«Tipo? 0€(iíaatt'a> 
i*
’ApiaTOTéXous npoTpeTTTucói', oí/ éypaijje trpós Qepíawm tóv 
KuTTpíaii'' pacnXéa Xéyaii/ oti oúfiei/'t irXeítjj áyaQa írrrápxeL iTpós tó 
4>LXoao<t)fjaai • ttXovtói' Te yáp irXetcrroi/ airrov ex€L,/ (¡ierre Saira- 
vav eis TaüTa, en fie Sóijai/ ínrápxeii/ aimp.
2“
... Te TrpÓTTeu/ twv Seói/Twi/ ti trpoatpoupéwus' KwXúq- 8ló Set 
TT|i/ toútüji/ Oeojpoüirra? á-rvxíai/ 4>eúyeiv kol i/opí^en/ Tf|i/ eúfiaipo- 
víav oúk év Ttp ttoXXó KeKrfjoOai yíyi/eo6at páXXoi/ i) £v Tip m is rf|i/ 
i|>uXTF SLaKetaSar Kal yáp aúpa oú tó Xapirpg KeicoapTipéi/01/ éo- 
GfjTL ((kilti tls ai/ eli/ai parápioi/, áXXá tó ttii/ úyíeiai/ éxoi/ Kal 
oTTOvdaíatg SiaKeípei/oi/, mv pqSéi/ twv npoetpripéwjji' aú™ TTapry 
TÓI/ aUTÓl/ fié TpÓTTOl/ KOL lilUX^ éál/ í TT€trai8eupéinj, TTII/ TOLaÚTT|l/ 
Kal TÓi/ toioOtoi/ ái^pamoi/ eúfiaípoi/a TTpoaayopeuTéoi/ écrríi/, oúk 
ai/ Toi? éicró? f| Xaptrpáts' Kexopiy/ripévos', aÚTÓ? (infiei/ó? á£tos wv.
t
* Fr. t¡ Slob. 4,32.21.
M Frr. 2*5: POxpnh. 666 ■ Slob 3.3.25.
FRAGMENTOS
ATemisonte
I
Pmtréptico de Aristóteles, que éste escribió aTemisonte, el rey 
de los chipriotas, diciendo que nadie tenía más cualidades para 
cultivar la filosofía; y es que, en efecto, éste tenía una enorme 
riqueza, de modo que podía gastar en estas cosas, y además 
gozaba de estimación'3.
2
<E1 amor por los bienes externos? les impide hacer alguno 
de los deberes que se han propuesto. Por eso, se debe evitar la 
desgracia que vemos en esos hombres y pensar que la felicidad 
no depende tanto de poseer muchos bienes como del estado en 
que se encuentra el alma. Pues nadie diría que es dichoso el 
cuerpo adornado con un vestido reluciente, sino el que tiene 
salud y se halla en buen estado, aun cuando no tenga ninguna 
de las cosas que acabamos de mencionar; y del mismo modo, si 
un alma ha sido educada, a tal alma y a tal hombre habría que 
llamarlo feliz, no al que está espléndidamente provisto de cosas 
externas, no siendo él mismo de ninguna valía'*. Como tam-
5o ARISTÓTELES
oúSe yáp urrrov, eáv <)jáXia xp^aa «cal ctk6ut|v éxil ffoAtrreAfi <|xzu\o9 
t5v, tov Taoirrov á£ióv nro? vop.í£op.€v eívai, áAA’ éáv StaKetpevo? 
fj cnrou8aíü)S, toütov páAAov énaivoupev.
3
Xtapl? 8é twv eipquévwv auppaívet toí? jirjSevó? á£íoi? oucriv, 
oTav Tvxü>ai xoprjyía?, Kai twv Siá Trj? áya&ov irAéovo?
á£ta airrói? elvat Tá KTqpaTa- <oirep> irávTwv aícJXLOTOv. uxnrep 
yáp €L ti? t<2v oíkctwv <t<3v> aírrou x^tpwv eÍT), KaTayéXacrro? áv 
yevotTo, tov aÚTÓv Tpótrov oí? irAéovo? á£íav ttjv KTfjcnv cívai 
cruppépriicev rr}? i8ta? 4>úaea)?, áSAíou? toútou? éívai Séí vopíCetv.
4
Kai touto kot’ áXqQetav oütiu? €X€t* tíkt€i yáp, oí? (})T)aiv tj 
Trapotpía, KÓpo? pév ü(3piv, áuaiSeuoía Sé pet é£oucría? ávotav. 
tóí? yáp StaKeipévoi? Tá irepi tt|v ijiuxnv KaKw? outc itAouto? 
out loxu? outc kóAAo? Túiv áyaGoiv é<mv áXX’ oow uep áv atrrat 
paXXov ai StaSeaei? Ka0’ úireppoXfiv uiráp^axTi, toooútî peíCw 
Kai TTXetü) tov K€KTT|pévov pXáTrrouatv, <éáv> aveu <})povqaeto? 
irapayévwvTar tó yáp pf| TratSi páyaipav toüt ecrn tó pf) toi? 
4>aúXot? ttjv é^ouaíav eyxeiptCetv.
5
Trjv Se (fjpóvqcriv anavTe? áv ópoAoynaetav ¿k tou pavOávetv 
yíyveoBai <Kai> Cqrciv wv Tá? Suvápei? <|>iAocro(f)ía TreptetXT^v, 
ükrre irá>? oúk ánpo(f)aaícrT(D? <j>iAoorcx{>Tyr€OV cari Kai ....
6*
...<<4>iAoao4>eÍv» XéyeTai Kai tó Ciyrelv qútó touto eÍTe xptj 
4>iXoao4>elv eiTe pq, Kai tó Tqv cfaXóíKxfwv 0ewpíav peTiévai.
Fr. 6i Ale*. Aphr. m Top. 149.9.
FRAGMEKTOS 5 1
poco pensamos que sea de algún valor un caballo tal que. aun 
teniendo bridas de oro y un lujoso arnés, sea vulgar, sino que 
alabamos más al que se halla en buenas condiciones.
3
Además de lo dicho, ocurre a quienes no tienen ninguna 
valía que, cuando alcanzan a poseer una fortuna, consideran 
sus posesiones incluso más valiosas que los bienes del alma, y 
eso es lo más infame de todo. Pues igual que resultaría ridículo 
que alguien fuera inferior a sus sirvientes, se ha de considerar 
miserables del mismo modo a quienes les resulta más valiosa su 
hacienda que su propia naturaleza’5.
4
Y esto es verdaderamente así, pues, como dice el proverbio, 
la saciedad cría insolencia16, y la incultura con poder, insensa­
tez. En efecto, para quienes tienen en mal estado las cosas del 
alma no son bienes ni la riqueza, ni la fortaleza, ni la belleza, 
sino que cuanto mayor es el exceso en que poseen estas condi­
ciones, tanto más intensa y frecuentemente trastornan a su pro­
pietario, si no van acompañadas de sabiduría*7. Pues «al niño, 
ningún cuchillo»’*, es decir, no entregar el poder a los viles.
5
Y todos coincidirán en que la sabiduría surge de aprender e 
indagar aquellas cosas cuya posibilidad <de ser aprendidas e 
indagadas> la ha otorgado la filosofía, de modo que hay que 
cultivar la filosofía inexcusablemente... *9.
6
... se denomina «cultivar la filosofía» tanto a examinar 
esto mismo, si es menester cultivar la filosofía o no, como a 
dedicarse a la especulación filosófica.
5® MISTATELES
7'
[ ’E tt€ Í 6 ’ dvOpúiTOL? S L aX ey ó (ie0a , dXX’ oüx'i t ó í s r n v 0e ía v 
jioTpau r f jf f £a)f¡s TTpóxeipov I x o u a i , 6e i a u p p iy v w a t T a i s TO iaú- 
T a i s TrapatcX iíoeai T a s irp o s t ó v ttoXl t ik ó v K ai ttpoktlkóv p ío v 
TTpoTponás. w8e ow Xéytu|i€v]
8“
H a ínTOKeípeva Tipos tóv píov fip.iv otov <tó> aúpa rai. <tó> 
Tiepi tó aúpa raScaré p ópyavá Ttva ÚTTÓKetTai, toutiúv 8’ émKÍv- 
Suvós eaTiv p xp^aLS, Kai uXéov QáTepov áuepyáCeTai tois pf) 
SeóvTdis aírroLS XP^pévoLS. Sel toívuv ópéyeaGat tt)S émaTtÍpiis 
KTaaGaí t ’ aúrfiv Kai xppo0ai aíiTfi upoaqKÓi/Tbis, Si fjs návTa 
toOto cu 0riaópe0a, 4>t.Xoao4>qTéoi'' áp’ fjpLv, ci péXXopev óp0¿s 
TioXiTeúecr0ai Kai tóv éaimiv flíov 6tá£eiv w^Xípws.]
9
”Eti toívvv áXXai pév eícnv al uoioOaai eracrrov tójv év Tip pitp 
TiXeoveicTTipdTwv éiucrrftpai, aXXai 8’ ai xpúpevai toótois, Kai 
áXXai pev ai írmipeToOaai, eTepai S' ai émTdTTOuoat, év ais éo- 
tiv (¿s av ijyepovLKiúTÉpaLs vrrapxoúaaLS tó (aipícas ov áya0óu. ei 
tolvuv póvr) f| tou Kpívttv exonera TT)V ÓpGÓTTITa Kai T( TU) Xóytp 
Xpuipévt] Kai r¡ tó oXov dyaGóv Gewpovaa, títls cotí <j)iXoao<j)ía, 
Xpfjofkn iráatv kol érnTárreLv raTa <j>úaLv Sírva Tai, [<j>iXoao(j)TiTéov 
¿k navTÓs Tpónou,] (¿s póvTis 4>iXoao(j)ías tt|v óp0ijv Kpícnv Kai 
Tr|V ávapdpTTiTOv émTaKTLKTiv (jjpóvqaLV év éairrfj n€pi€xoúaT)s.
IO* **~
[ ”Av(i)0ev 8’ dpxópevoi óttó toO rfjg «jiúaeuis pouXrtpaTos ém
Ttiv aÚTTiv upoTpoirfiv npoxü)poOp€V OÚTüXjí.]
* Fr. 7; lamb. fruir. 36.27-37.3 Púlelli.
** Frr. 8-91 lamb. Prolr 37.3-22 P.
Fr. IOi lamb. Pratr 4.9.1-3 P,
FRAGMENTOS 53
7”
[Y puesto que dialogamos con hombres y no con los que 
tienen en posesión una suerte de vida divina*1, se deben mez­
clar tales exhortaciones con las invitaciones a la vida pública y 
activa. Digamos, pues, lo siguiente.]
8
[Las cosas que sirven de base para nuestra vida, como el 
cuerpo y las cosas relativas al cuerpo, nos sirven a modo de ins­
trumentos, pero su uso es peligroso, y producemás el efecto 
contrario en los que los usan indebidamente. Se debe, por 
tanto, aspirar al conocimiento*2, adquirirlo y usarlo conve­
nientemente, pues por medio de él tendremos en buen orden 
todas esas cosas. Debemos, entonces, cultivar la filosofía, si 
vamos a participar con rectitud en los asuntos públicos y llevar 
nuestra vida con provecho23.]
9
Hay, además, unas ciencias que producen cada uno de los 
beneficios de la vida y otras que se sirven de las primeras-, hay 
unas subordinadas y otras directivas; y en estas últimas reside, 
como si tuvieran más capacidad rectora, lo que es realmente 
bueno. Por tanto, si sólo la ciencia que tiene la rectitud de ju i­
cio, que usa la razón y que estudia la totalidad del bien, que es 
la filosofía, puede por naturaleza24 servirse de todas <las demás 
ciencias> y dirigirlas, hay que cultivar la filosofía de cualquier 
modo, puesto que sólo la filosofía contiene en sí el recto juicio 
y una sabiduría25 directriz infalible26.
10
[Comenzando desde el principio, desde el propósito de la 
naturaleza, procedamos con la invitación misma <a la filosofía> 
del modo siguiente.]
54 ARISTÓTELES
II*
T<úi/ YLyvopéuüJi' tq peu átró tlwjs Stauoías ra i Téxuqs yíyve- 
Tai, oíou oiKÍa Kal ttXolou (áficjxDTépwu yáp toútwu a ín a Téxuq 
tls étm Kai Stáuota), tó 5e Siá \&v oúSepiás, áXXá 8tá
<j>úaii/‘ Cqbiv yáp Kai c)>ut¿üia aÍTÍa cfiúais, Kai raTá fyvaiv ytyveTat 
iTáuTa Ta ToiauTa. áXXá piju Kai 8iá túxtiu cuta yíyueTai túu 
irpaypáTwv ooa yáp pf|Te 6tá T é x ^ v piíre Siá <J>úatv pqT’ éi; 
áuáyicns yíyveTai, Tá íroXXá toútwu Siá TÚxqu yíyveaGat 4>aii€v.
12
Tcüu peu oúu ÓTTÓ túxt|9 yiyuoiiévüH' oüSév cuera tou yíyueTat, 
oú8’ éoTi tl tcXos aÚTOLS" tols 8’ airó Texi'nS' yiyuopéuoLS' 
éuecm Kai tó réXo? Kai tó ou cuera (áei yáp ó tt|u Téxuqu ¿X ^ 
áiroSuioei aoi Xóyou 8l‘ ou éypatpe Kai ou cuera), rai toúto [oti] 
péXnóu écrriu f] tó Sló toíito yLyuóp.evou. Xéyco 8’ oowu raff aúrrp 
t) T€xun tté<|>UKeu aÍTÍa rai pf| raTá aupPe(lT|KÓs' úyteías pév yáp 
iaTpud)u páXXou ij uócrou Kupíüis áu Beíripeu, otraSopucriu 8’ ot- 
KÍas, áXX’ oú toG KaTafíáXXetu. tráu apa euerá tou yíyueTat tó 
raTá Téxiaiu, rai touto TéXo? aÚTqs' tó (léXTurrou, tó péuToi Sló 
Ti>xr|U oú yíyueTat cuera tou* CTuppaíq péu yáp av rai óitó túxt)S 
ti áya0óu, oú pqu áXXá ye raTá Tqu túxtii' Kai raSócrou airó 
TÚxr)5 oúk áyaGóu, áópLOTOU 8’ áei tó yLyvópevóv écrri kot’ aúTqu.
13**
’AXXá pfju tó kotó ye <|>úcnu euerá tou yiyueTaL, rai PcXtíouos 
evexeu áei ouvícrraTai f| raSáitep tó 8iá Tex^S* pipetTai yáp oú
* F rr . 11- 12: lam b. Pmtr. 49 .3*25 P.
** F r r . 13- 15, Iam b. Pmtr. 49 .26- 50.26 P.
FRAGMENTOS 55
11
De las cosas que se generan, unas nacen de una planificación 
y de un arte*7, como una casa o una nave (pues un arte y una 
planificación es causa de estas dos cosas), mientras que otras no 
nacen en virtud de ningún arte, sino por naturaleza; en efecto, 
la naturaleza es causa de animales y plantas, y todas las cosas de 
esta clase nacen conforme a la naturaleza*8. Sin embargo, algu­
nas también surgen por azar, pues de cuantas no nacen ni por 
arte ni por naturaleza ni por necesidad, la mayoría decimos que 
surgen por azar*9.
12
De hecho, de las cosas que surgen por azar, ninguna se 
genera para algo, ni tiene una finalidad, pero en las que nacen 
del arte sí hay una finalidad y un para qué3° (pues el que posee 
el arte siempre te dará razón de por qué y para qué escribió), y 
este para qué es mejor que lo generado por su causa31. Hablo de 
cuantas cosas el arte es, en su naturaleza, causa por si mismo y 
no por accidente: pues podemos considerar legítimamente a la 
medicina más como <causa> de la salud que de la enfermedad, 
y a la arquitectura como <causa> de la casa, pero no de su 
derribo3*. Por tanto, todo lo que es obra del arte, se genera 
para algo, y es esta finalidad suya lo mejor, mientras que lo que 
es obra del azar no se genera para ningún fin. Pues podría 
resultar del azar incluso algo bueno, pero por su relación'con 
el azar y en tanto que resulta de éste, no es bueno, sino que lo 
generado por azar es siempre algo indeterminado33.
13
Sin embargo, lo que es conforme a la naturaleza se genera 
para algo, y está constituido siempre para algo mejor o igual a 
lo que es obra del arte; pues la naturaleza no imita al arte., sino 
éste a la naturaleza, y existe para auxiliar a la naturaleza y suplir
56 ARISTÓTELES
tt|i> t\ 4>úois' dXX’ aÚTf| tt|u <)>úcnv, ral ecTiií gttl T(¡j jloq-
0eLv ko 'l Ta TrapaXenTÓ|i€ra tí\s (jwetüS di/aTrXrjpoDu, tó \ikv yáp 
eoiKeu aúrf) SwanGai 8l’ aÚTfjs r| <|>úcfls émTeXeív Kal poriSeías' 
oúSei' SeíaSat, Tá 8é fióXis rj TrauTeXéi? dSuvaTeív, oloi' aÚTÍKa 
Kal irepi rá? yei/eaeis' cuta péu St̂ttou túu arTeppárau els ótroíau 
<áu> éfnrécqi yf\v aueu t̂ uXaicft? yíwdxsiv, I ulq Sé TTpoaSeÍTaL Tf¡s 
yeüjpyucr)? Téxt'GS" TrapairXriaíws Sé Kal tüv ¿cjiaii; Ta pév Si' aírr- 
&v amoav áiroXapPdwec tt)u <J>úaiu, áuGpüiiros' Sé ttoXXwu Sel Tai 
Tzyyiav Trpós' aanripíav KaTd Te tt)U irpoíniu yeveatu Kal TrdXiv 
KaTa ttju íxrrépav Tpô TÍt».
14
Ei toíi'uv rj Téxi'Ti pi peí Tai ttíu <t>úau\ ótío Taúnis T|KoXoú0T|Ke 
Kal Tais Téxvais tó ttji/ yéveaii/ ánaoav cuera tou yíyveaGai. tó 
yáp ópGcüs' yiyvópei/ou ánav eveKá tou ytyuecQat Geírpeu áu. oú- 
kow tó ye raXias1, óp0¿>s‘ Kal tó fiéu yiyuópeuou yíyucTat, yéyoi/e 
Sé tó yeyouós tó ye pfju kotó <j>úaiu airau koXüjs, eíirep tó Trapa 
tjjúoiu 4»auXou Kal Tip KaTá <j)úaiu <évavríov f) ow rotó <|>úaiv> 
yéueais cuera tou yíyucTai.
15
Kai tovt tSoi ti? áu rai d<t>’ érácTTou tiüu cu r¡pív pepiLu- 
olov ei KaTauooí? tó pXéijxipou, ÍSois áu ¿ s oú pá-rnu dXXá pory 
0eias x “ Ptv tcju óppdTiuu yéyoueu, ottws duáirauaíu Te TTapéxíl
Kai KlüXÚr) TÓ TTpOOTTÍTTTOlTTa TTpOS TT)U áj)ll/. OÜKOÜU TOÚTÓU COTLU
ou cuera yéyoué tl Kai ou cuera Set yeyouéuai- otou ei ttXolou 
cuera rrjs koto 0áXarrau KopiSf)? éSei yiyueaGai, Siá touto koI 
yéyoue.
f r a g m e n to s 57
sus deficiencias3*. En efecto, la naturaleza parece ser capaz de 
completar por sí misma y sin precisar de ayuda algunas cosas, 
pero otras <parece completarlas> con dificultad o ser del todo 
incapaz de hacerlo, como por ejemplo, en relación con las ger­
minaciones: algunas semillas germinan sin cultivo, cierta­
mente, cualquiera que sea la tierra en que caigan, mientras 
otras precisan además del arte agrícola; y de forma semejante 
ocurre entre los animales: algunos alcanzan la plenitud de su 
naturaleza por sí mismos, mientras que el hombre precisa de 
muchas artes para su supervivencia, tanto en su nacimiento, 
primero, como de nuevo en su posterior crianza35.
14
Si el arte, pues, imita a la naturaleza, de ésta proviene para 
las artes que toda su producción se genere para algo. En efecto, 
podemos admitir que todo lo que se genera con éxito, se 
genera para algo. Ahora bien, lo que se genera con belleza, se 
genera con éxito; y lo que es generado o se genera, si es gene­
rado o ha sido generado todo ello conforme a la naturaleza, lo 
es con belleza, si es que, en efecto, lo que es contrario a la 
naturaleza es vil y <opuesto a lo que es conforme a la natura­
leza^ Así pues, la generación <conforme a la naturaleza> se 
produce para algo36.
15
Y esto lo puede ver cualquiera también en cada una de las 
partes que nos constituyen: por ejemplo, si observas el párpado, 
puedes ver que no se ha formado sin razón, sino para auxilio de 
los ojos, a fin de procurarles descanso y de apartar las cosas que 
entorpecen la vista. Por tanto, lo mismo es aquello para lo cual 
algo se ha generado y aquello para lo cual debe generarse; por 
ejemplo, si una nave debía construirse para el transporte por 
mar, por esa razón también es por la que ha sido construida37.
58
Ar is tó te l e s
16*
Kal nf)v Tá ye Cúa tüjv <J>úaei <re Kat KaTá <(juctiv> yeyevq- 
|i.évu>v éañv tjtoi TTÚVTa tó TTapcLiTau f) Tá péXTiora icai Tipiiá- 
TaTa- Sia(J)épeL yáp oúSév eí tl? aÚTwv Tá troXXá napá 4>úoiv 
oíeTat yey€vf|ü9ai, 8tá ti va <|>0opáv «ai poxGTipíav.TtpuírraTov 
8é ye tíüv évTaúGa ¿(¿kov av0po>TTÓg étmv, tiiore SfjXov otl <J>úaei 
Te Kal kqtó <|jíxjlv yéyove.
17"
El toívuv iravró? áe't tó téXos ¿ otl 0éXnov (evesa yáp toü 
téXous TictvTa yíyveTai Tá ytyvópeva, tó 8’ ou évera (JéXTiov Kal 
péXncrrou ttóvtwv), TéXos 8é KaTá <j>úatv toút' étmv 0 kotó tt|v 
yéveaiv Tié<})UKev vototov éTTiTeXeia0ai Trepaivopévris tí¡s yevé- 
aetüS' tnivex^?' oúkouv trpóiTOV pev tó kotó tó aúpa tüjv 
ávGpÚTrwv Xappávet TeXoj, ütJTepov 8e tó kotó tt|v l|juxiÍv, Kaí 
ttüjs del tó toú peXTÍovos TéXos úcrrepíCet tí}s yevéaews’ oúkouv 
t|)uxñ crtóparos ütJTepov, Kal twv rfis i^ux^s TeXeuTaíov r\ 
4»póviyjis- toúto yáp üototov ópdipev yLyvópevov cjjúaei tois 
ávSptúTrois” 810 Kal tó yqpas dvTnroieiTai toútou póvou tüjv 
áyaSaiv 4>póvTyais apa T15 KaTá tj>úaiv f|ptv écm tó TéXo?, Kal tó 
<j>povéiv éaxaTov oú xáptv yeyóvapev. oúkouv eí yeyóvapev, Sq- 
Xov otl Kal éapev évera toú tjjpovfjaaí tl Kal paMv.
18*"
Tí 6í) tout’ étrrlv tüv óvtojv oú xdpiv fj tjjúacs qpás éyévvqoe 
Kal ó 8eós; toúto Tluflayópas épüj™pevos,«Tó 0eáoaa0ai»
•«
•4*
Fr. 16: Iamb. ftolr. 50.87-51.6 P. 
Fr- I7-. Iamb. Prolr. 51.16-53.5 P. 
Frr- iS-tgs Iamb. ftofr, 51.6-15 P.
FRAGMENTOS 59
16
Además, los animales están entre los seres nacidos por 
naturaleza y conforme a ella3®, si no todos39, al menos los 
mejores y más perfectos; pues nada importa si alguien piensa 
que la mayoría de ellos han sido generados contra la natura­
leza por alguna degeneración y vicio40. Y el hombre es el más 
perfecto de los animales de aquí41, de modo que resulta evi­
dente que ha sido generado por naturaleza y conforme a 
ella42.
17
Por tanto, si el fin de cada cosa es siempre mejor <que la 
cosa misma> (pues todas las cosas que se generan, se generan 
para un fin, y aquello para lo que <se generan> es mejor e 
incluso lo mejor de todas las cosas), y el fin conforme a la 
naturaleza es lo que, en la generación, es por naturaleza lo 
último en realizarse cuando la generación es llevada a cumpli­
miento sin interrupción, entonces, lo relativo al cuerpo 
alcanza primero su fin en los hombres, y después lo relativo al 
alma, y el fin de lo que es mejor es siempre, de algún modo, 
posterior en la generación43; luego el alma es posterior al 
cuerpo, y la sabiduría, la última de las facultades del alma, pues 
vemos que ella es por naturaleza lo último que se genera en los 
hombres, y, por eso, es el único de los bienes que reivindica la 
vejez44; entonces, una cierta sabiduría es nuestro fin conforme 
a la naturaleza, y ser sabios lo último para lo cual hemos 
nacido. Así pues, si hemos nacido, es evidente que también 
existimos para saber y aprender algo45.
18
¿Cuál de las realidades, entonces, es ésa para la que la natu­
raleza y la divinidad4® nos criaron? Preguntado esto a Pitágo- 
ras, respondió: <nos criaron» «para contemplar el cielo», y
6o
ARISTÓTELES
« too s e d o ^ t o w „ tp i, Tóp ^ j r !< x en ,r . i' ú!
z z z z z * rai * - • * - ^
3 0 *
r r * ^ " * * « < * » *
dXAá toüto tó ™ 6 T° ° teoS
n s 4t<I» + * » s . w ! °v t a * f e ™ , , 'r0° - ° ? ^ A
T fr irpün^ ^ t „ . e( í íp ¿<m : ^ ™ “7 v.lrai^
apio™, d„ r f , rál/nu„ r t ” T£i° s 1 +pwn<ns,
[Eis tqúto Sé 4»ép€t TéXos ral r, rotaSe
Z o T J Z t : ^ :
« Frr, 3 0 - 31, J-nib. ^ 5., 6 . ,g p 
r r . 3 3 - 3 3 : J«mb. Pmtr. 3 4 .5 - 1 6 P,
FRASHENTOS 6l
solió decir que él mismo era un contemplador de la naturaleza 
y que para eso había venido a la vida47.
19
Y también Anaxágoras, al ser preguntado para qué elegiría 
alguien nacer y vivir, dicen que respondió a la pregunta: «para 
contemplar el cielo y las cosas que hay en él, los astros, la luna 
y el so l» 48, como si todas las demás realidades no fueran de 
ningún valor.
3 0
Entonces, y según este argumento al menos, Pitágoras dijo 
con razón que todo hombre ha sido creado por la divinidad49 
para conocer y contemplar. Pero que lo conocido sea el mundo 
o algún otro ser natural50, habrá quizá que indagarlo más 
tarde; ahora nos es suficiente en principio con esto: si, en 
efecto, la sabiduría es ün conforme a la naturaleza, lo mejor de 
todo será ser sabio.
3 1
De modo que es preciso cultivar los demás bienes51 en vista 
de los que nacen en uno mismo, y de ellos, los que hay en el 
cuerpo en vista de los que hay en el alma, y la virtud en vista de 
la sabiduría, pues ésta es lo más elevado53.
33
[Al mismo fin53 lleva también la siguiente argumentación.]
33
La naturaleza toda, como si estuviera dotada de razón, n^da 
hace al acaso, sino todo en vista de algo, y, desterrando lo 
casual, vela más por el para qué que las artes, ya que las artes 
son <como sabemos>54 imitaciones de la naturaleza. Y dado
62 ARISTÓTELES
oacra ire^póimKev T̂ irep al léyya.i, otl Kaí <j>0aett)s al Téxuai 
fjaau pipfjpaTa. toíi 6' ávfipúiTOU auvetrnSTO? <j>Goei ék i^XG? te 
Ka l awnaTos, peXxíovos 6' oúcrris Tf|s ilnix^S toü aúpaTos Kai del 
toO {teXTÍoyos cuera ÚTTT]peToupévoL> toü x^ípovos, ral tó aúpa 
Tris i[)uxfis éveK elvat. tí\s t|iuxfis 6é to pév i\v exov Xóyov, tó 8' 
oúk éxow, óirep Kal xeípoy (Sote tó áXoyou cuera toG Xóyou 
I xoutos. év 8e T(p Xóyou exoim ó uoGr ¿Soté toG uoG cuera iTávT’ 
etuai áuayKÓÍei T) áiróSei^ij.
24*
ToG 8' au voG al uoqcreis éuépyeiai, ópáoei? ouaai vot)Tíou, cíis 
toG ópaTLKoü eyepyeia ópáu tó ópaTá. yo^oeio? oiu Kal voG 
<évera> TTávQ’ alperá tol? áuSpumoLs, eíiTep Tá péu áXXa Tf|s 
ijiuxn? evex’ alperá, uoús 6é tó fléXTiaTou t<5u Kara t|iuxí)y tpó- 
uou], toG 8é PeXtíotou tó áXXa CTuuécrrqKe x“ PL,/-
35TláXtu Se Tojy Siauoiiaeioy éXeGSepai pe y rjoau oaat Sl’ auras 
alpETaí, SoúXais 8’ eoiralai al Sl’ áXXa tt)u yvúkxiv í áaepeíSou- 
aaif. KpelTTou Sé nauTaxoG tó Sl aÚTÓ toG Sl áXXo, oti Kal tó 
éXeGGepou toG pf] toioútou.
26
Xpwpéuwu Sr| twu upafeuiu ttí Siauoíp, kcíu airrós ÚTTOpáXXfl t ó 
cruptfiépoy Kal TaúTr] riyfjTai, áXX’ eireTaí ye Taúrr) kol Seiraí ye
F rr . 24- 28: la m b . ÍW r . 34,17 35.18 P,
FRAGMENTOS 63
que el hombre está compuesto, por naturaleza, de alma y 
cuerpo, y dado que el alma es mejor que el cuerpo y está siem­
pre lo peor al servicio de lo mejor, también el cuerpo ha de 
estar en función del alma. Y dado que una parte del alma está 
<como sabemos> dotada de razón, y la otra, que es inferior, no 
lo está, entonces la parte irracional está en función de la racio­
nal- Y como es en esta parte donde se halla el entendimiento, 
entonces la demostración nos fuerza a la conclusión de que 
todo está en función del entendimiento.
2 4
Ahora bien, las intelecciones son actos del entendimiento, 
es decir, son visiones de las cosas inteligibles, del mismo modo 
que ver las cosas visibles es acto de la vista55. Por tanto, todas las 
cosas deseables para el hombre lo son en función de la intelec­
ción y del entendimiento, si es que, efectivamente, las demás 
cosas son deseables en función del alma, el entendimiento es la 
mejor de las partes del alma, y están las demás cosas constitui­
das en vista de lo mejor.
25
Por otro lado, y entre los pensamientos, son libres <como 
sabemos> los que son deseables por ellos mismos56, y semejan­
tes a esclavos los que hacen descansar57 el conocimiento en 
otras cosas. En todos los casos, es superior lo que es por causa 
de sí mismo que lo que es por causa de otro, ya que también lo 
que es libre es superior a lo que no es tal.
26
Así, cuando las acciones son instrumento del pensamiento, 
aunque el que actúa anteponga su provecho y se conduzca en 
consecuencia, sin embargo obedece a aquél, aun cuando58 
necesite que el cuerpo le sirva y se halle incluso expuesto al
6 4 ARISTÓTELES
kq'l toü SiaKoníaouTos awpaTos Kal ávairífnTXaTaL ye Kal Tfj? 
túxt]S, t úirép íüv áTTo8í6a)OL Tas upareis c5v ó voOs icupto?, Kal 
Stá awpaTOS al troXXaít.
2 7
"Ocrre tüív SLavoiíaeíDu al Si’ aÚTÓ iJnXóv tó Gewpeív al pe Tal 
TipiajTepai Kal KpeÍTTOUs tiüv Tipos áXXa XPnCFílltüir Si’ aírrá? Sé 
TÍpioi al Getopíai Kal alpeTq év Taúrais toO voü f| ao<j>ía, Sló Sé 
TTpá£eis al kotó <j>póvricjiv¿ierre tó áyaGóv Kal TÍpLov év Tais Kara 
acxj>íau Geaipíais, Seaiptais 6’ oú Srjirou ttóXiv Tais Tuxoóaais* [oú 
yáp Tráaa áirXüis KaTdXiylKS tíjjuov, dXX’ f| toO dpxovTos acxfioO 
ó otos Kal Tfjs év t¿» ttovtI dpxfis. aimi Kal acKjiíiji oúvoikos Kal 
OLKeíliJS ai/ ÚTTOKéOlTO.]
2 8
AlaQiíaeios (tév oüv Kal voü á<j>aipe6els a o6 pío tros «(jutió yíyve- 
Tai TrapaTrXTÍaios, voü Sé póuou á<J>qpr|pévos éic9r|pio&Tai, áXoyías 
S’ áiJxnpeQels jieviúv 8‘ ev tiíí veo ópoiolrrai 6e¿.
2 9
TQi yáp tüv áXXiov 8ia<(>épop.ev íipaiv, ev póvip 6f) toútco tío pica 
SiaXápirct, io oúk rjv tl tuxóv Kal oú peyáXqv exov d^íav. Xóyou 
pév yáp Kal (jipovijcreios piKpd Tiva Kal év ¿ kclvols aiGúypaTa, 
oo4>ías Sé OeiopriTucris touto pév TravTeXús ápoipa, [póvois 8e 
péTecrn t Geols f ,] aLO0rjaeaí ye Kal óppals ttoXXüv fjSq Qtkúv
Tfjs ÓKpifíeías Kal TÍjs layóos XeíireTaL avGpomos.
F i t . 29 - 30 r Iam b. Protr. 36.7 20 P.
FRAGMENTOS 65
azar; | por encima de estas cosas, realiza las acciones de las que 
el entendimiento59 es dueño, incluso la mayoría <que se reali- 
zan> por medio del cuerpo60 f.
27
De este modo, los pensamientos que son deseables por la 
sola y pura contemplación, son superiores y de más valor que 
los empleados para otras cosas. Las contemplaciones son valio­
sas por sí mismas y además es deseable en ellas la sabiduría pro­
pia del entendimiento, mientras que las61 dependientes de la 
sensatez 3 son deseables por las acciones <que de ellas derivan>, 
de modo que lo bueno y valioso se halla en las contemplaciones 
dependientes de la sabiduría, no ciertamente en unas contem­
placiones cualesquiera. [En efecto, no toda comprensión63 es 
valiosa sin más, sino que sólo la comprensión del que es sabio 
gobernando y la que tiene por objeto el principio del universo 
podría considerarse con propiedad próxima a la sabiduría].
28
El hombre, pues, despojado de sensación y de entendi­
miento, se vuelve semejante a una planta; despojado sólo de 
entendimiento, se embrutece; mas despojado de irracionalidad, 
pero manteniendo el entendimiento, se iguala a la divinidad.
29
Pues lo que nos diferencia del resto de los animales, brilla 
sólo en esa clase de vida6+, en la que no hay nada casual y que 
no tenga gran valor. Hay en ellos, ciertamente, algunas peque­
ñas chispas de razón y de conocimiento65, pero éstas son del 
todo carentes de sabiduría contemplativa, [de la que sólo par­
ticipan los dioses]66, del mismo modo que el hombre queda 
inmediatamente detrás de muchos animales en lo que toca a 
precisión y fuerza de sensaciones e impulsos67.
66 ARISTÓTELES
30
[Kai jiót/01/ toOt’ Óm'üJS’ áyafióy áua<j>aíp€Tov, o Sf| ireptéxett' 
oiryxüjpoOat tt|u toí) áyaGoü ein/otav, otóatiús (iév tol? n^Tipois
ÚTTOTáTTOUTOS éaUTOU KCITQ TOÜTOU TOV (JÍOU TOÜ CTTTOUSaLOU, áltó
Sé tüjv úirox îpíwv Tfl túxt| (láXLCTTa 8f| TTái/Tuii' éairróv éXeuftepú- 
aa irro?. Si ó ral tó Gappelt' oXr)? Tfjs1 yuiópTjs' iv toútqj 81 are-
Xowt’ evean T<jj píqi.l
31*
["Eti tolwju, ÉTTei Ta Suuará ral u>4>éXtpa miuTes aípoúpeGa, 
áiroSeiKTéou ús tú 4)iXooo4)eív áp<{>ÓT€pa Taúra írrrápxei, ral ótl 
rf)y xaXeirÓTTiTa ttís1 «njaeti)? ÚTToSeecrrépav exeL tou peyéGous 
Tfjs uKjjeXeías' Tá yáp pqku trátres iíStov TiovoOpcu.]
32“
"Oti péu ow Tá? irepl túu SiKaíojv ral túv cruptJiepóuTtüv, en 
8é TTepl <t>úaeús Te Kal Tfl? aXXt|s áXqSeías ¿m anillas SuuaToi 
XafSeiu éapev, pgBiou émSéiíjai.
_ ***
33
’Aet yáp yUüjpLpÚTepa tó TrpÓTepa túu úorépojL' ral tó Pí Xtloj 
tt)u <j>tkuu tú y xeLPÓ̂ <i)y. túu yáp úpiapevijjy ral TCTaypeyuiy 
éiTLonÍpri páXXóv éanv n túu euaimwu, ¿ti Sé túv amaiu rj túu 
áfroPaivóyTiüy. Itm 8’ úpLapéya Kal TeTaypéva Táya0á túv 
KaKÚy páXXoy, úcnrep atipamos émenens1 áy0pÚTTou (JmiXotr rf]v 
aÜTT)v yáp éxeLl/ áuayKaíou aírrá apos áXXr|Xa 8ta<j>opáu. aína tc 
páXXoy Tá upÓTepa túu úaTépwy eKeívuu yáp áyaipoupeywy 
áyaipeÍTai Tá TÍ|y oúaíau éfj éraLuan/ éxouTa, piiicri peu áptQpúy,
• •
• • •
Frr. 31: lamb. /Velr. 37.22-36 P,
Fr. 32: lamb. Prolr. 37.26-38.3 P.
Fr. 33. lamb. ÍVoIr. 38.3-14 P.. Comm. Motil. 81.7-16 Feiti.
FRAGMENTOS 67
[Esa <vida> es, realmente, el único bien inalienable que 
—se coincide en ello— el concepto de bien incluye, ya que en 
esta clase de vida el hombre virtuoso no se supedita de ningún 
modo a los vaivenes del azar, sino que se libera en la mayor 
medida posible de todo lo sometido a él. Por tanto, se puede 
tener confianza si se persevera en esta clase de vida con plena 
convicción].
3 I69
[Además, puesto que todos preferimos lo posible y lo útil, 
hay que demostrar que ambas propiedades se dan en la filoso­
fía, y que la dificultad de su adquisición es menor que la 
importancia de su utilidad, pues todos nos esforzamos con más 
gusto por conseguir lo más fácil].
32
Que somos, pues, capaces de adquirir las ciencias referen­
tes a las cosas justas y provechosas, y además, las referentes a la 
naturaleza y al resto de la realidad70, es fácil demostrarlo71.
33
En efecto, siempre son mejor conocidas las cosas anterio­
res que las posteriores y las de naturaleza mejor que las de 
naturaleza peor. Pues la ciencia se ocupa más de las cosas defi­
nidas y ordenadas que de las contrarias, y más de las causas que 
de los efectos. Y es que los bienes son más definidos y ordena­
dos que los males, al igual que lo es el hombre cabal respecto 
del hombre vil, pues es necesario que la diferencia entre con­
trarios sea la misma73. Además, son causa las cosas anteriores 
en mayor medida que las posteriores, pues si se suprimen 
aquéllas, se suprimen las cosas que deben a ellas su entidad, 
como las líneas <si son suprimidos> los números, las superfi-
6 8 ARISTÓTELES
éiTLircSa 5é iiqKÚi\ trrepeá Sé émTré&iív, otolx€Íci>v 5’ al óvo(m£ó- 
perat auXXafJaí.
34
"tícrr eíuep t|>uxfi jiév auíp.aTOS' ápeivov (dpxLKÚTepov yáp Tqv 
<))úaiî écrrí), irepi Se aúlla T¿xrai Kai (jjpoiaíaeis eíaiv iaTpucií te 
icai yviivaoTiKT\ (Taúrag yáp ripeis ¿manillas TÍGepey Kai kck- 
TqaGaí Tiras aÚTás 4>apev)t SfjXou otl kol irepi (JniXTiv ko 'l t S s 
i|n>xf|S ópeTas éari t i s émpéXeia kol téx^ - Kai Swaroi Xapelv 
a\¡TT\v éapeu, eínep ye Kai tüju peT áyraías irXeíoras Kai ywDrai
XaXem tíTéfKiji;.
35
'Opoíais Se Kai túv irepi ({niaeios- ttoXü yáp irpÓTepof árayKaioi> 
túi/ aiTiitiu Kai TÚu oToixeíuu eirai ĉ pómiaLv i) noy úaTeptiJi'' oü 
yáp TaüTa t ú u áKpww oüS’ ¿k toútojv rá irpúra tt¿<{)UK€v , áXX’ ¿^ 
¿Keívtüu Kai Si’ ¿kclviiju raXXa yíyveTaL Kai auvíaTaTOL 4>auepá»s.
36™
EÍT£ yáp TTup e i f áf)p cít’ ápifipos eÍT aXAai Tu»és 4>úaeis ai- 
Tiai Kai tipÚTai túv áXXwv, áSúraToi' tüi> áXXwi' ti yiyvwaKeti' 
¿Keívas áyvooDirras- míis yáp áv tis t) Xóyov yi/iapífoi auXXapás 
áyvoáv, i} TaÚTas érríoTaiTo pqSéi' túv OTOtxeúút' eíSús;
37
"Oti péi/ ow Tf|s áXT|9e£as Kai Tfjs irepi ilnjxqv ápeiris eanv 
émanípri Kai Siótl SuraToi Xapeiv aÚTás ¿apev, TaüG’ qiilv 
eiprioGüj irepi armáis. * •* * *•**
* Fr. 34: Irnnb, ftutr. 38.14-22 P.
•* Fr. 35: Iamb. ftolr. 38.22-39.4 P.. Comm. Malh. 81.20-24 F.
Fr. 36: Iamb. íYoIr. 39.4-8 P.
*•** Fr. 37: Umb. fruir. 3 9 -g-ll P.
FRAGMENTOS 69
cíes si lo son las lineas, los sólidos si las superficies, y las deno­
minadas «sílabas» si lo son las letras73.
34
De modo que, si el alma es mejor que el cuerpo —pues es de 
naturaleza más imperativa— , y respecto del cuerpo hay artes y 
saberes como la medicina y la gimnástica —pues las considera­
mos ciencias y afirmamos que algunos las poseen— es evidente 
que también hay una disciplina y un arte para el alma y sus vir­
tudes, y que somos capaces de adquirirlos, si también lo somos 
respecto de cosas de las que nuestra ignorancia es mayor y que 
son más dificiles de conocer74.
35
Igualmente ocurre respecto de las cosas relativas a la natura­
leza, pues es más necesario que haya un conocimiento de las causas 
y de los elementos antes que de los seres que les suceden, ya que 
éstos no están por naturaleza entre los seres supremos ni derivan 
de ellos los primeros principios, sino que de éstos y por medio de 
éstosse generan y se componen manifiestamente los otros75.
3 6
Pues bien, si el fuego, el aire, el número y algunas otras rea­
lidades naturales76 son causas y principios de las demás cosas, 
conocer algo de éstas resulta imposible si aquéllos se ignoran, 
pues ¿cómo podría reconocer alguien una palabra si desconoce 
las silabas, o conocer éstas si no sabe nada de las letras?
37
Respecto de que hay una ciencia de la verdad y de la virtud 
del alma, y de que somos capaces de adquirir estas cosas, quede 
dicho esto por nuestra parte.
7 o ARISTÓTELES
38* ** ***
"On Se <i<ai> ^eyurróv écm tuv áyaGuiu <sc. f| 4>póvr|aLS> sal 
irávTUiv kKjjeXifiamiTOi' tíÍív áXXwv, ék TtüuSe 8rjXov natre? yáp 
6p.oXoyo0p.ev on Sel tóv peí/ cnrouSatÓTaTov ápxeiv Kal tóv Tqv 
iptknu KpdTLCTTot/, tóv Se vópov ápxovTa Kal icúpiov eívat póvov 
outos Se 4>póin}oís t is Kal Xóyos óttó (J)poinTaeús écrnv.
39
“Etl Sé t ís qplv Kavwv rj tls opos áKpipéírrepos tww áyaGwv 
irXf|L' ó 4>póuipos; 6aa yáp áv outos eXoiTo kotó tt|V éiuoTTÍpiy/ 
alpoúpevos, tqut’ éorlv áyaQa Kal kqkq Sé Ta évavTÍa toútois-
’Enei Sé ndirres atpouvTai páXicrra Ta KaTá Tas olKeías e^eis 
(tó pév yáp SiKaíws Ctf ó Slkoios, tó Sé koto tt|v áv&peíav ó -rr)v 
ávSpeíav exwu, ó Sé cruk|>po}v tó oüxjjpoveiv), ópotuis BfjXov oti Kal 
tó 4>poveiu ó <t>póiapos alpiíocTai náuToju pdXiaTa- toüto yáp 
épyov Taúrr)s Tfjs Suva petos. ¿ierre <J>avepóv Ótl kotó tt)v tcupiw-
TÓTT}V KptOlV KpáTLOTÓU ¿OTL TÓOV áyaGÜV f| 4>pÓUT]OlS.
4-1*"*
"I601 S’ áv tls tó aírró yvwptpiÓTepov ano toútiov. tó (j>pove!v 
Kal tó yiyvokjKeLV écrriv alpeTÓv küG’ aírró tóls dv'GpwnoLS (oúSé 
yáp ¿fjv Suvqtóv ws ávQpíúnoLs áveu toútujv), xpiptpóv t eis tóv 
ptov úndpxeL1 oúSév yáp t|plv áyadóv napayCyueTai, ó tl pq Xoyi- 
aapévots Kal kqtó ^póvqatv évepyfjaaatv TeXeioOTai. [ral pqv 
eíre tó £f¡v eüSaipówijs év tcó xaípett' écrrlv eiT ev tú Tqv ápeTqv
* Fr. 381 Iamb. IVotr. 39.11-16 P., Comrn. Motil. 8 l.24.-82.1 F. (aliter)
** Fr. 39t Utub. fruir. 39.16-20 P., Comm- Math, 82.1-4 F.
*** Fr. 4O1 Iamb. fruir 39,20*40.1 P., Comm. MdfA. 82.4*11 F.
***■ Fr. 4 ' 1 Proir. 41*6 -'I 5 P-.
FRAGMENTOS 71
38
Pero que <la sabiduría> es el mayor de los bienes y más pro­
vechoso que cualquiera de los restantes, queda claro de lo 
siguiente: todos coincidimos en que debe imperar el más vir­
tuoso y el de naturaleza más capaz, pero que sólo la ley que 
impera debe ser soberana, la cual es una forma de sabiduría, 
además de expresión de ésta.
39
Asimismo, ¿qué modelo o ejemplo más exacto tenemos de 
lo que son los bienes que el sabio? Pues cuantas cosas elige éste, 
cuando las elige conforme a su conocimiento77, son bienes y 
sus contrarias, males.
40
Ahora bien, puesto que lo que prefieren todos en mayor 
medida son las cosas concordantes con sus propios modos de 
ser—esto es, el justo, vivir según la justicia; el que tiene hom­
bría, <vivir> conforme a su hombría; y el prudente, tener 
prudencia—, del mismo modo, es evidente también que el 
sabio preferirá, sobre todo, tener sabiduría, pues ésta es la 
función <propia> de esa facultad. Por tanto, es patente que la 
sabiduría es el más importante de los bienes, según el juicio 
de más autoridad78.
41
Se puede observar lo mismo de forma aún. más reconocible 
en lo siguiente: tener sabiduría y conocimiento es deseable en 
sí mismo para los hombres —pues no es posible vivir como 
hombres sin ambas cosas—, y es útil para la vida, pues nada 
bueno nos ocurre que no se realice tras haberlo razonado y 
producido según la sabiduría79. [Y ciertamente, ya consista el 
vivir feliz en tener gozo, en poseer la virtud o en la sabiduría.
n ARISTÓTELES
1 ^ . 6 €lt’ ¿i/ Tfj 4>poî oei, rotó TaÜTa iráuTa <J>iXoao(|>qTéoi/- 
Taírra yáp paALcrra Kai eiXiKpu/úis 8tá to ú <j)iXoa(xt)€Íi/ t)(xtu írapa- 
yiy i/ eT au ]
42*
To 8é Ct|Tetv ano irácnis émcnT|pr|s érepói/ t i yevéofiat Kai 8éív 
Xpr)oípr|v aÚTT|i/ etvai, namánaaiv áyvoowTÓ? t iv ó ? écmv óaov 
Si€(JTT|Kei/ é£ ápxrjs t ó áya0á Kai r á ávayKaia- 8ia<j>épei yáp 
TTXeicrrov. t ó peí/ y á p Si’ íÉTepov á y a m ó p e r a t ü v TrpaypaTcw , iw 
ái/eu £fji/ áSwaToi/, ái/ayKaia Kai awaÍTia Xerreoi/, ocia 8é 8l a í ­
ra, kói/ áTTopaít/r) pTi8ei/ érepoi/, áya0á «típicas- oú yáp 8r) TÓ8e peí/ 
aipeTÓv 8iá TóSe, TÓ8e Sé 8l* áXXo, to ü t o 8' eís áneipoi/ otxeTat 
TTpoíói/, áXX’ LcrraTaí ttou. yeXoioi/ ow r¡8r| travTeXws t ó ít it c ív 
ano iraurós á 4>é\eiai> krépav trap' aÜTÓ t ó TTpáypa, Kai « t í o w 
fipiu <x|>eXos;» Kai « t í xpiícripovi» épwrái/. ¿ 5 áXri0¿? yáp, oirep 
Xéyopei/, oú8éi/ koiKev ó t o io u t o s eí8ón tcakbv myaQdv oú8é t í 
aiTioi/ T(p SiayiywüaKOim Kai awaÍTiov.
43
" I8ol 8’ áv tis oTt TiauTÓ? pSXXoi/ áXri0fi Taírra Xéyopev, el n s 
f||iás 0101/ eís paKÓpüiv vqaous t^ Siavoíij Kop-íaeiei/. éKel yáp oú- 
5ei/ós xpeía oúSé tcw áXXaiv Tinos 6<}>eXos ái> yénoiTO, pónon 8é 
KaTaXeíireTai tó 8iavo€io0ai Kai Sewpéiu, oiarep Kai vw éXeúOepóv 
tj>apei/ (3íon eínai. eí Sé rain' éofiv áXr|0fi, tt¿ s oúk av aiaxwoiTO 
SiKaíug óotis r]p(w éijouoías yevopénris év paKápcw oÍKfjoai 
i/qaoig áSúuaTos eíri 8l’ kamóv-, oíikow oú pe paros ó pia0ós éori 
tíís éTTicrTTÍp.r|S toís áv0poÍTTOLS, oú8é piKpón tó yiyvópenov air’ 
aÚTÍ)S áyaGón. üiairep yáp Tf¡s SiKaioowris, cüs (J>aaLv oi ao<|>oi twv 
TTOirynw, év "AiSou Kopi£ópe0a rá s Swpeás, oütüús tíís <j>potny- 
oeius kv paKÓpwy míaois, ús eoLKei».
Fr. 4 5 : lamb. Pro Ir. 52.16-53.5 P., Conun. Molli. 82.11-13 F. (alicer) 
Fr, 43: Umb. Prolr. 53.2-15 P-
FRAOHEHTDS 73
hay que cultivar la filosofía en todos estos supuestos, pues éstos 
nos ocurren en mayor medida y de forma clara, a través del 
cultivo de la filosofía.]
42
Pero pretender que de toda ciencia resulte algo distinto <de 
ella misma> y que ésta deba ser útil es propio del que ignora 
por completo cuánto separa en origen a las cosas buenas de las 
necesarias, pues se diferencian en grado sumo80. En efecto, a las 
cosas que queremos8' en virtud de otras, y sin las cuales es impo­
sible vivir, se les debe llamar «necesarias» y «concausas»Ba, 
mientras que las que <queremos> por ellas mismas sin que de 
ellas se siga ninguna otra cosa, <las llamamos> con propiedad 
«buenas»83. Y es que esto no es deseable por aquello, y aquello 
en virtud de otra cosa, y prosiguiendo así hasta llegar al infinito, 
sino que <la serie> se detiene en algún punto84. Es ya, por tanto, 
del todo ridiculo demandar de cada cosa otro provecho más allá 
de la cosa misma, y preguntar: «¿qué provecho, entonces, tiene 
para nosotros?» y «¿q u é utilidad tiene?». Pues en verdad, 
como decimos, quien habla así no parece ser el que conoce lo 
bello y lo bueno ni el que distingue la causa de la concausa85.
43
Se podría ver que lo que decimos es ante todo la verdad si 
alguien nos condujera con el pensamiento hasta las Islas de los 
Bienaventurados, pues allí no puede haber necesidad de nada, 
ni provecho de ninguna otra cosa; sólo queda pensar y contem­
plar, lo que incluso ahora86 llamamos precisamente una vida 
libre. Y si esto es verdad, ¿cómo no se avergonzaría con justicia 
cualquiera de nosotros que, teniendo la facultad de vivir en las 
Islas de los Bienaventurados, fuera incapaz de hacerlo por culpa 
propia? Por tanto, no es despreciable la recompensa que reci­
ben los hombres de la ciencia, ni es tampoco pequeño el bien
74 ARISTÓTELES
43 “
Cíe. Hortensias, fr. IIO Grilli = AUGUST. Trin. 14.9.12; Tullius in Hor- 
tensio dialogo disputara, Si nobis, inquit, cum ex hac vita migrassemus, 
in beatorum insulis immortale aevum, ut fabulae ferunt, degere liceret, 
quid opus esset eloquentia, cum iudicia nulla fierent, aut ipsis etiam 
virtutibus? non enim fortitudine egeremus nullo proposito aut labore 
aut periculo, nec iustitia cum esset nihil quod adpeterelur alieni, nec 
temperantia quae regeret eas quae nullae essent libídines, ne prudentia 
quidem egeremus, nullo delectu proposito bonorum et malorum. una 
ígitur essemus beati cognitione naturae et scientia, qua sola etiam deo- 
rum est vitalaudanda. ex quo intellegi potest cetera necessitatis esse, 
unum hoc voluntaos, ita ílle lantus orator, cum philosophiam praedica- 
ret recolens ea quae a philosophis acceperat et praeclare ac suaviter 
explicara, in hac tantum vita, quam videmus aerumnis et erroribus ple- 
nara, omnes quattuor necessarias dixit esse virtutes.
44
OúSev ouu Scluóu, a,v pf| «JxiívriTaL xpiFÍM-TI ouaa p.qS' tütfiéXipos' 
oú yáp (iKjjéXLpop dXX’ áya0r)u aürqi/ eívaí 4>apeu, oúSé 81’ eTepot- 
áXXá 81’ éauTÍ]L' aípetaOat airrrit' irpocnÍKet. (íicnrep yáp el? ’OXup- 
tríaî aiiTiis eveica Tf¡? 0éas áiroSTipoOpev, Kal ei pTjSéo péXXot 
TiXeíoi' áir’ aÚTfjs' éaeo0aL (aÚTT) yáp r| Sewpía KpeÍTTtoi' itoXXüív
Fr, 44t Iamb. Protr. 5315-54.5 P.
FRAGMENTOS 75
que proviene de ella, pues, según afirman los sabios entre los 
poetas87, así como recibimos en el Hades los dones de la justicia, 
así también, como es de suponer, recibiremos los de la sabidu­
ría en las Islas de los Bienaventurados.
._ 88
4 3 a
CICERÓN, Hortensia, fr. IIO Grilli « San AcuSTÍN, Sobre ¡a Trinidad, 
14.9.12; Disertando Tulio [Cicerón] en su diálogo Horiensio, dice: «Si 
nos Fuera permiLido, cuando nos marchemos de esta vida, llevar una 
vida inmortal en las Islas de los Bienaventurados tal como nos cuentan 
las leyendas, ¿qué necesidad tendríamos de la elocuencia —si no habría 
juicios— o incluso de las virtudes mismas? En efecto, no necesitaríamos 
la fortaleza, al no estar expuestos al trabajo o al peligro; ni la justicia, 
pues no habría nada ajeno que pudiera apetecerse; ni templanza que 
dominara deseos que no existirían. Ni siquiera necesitaríamos pruden­
cia, al no estar expuestos a la elección entre bienes y males. Por tanto, 
seríamos bienaventurados con una sola cosat el conocimiento de la 
naturaleza y la ciencia en virtud de la cual < sabemos que> sólo ha de ser 
alabada la vida de los dioses. De lo cual puede deducirse que las demás 
cosas están sujetas a la necesidad, y sólo ésta a la voluntad». Así pues, el 
gran orador, cuando propagaba la filosofía—repitiendo la que había 
recibido de los filósofos y exponiéndola de forma brillante y atractiva—, 
dijo que sólo en esta vida, que vemos llena de miserias y errores, son 
necesarias las cuatro virtudes sin excepción.
44
No es nada extraño, pues, que <la sabiduría> no se revele 
como útil ni provechosa, pues no pretendemos que sea prove­
chosa, sino buena, ni tampoco conviene que sea preferida por 
otra causa sino por ella misma. Pues igual que viajamos a Olim­
pia por el espectáculo mismo, aun cuando nada más vaya a 
haber fuera de él —pues su misma contemplación es mejor que 
numerosas riquezas—, y no contemplamos las Dionisías8fl para
76 ARISTÓTELES
écrn. xpTluáTwv), Kai tú Aiovúcna 6é 0eiopoupev o¿x ws Xiyliópevoí 
Ti napa TÚjv ímoKpiTÚ» áXAá ral TTpoaSéuTes-, ffoXXá? t áXAas 0éa? 
éXoípeB’ <av> áim ttoXXüi/ xpnpáTtov olma Kai tt|V Seuipíav toO 
TTauTog TrpOTijipTéoy TrávTüJV rwv Sokoúvtíijv eívat xpticrí|iiüv. oú 
yáp 8t|ttou ém pév ávGpÚTTous <tovs pev> pLpoupévous' yúvaia Kai 
SoúXou?, toüs Sé paxopévous Kai 0éovra?, Sel tropeúecrGaL peTá 
TToXXfig 0110118% cuera toO 0eáoaa9ai airro%, ttju' 5fe t¿ u óvtüjv 
4>úcth/ Kai Tf)i/ áXríBeiav oúk oícaGaL 8eiu Qewpéiv á|iio9i.
45’
[Outío pév ovv ano tou pouXiípaTos t% cjiúaeiüs émóvres irpoe- 
Tpéijíapev éni tó <})poveIu tój en’ áyaQóv 0’ útrápxov Kai Si’ atrró 
Tipiov, Kai* pr|Sév áir’ aúroO xpr¡aLPov yíyueTai % tipos tóv 
ávQpwmvov flíov.]
4.6**
’AXAá pqu oti ye Kai ut4>eXeías tós peyíoras f|pív irpós tov 
ávBpúmvov píou napéxeTai T| 0eüjpTyn.K"n <j>póvr|ais-, eíprpei tis pqSíws 
ánó Tüji* Texvwv. ukmep yáp t<5v laTpwv oaoi Kopi|ioi Kai tuv nepi 
t t )v yupvacrn.KTiv oi TrXeicnoi crxeSov ópoXoyouaiv oti Sel to% pé- 
XXoiTas áyaGoü? íaTpous éaeoQai Kai yupuacrrás' nepi <f)úaeü)s ép- 
neípous elvaL, o'útü) k o í t o u ? áyaGoüs i/opo0éTas epueípous eivai 
Sel t % ijjúaetDS, Kai tioXú ye páXXou ¿ k c iv iijv . oi pév yáp Tris toü 
aiópaTOS ápeTÍjs eíai Srjpioupyoi póvov, oi Se trepi Tás Tf|s ipux% 
ápeTás óî res Kai nepi nóXeuis eúSaipoiáas Kai KaKoSaipovías 
SiSdíeiu npoanotoúpewx noXü Si] paXXov npoaSéomai î Xoaoijjías.
47"*
KaOánep yáp év Tais óXXais Texvai? Tais SqpioupyLrais ánó t % 
<|)úaeiüs eüpiiTai Tá peXTLcrra túív ópyávwv, oíov év TeicToviicf)
• Fr. +5. l»mb. /Vutr. 54 .5-9 P.
•• Fr. 46: lamb. fWtr. 54 -10-22 P. 
« * Fr. 47. lamb. Prolr. 54 -22- 55-6 P.
FRAGMENTOS 77
conseguir algo de los actores, sino que incluso los pagamos, y 
preferiríamos muchos otros espectáculos en lugar de numerosas 
riquezas, así también hay que estimar más la contemplación del 
universo que todas las cosas tenidas por útiles. Y es que, desde 
luego, no es correcto viajar con mucho esfuerzo para ver a unos 
hombres imitando a mujeres y esclavos, y a otros luchando y 
corriendo, y luego no creer que se debe contemplar la natura­
leza y la verdad de las cosas sin compensación.
459°
[Así pues, avanzando a partir del propósito de la naturaleza, 
hemos exhortado a tener sabiduría, puesto que es algo bueno y 
valioso por sí mismo, aun cuando nada útil resulte de ella para 
la vida humana].
46
No obstante, que la sabiduría teorética proporciona también 
a nuestra vida humana los mayores beneficios, se descubrirá 
fácilmente atendiendo a las artes. En efecto, igual que todos los 
médicos competentes y la mayoría de los maestros de gimnasia 
convienen en que es preciso para los que van a ser buenos médi­
cos y maestros de gimnasia que sean expertos en lo tocante a la 
naturaleza, así también se precisa que los buenos legisladores 
sean expertos en naturaleza91, y mucho más que aquéllos. Pues 
los primeros sólo son artífices de la excelencia del cuerpo, 
mientras los segundos, que lo son de las excelencias del alma y 
pretenden enseñar acerca de la felicidad e infelicidad de la ciudad, 
tienen además una mucha mayor necesidad de la filosofía93.
47
Pues así como en las otras93 artes, las productivas, se descu­
bren atendiendo a la naturaleza los mejores instrumentos: por 
ejemplo, en el <arte> de la construcción, la plomada, la regla y
78 ARISTÓTELES
aTáSjiq rai kow¿i> Kai. TÓpvos (tú jiév iiSan tú Sé í}>ojtl Kai Tais 
aúyaly t&v áicrivciW' Xq<J>0évTa) irpós d Kpívoi/Tes tó KaTá Tqu 
aloBriau' ÍKawüs eú0ú rai. Xeíov fiaoavíCopev, ópoíais' Sé raí tóu 
ttoXitlkóu éxeLV TLvá? opous Sel airó Tf|s' 4>0oeiüg airrfjs' Kai t% 
áAr|0eías', upó? oü? Kpiuéi tí Bíkoloi/ Kai tí raXóu Kai tí cruji<j>époi'. 
óxTTTep yáp €Kel T(í»i/ ópyáwin' TaÜTa Sia<j>épei návTwi', oütío Kai 
tvónost KÓXXicrros ó (iáXiOTa kqtq ij>úoii> Keípevo?.
48*
Toíjto 8’ oúx oíóu Te jj_n 4>tXoao<j>fjaairra [SúuaaBai] iToiely pqfié 
yviDpíoavra tt|U áXrjBeiai'- Kai tüv péu aXXioi' Texwíii' tó t ’ 
ópya^a kol toíí? Xoyiapoü? toü? áKpipeaTÓTOiiS' oíjk air' aÚTÚju 
w TTpwTüH' XapóuTes' axeSóu taaou', dXX’ árro rüv SeuTépaiu Kai 
TpÍTwv kol ttoXXootwp, Toó? Sé Xóyous e£ éjiiTeipías' XapPdi'oucri ■ 
tw Sé <j>iXoaó<jxi> pomo Tt¿v óXXüjv áif aírruiv twu áKpi(3tot> r) piptioís- 
éoTiv aÚTÚi/ ydp écrri Bea-njs, dXX’ oii jiLjiqjj.áTün'.
±9 "
"Qatiep ow oúS’ oiKoSópo? áyaBóg éaTLt/ o u t o ? o c t t ij rauóia 
pév jj.f) xpíjTaL jXTjSé t w v áXXaiv pTjSevi tíSu t o io ú t u i ̂ ópyáiAirt', 
¿Tépoi? S’ oiKoSoprtpaai TTapapdXXtou, ójioíw? iaws rav ei ti? rj 
vópous TÍ0T|TaL TróXeaiT» ij Trpdnyj irpá̂ eLs dTTopXémüu Kai pijioú- 
pew'os TTpos ÉTépa? írpá^ei? rj iroXiTeías ávBpwirívas AaKeSaipo- 
víiov rj Kpr|TLüU rj tivídv dXXur t o io ú t w v , o ú k dyaBós' i'opo0éTr|? 
oúSe OTTouSaios” oú ydp éî SexeTai jxtj KaXoO pípripa raXói/ eívai, 
prjSé Beíou K ai Pepaíoo tt|u <j>úcm> dBdvaTov kol (Jéfkuou, áXXá Srj-
* Fr. 48: Iamb. JVoIr. 55-8*14 P,
*» Fr. 49 ; Iamb. Pnlr. 55.14 35 P.
FRAOHEHTDS 79
el compás —pues algunos fueron descubiertos a partir del agua, 
y otros a partir de la luz y de los rayos del sol—, en función de 
los cuales comprobamos lo que juzgamos como suficiente­
mente recto y liso según nuestra percepción, de igual modo, es 
preciso que el políticotenga unas pautas9* procedentes de la 
naturaleza misma y de la realidad, en función de las cuales juz­
gue algo como justo, como bello o como provechoso. Pues 
igual que en este caso aquellos instrumentos95 aventajan a todos 
los demás, así también la [ley]96 más bella será la que más se 
fundamente en la naturaleza.
48
Y no es posible hacer esto97 si no se cultiva la filosofía ni se 
conoce la verdad; y es que, entre los dedicados a las otras artes, 
quienes extraen sus instrumentos y sus cálculos más exactos no 
de las primeras entidades mismas9*, sino de las segundas, ter­
ceras y aún de las últimas, poseen un saber aproximado y 
extraen sus razonamientos de la experiencia. Entre los demás, 
sólo al filósofo le corresponde la imitación de las propias 
entidades exactas, pues es un contemplador de ellas, no de sus
« « » QQimitaciones .
49
Por tanto, así como no es bueno el arquitecto que no usa 
la regla ni ninguno de los otros instrumentos de esta clase, 
sino que compara <sus medidas> con las de otros edificios, del 
mismo modo, es muy posible que si alguien otorga leyes a las 
ciudades o lleva a cabo políticas mirando e imitando otras 
políticas o constituciones humanas como la de los Lacedemo- 
nios, la de los Cretenses u otras semejantes, no sea un legisla­
dor bueno ni competente; pues no es posible que haya una 
imitación bella de lo que no es bello, ni inmortal y duradera 
de lo que no es de naturaleza divina y duradera, sino que
8o ARISTÓTELES
Aoi> OTL tlÓVOU TÚV SqpiOUpyÚV TOU (|)lX0OÓ4>0U KOI VÓH.01 péPaiOL
icai TTpá̂ eig eiaiv ópQal Kai KaXaí.
5 o* *• ***
Mówos yáp trpos rf|L' (jjútnv pXémou £fj Kai irpós’ tó tetov, Kai 
KaGaTrepavei Kupepvr|TT|s tis óyaDos é£ áLSÍü)i> Kai povípuip áua- 
4iáji€L,os' toD píau Tas ápx¿5 óppei Kai koO’ éairrÓL».
5 i ”
“EaTL (Jt€P OW CüpT)TLKT| 7)86 ij émOTTÍpTl, TTOpéXei S’ T||ÍÍV TÓ 
SripioupyeiL' kot' avrfiv anaína. áknrep yáp rj «(ii? TrotqTtKT) péi/ 
Kai Sripioupyós otóerós ean (pórou yáp a£nf|s épyop cotí tó Kpíueiv 
Kai 6r|Xoúv eraaTov túv ópaTÚv), f)p.tv 5e irapéxet tó irpárreLv tl 
8l' aÚTTji/ Kai PorjGei Trpos Tas TTpá̂ eLs rjiiLV Tá péyiora (axeSói» 
yáp óklioitol irauTeXíós av rp a ' arepqBévres ainris), oütw 5fjXop 
oTi Kai ttís émanífiTis tetüpriTLKfjs oucn̂ s pvpía irpárropeu kclt' 
airrf|V opus filiéis, Kai Tá péu Xappái/opeL' Ta 8e 4>eúyo|iei' túv 
TipaypáTüiv, Kai oXus tráuTa Ta áyaGá 8t’ aúrfiu icrúpeGa.
5 2 *"
Aei 8í| pri XeXiiteuaL tól» peXXoLTa uepi toútul' ¿íeTa^eiu, otl 
ttojutcl rá áyaGá Kai tó irpós tói/ f3íov ú<f>éXi|ia tols áî púrroLS éu 
tú xpíjoflciL Kai TTpáTTeiv éotlu, áXX’ oúk év tíI> yiyvúoKeLL' póvow 
oírre yáp iryiaLvopeu tcíj yi/upíCeiv Tá TTotTyriKá tt|s úyLeías, áXXá 
tú Trpoâ peaOaL tols aúpaau'" o áre ttAoutoupel' tú yLyvúaKeiv 
ttAoutov, áXXá tú KCKTrjoten noXXf)y oúoíair oúSe, tó iráin'uv pé-
* Fr. 50r Iamb. PhIr. 55.26-56.3 P.
*• Fr. 5 í: Iamb. Prvlr 56.2-12 P.
*** Fr. 52r Iamb. Comm. AíolJi. 7 g .i5 "8 o .l F.
FRAGHENTOS 8l
resulta evidente que, de los artífices, el filósofo es el único 
cuyas leyes son duraderas100 y sus políticas correctas y buenas.
50
Pues es el único que vive con la mirada puesta en la natura­
leza y en lo divino, y, como un buen piloto, amarra los princi­
pios de su vida a las cosas eternas y permanentes, echa ahí el 
ancla y vive según su propio criterio.
51
Esta ciencia101 es, pues, teorética, pero nos permite ser artí­
fices de todas las cosas de acuerdo con ella. Pues así como la 
vista no es productora ni artífice de nada —pues su única fun­
ción es la de distinguir y mostrar cada cosa visible—, pero nos 
permite obrar gracias a su apoyo y nos presta la mayor ayuda en 
nuestras acciones —pues estaríamos casi del todo inmovilizados 
si nos viéramos privados de ella—, del mismo modo, es evidente 
que, aunque esta ciencia es teorética, realizamos no obstante 
miles de acciones de acuerdo con ella: aceptamos <realizar> 
unas, evitamos otras y, en general, obtenemos todo lo bueno 
gracias a ella.
5«
Es preciso, entonces, que quien va a investigar acerca de 
estas cuestiones no olvide que todas las cosas buenas y prove­
chosas para la vida del hombre dependen del uso y de la acción, 
y no sólo del conocimiento; pues no estamos sanos por cono­
cer las cosas que procuran la salud, sino por aplicarlas a nues­
tros cuerpos, ni somos ricos por conocer la riqueza, sino por 
poseer una gran hacienda; y lo más importante de todo, tam­
poco vivimos bien por conocer algunas propiedades de los 
seres, sino por obrar bien, pues en esto consiste verdadera­
mente ser feliz'” . En consecuencia, conviene que también la
82 ARISTÓTELES
•yLOTov, ei Cü)[i€i/ tú) ytyi/üxjKeu' árra tíSv óutüiv, áXXá t¿í irpáT- 
tcil» eu- tó yáp eíiSaipoveív áXr)0üi? toOt ’ ¿ cttíl'. ¿ierre TTptxrqKEi 
leal tt)1' 4 >(.Xoa(x}>Lai/, etirep écrñv üKjjeXtpo?, Tyrot Típâ iL' el mi t ü v 
áyaOúv fj xp^capov eí? tú? ToiaÚTa? -npá£et?.
52“
CtC. fin. 2.13.39-4O: Primum (se. a phüosophia semovendas sen- 
tentias) Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos non est veritum ín 
ea voluplate quae máxime duicedine sensum moveret summum bonum 
ponere, contemnentes islam vacuitatem dolorís. hi non viderunt, ut ad 
cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum canem, sic homi- 
nera ad duas res, ut ait Aristóteles, ad íntellegendum et ad agendum esse 
natum quasí mortalem deum.
53* *•
Oú Sf] Sel 4>eúyetv 4>LXoao4)íai), etTtep éoTiu q péu cJiiXoacKjjLa, 
ra0diTep oiópeBa, icríjaí? te icai XPWIS crotjjía?, ti Sé ockJho tuív 
peyíaTüji/ áya&Sv oúSé Sel per» évena ttXeiv é^’ 'Hpa-
KXéou? cn-qXa? kol ttoXXókl? KivSweúeiv, Siá Se 4>póur)aii/ pr|Séi> 
iroveiD ppSé Sairavap. q pf|D dvSpaiToSw&é? ye toO £qi> áXXá (ií| 
toü ¿j¡i/ eu yXíxeo6ai, ical Tai? tiüd ttoXAúd airróv ÓKoXouQeíu Só- 
£ol? áXXá pf) toü? ttoXXoü? áijiouD Tais aÚToü, nal t¿ pév 
XPPpaTa fi)T€Ív tüd Se KaXwD pqSepíav émpéXeiaL- iroieLaflai tó 
Trapdtrav.
54“
Kal nepl peí/ w^eXeia? leal peyéQou? tov rrpáypaTo? ÍKawú? 
átroSeSeixGai vopíCw Slóti Sé ttoXXüí pqcrrri tiLu aXXiov dyaBúiv f| 
Krrfjai? aÜTfj?, éK TÜvSe TreiaSeíri ti? av.
* Fr. 53: iamb. finir. 40 .I-II P.
*• Fr. 5 4 . J Iamb. fiolr. 40,12-15 P „ Comm Molh- 82.14-17 F.
FRAGMENTOS 83
filosofía, si es provechosa, consista en una práctica de buenas 
acciones o bien en ser útil para tales prácticas.
52a'°3
CICERÓN, Sobre los bienesj males extremos, 2.13.29-^0: Primero, han de 
ser excluidas de la filosofía las teorías de Aristipo y de todos los cirenai- 
cos, quienes no vacilaban en fundar el sumo bien en ese placer que 
excita nuestro sentido con el máximo deleite, menospreciando esta 
carencia tuya de dolor. Ellos no vieron que así como el caballo ha 
nacido para correr, el buey para arar y el perro para rastrear, el hombre 
ha nacido, como dice Aristóteles, para dos cosas: para comprender y 
para actuar, como si fuera una especie de dios mortal.
53
No se debe, pues, rehuir la filosofía, sí es que la filosofía es, 
como pensamos, adquisición y uso de sabiduría, y la sabiduría 
es uno de los mayores bienes; ni tampoco se debe navegar hasta 
las columnas de Hércules y arrostrar múltiples peligros en 
busca de ganancias, y por la sabiduría, ni esforzarse ni gastar. 
Ciertamente, es propio de un esclavo codiciar vivir sin el deseo 
de vivir bien; seguir las opiniones de la mayoría sin apreciar 
que la mayoría siga las de él; y buscar ganancias, pero no poner 
ningún cuidado en las cosas buenas104.
54-
El provecho y la importancia de la cosa creo que han que­
dado demostrados suficientemente, pero de que la adquisición 
de aquélla,DS sea mucho más fácil que la de los demás bienes, 
hay que convencerse a partir de lo siguiente.
84 ARISTÓTELES
55*
Tó yáp pT)TE pioBoü napa tiíu áv9ptóiTU)v ytyt'opéi/ou toís 
(J)iÁoao4>oOCTL, Si’ op awróvbis oütus av SiaTTOuqoeLaf, ttoXú ye 
TTpO€p¿uous‘ eí? r a s aXXas T e jía s opw? ¿£; óXiyou xpóvou 
0éoi>Tas TTpoeXTiXuSévai Tai? áicpifSeíais, aqpetói/ poi SoKeí Tíjs 
Trepi tt)ií 4nXoao4)Lai' elmt ppartúi/qs.
56**
”Eti Sé tó TráuTas 4>iXoxtüpelvén’ aÚTrj xal 0oúXea0at crxoXd- 
fetv á<j>epéK>us túw aXXuv ándi/Toji', oú pucpov Tetqiqptov otl peQ’ 
TjSoidis íí TrpoaeSpeia yíyueTat ■ irovelv yáp oúSels é0eXei ttoXüu 
Xpófov. Tipos Sé toíítois íí XP̂ 01? írXeÍCTTOv Sca^épei -návTW 
oúSé yáp SéouTai irpós t^v épyaoíav ópyávüiv oüSé tóttüjv, áXA’ 
OTTT) Tis át' 0fj TT)S OLKOUpéuriS TTjl' fkál'OLaU, ÓpOLCUS TTaLTaXÓOeî 
(ücnrep irapoücrqs airreTai Tfjs áAriOeíag,
56a
PrOCL. in fue/. 28.13-22 Friedleinj St|XoI 8é TÓ 81’ éairrf|i> elwu TOÍS 
penoDcnv aiperrp (se. tt)v pa&vuiaTiKT)i> émtrrqpTÍv), o ral 'ApujTOTéXns' ttoú 
4>t|ctiv, tó prióevóg pioOoli irpOKELpérou t o is ÍTyroüau' ópws év áXíyqi xpówt> 
T o o a v n ) v eníSoaiv ttjv toju pa9r¡pdTuji' Sewpíai' XaJBeív, é t i Sé tó ndn-as 
aúrf) (JjiXoxwpeív Kai fkiúXeaSai oxoXdCEtv twv áXXwv d<(>epéw)iis, óaoi Kai 
Ktrrá piKpov écpiypm̂ TO Tijs átr" aÚTT¡s ük(>eXeías, úkrre ai ye KQTaépoi'iYnkü>? 
exouai tt(s twv na0T)pdTü>y yi'uiaew?, áyeuaToi Tuyxdvouau' ÓVT69 tuv év 
aÚTois qbovúv.
Fr. 55; lamb. Pmtr, 40.15 -30 P.. Comm. AfolA. 83.17-32 F.
Fr. 56j lamb. Pmtr. 40.20-41.3 P „ Comm. Math 82,22-83.2 F.
FRAGMENTOS 85
55
El hecho de que para los que cultivan la filosofía no haya 
de parte de los hombres ninguna retribución por causa de la 
cual trabajen tan intensamente, y que aunque hayan dedicado 
mucho esfuerzo a las otras artes, sin embargo, y tras poco 
tiempo, progresen hasta llegar lejos en la exactitud <de sus 
conocimientos>, me parece un signo de la facilidad de la 
filosofía,oí.
56
Además, el hecho de que todo el mundo guste de detenerse 
en ella y quiera consagrarle su tiempo abandonando las demás 
cosas, no es poca prueba de que su cultivo comporta placer; 
pues a nadie le gusta trabajar penosamente durante mucho 
tiempo. A esto hay que añadir que su ejercicio difiere en sumo 
grado de todos los demás, pues no se precisa para su práctica ni 
de instrumentos ni de lugares, sino que dondequiera que en el 
mundo habitado alguien proponga su pensamiento, podrá 
captar la verdad como si ésta estuviera presente por igual en 
cualquier lugar.
S6a'CJ
PROCLO, Comentarios al libro primero de los Elementos de Euclides, 28.13-22 
Friedlein: Que sea deseable por si misma108 para los que se ocupan de 
ella, como afirma también Aristóteles en alguna parte, lo muestra el 
hecho de que, a pesar de no estar fijada ninguna retribución para los 
que la tratan de alcanzar, el estudio de las matemáticas alcance en poco 
tiempo semejante progreso, y, también, el hecho de que todo el mundo 
guste de detenerse en ella y quiera consagrarle su tiempo abandonándo­
las demás cosas, incluso los que se han percatado poco a poco de su uti­
lidad, de ahí que precisamente aquellos que son despreciativos del 
conocimiento de las matemáticas sean insensibles a los placeres que hay 
en ellos mismos.
86 ARISTÓTELES
56b
Ia m b . Comm. Afof/i, 26 (8 3 .6 -2 2 Festa): veiíiTaTov oui/ ó^oXoyoufiéi'Ws 
écrrl túv ÉTTtTqSeupáTwv f| írepi tt)v áXiíOetat' dKptpoXoyía. peTÓ yap tt)ií 
<t>9opdi' ral TÓf KaTQícXixjpóu tó írepi tt)u Tptxf>f)i' sai tó Cfji' itpwTOv qvayrá- 
Corro (fnXooo<f>elv, eúuopiírTepoi 8é yeropéinx tós irpog f(6ovr)ií éÉeLpyáaatTo 
réx^ag, oíov pouaiKT|ií Kal tó? Toiaúras', irXeováoai'Te? 8é tiüi/ dvayKaíaip 
oírnos énexeíprpai' (tuXoaoJielv. toooOtov fié v w TrpoeXr)Xú0aoiv ék pLKpúo 
d<|)opp(ov év éXaxíoTiti xpówp ÍTyroüj/Tes oí te írepi Tf)o yeiopeTpíaií ra l toüs 
Xóyous’ Kai tó s áXXas iraiSeíag, oaov oi/fiéi» exepov yeros iv oúfiepiá tioo 
texwóv. KaÍTOi Kai tos peí' áXXas irávTes crweíoppiLoi npioin-es rauq) ral 
toüs piaQoüs toÍs éxo w l 8lSóoT€S, toüs Sé Taina irpaypaTeoopéoous oú 
\ióvov oú upoTpéiropeo dXXá Kai SraKioXoopeo TroXXdias, dXX' opios émSifitooi 
irXeloTOV, Siótl Tf¡ 4>úaei éittí TrpeopúTaTa- tó yáp Tfj yeoéaei ikrrepoo oú- 
oía Kai TeXeiónyn rrporiyelTai.
57*
O úkoüv átroSéSeiicraL Kai o r í S uootóo Kai S lóti [téy ia T o u tcoo 
áyaQQv Kai imiaaaBai páSioo f¡ <J)iXoaoij)ía, ¿joTe ttúutdv évera 
upoQúpijJS airríjs áuriXappáoeoBai á^ioo.
58*
[<TÍ 6e t ó épyoo T fj? «JjpouTÍaetos' ¿orí, Kai Sum Stakopet' iTeúrres 
TT)ir <t>póurioio, iráXiir áXXi|ir olou ápxqt' TTOtr|odpei'OL Xéyajpeu.>]
Fr. 57: Iamb. Protr. 41.2-5 P., Camal. Malh. 83,8-5 F.
Fr. 5&j Hanc formulan: transitui exempli gratia cauta addidil DOring.
FRAGMENTOS 87
56b '°9
JÁ M B U C O , Sobre la cieñan matemático universal, 26 (8 3 .6 -2 2 Festa): Hay 
acuerdo en considerar la exactitud sobre la verdad com o la más reciente 
de las ocupaciones. E n efecto, tras la catástrofe y la in u n d ación , <los 
hombres> se vieron obligados a pensar p rim ero en su sustento y en 
sobrevivir! y cuando consiguieron tener mayores recursos, produjeron 
las artes al servicio del placer, com o la música y similares; y una vez que 
dispusieron en abundancia de las cosas necesarias, em p ren d ieron 
entonces el cultivo de la filosofía . Y quienes investigan la geom etría, 
<la ciencia de> los cálcu los110 y las demás disciplinas, han logrado 
ahora, partiendo de pequeños com ienzos y en brevísim o tiem po, un 
progreso tan grande com o ningún otro pueblo en ninguna de las artes. 
Sin embargo, todos contribuyen a impulsar las demás <artes>, valorán­
dolas en público y dando rem uneraciones a los que las cultivan, pero 
nosotros no sólo no animamos a los que se ocupan de aquéllas"1, sino 
que incluso les ponem os m uchas veces trabas, p e ro , a pesar de ello, 
<esas disciplinas> avanzan sobrem anera, ya que son p o r naturaleza las 
más preeminentes; y es que lo que es posterior en nacim iento antecede 
en esencia y perfección.
37
Por tanto, queda demostrado que la filosofía es asequible , 
que es el mayor de los bienes y que es fácil de adquirir, de 
modo que, por todos estos motivos, merece la pena ocuparse 
de ella con buen ánimo.
58 1,3
[Cuál es la función de la sabiduría y por qué todos busca­
mos la sabiduría, lo explicaremos adoptando un nuevo punto 
departida].
88 ARISTÓTELES
59*
"Etl toíuw tó jiév €tm ijiuxíl túv év riplu tó 6é otójia, nal tó 
(i€i/ apxei tó 6’ ápxeTat, sa i tó pév xpÍFai tó S’ tnroKeiTai ú j 
opyavov. áel toüajv upó? tó ápxov ical tó xptipevov auuTárreTai 
f¡ toO ápxop.éL'Oü Kal toO ópyái'ou xpeía.
6o** ***
Tfjs Se liiuxqs t ó pev Xóyo? étmv (oirep k q t ó 4>ú o lv apxei Kal 
KpCveL irepi qpcdv), t ó S’ eireTaí Te Kal iré«j>UKev ápxeaGar váv 8’ 
eu SiaKetTai r o t ó t t íp oÍKeCav ápeTqv t ó yáp TeTuxqKévai 
Taúrns' áyaOóv éort.
Kal p,qi> OTaw y’ eyil tó pdAicrra Kal KupujmiTa Kal TtpttáraTa 
tt)l> ápeTrív, tót' eü SiÓKeiTar toO (ieXTÍoPo? apa <))úaeL peXTLan̂ 
éar'ív f) rotó 4>úcni> ápeTrc péXTioi' Be tó rotó (jiúoiv ápxiKtÓTepoi' 
Kal pSXXou riyepouiKÓu, ús ávBpomos irpóg tó aXAa £t£a' oúkow 
4fuxñ aüjpaTos1 péXTLOL' (dpxiKtüTepou yáp), i|nJX% Se tó Xó- 
you ixov Kal Siái'oiav- écrri yáp toioCtow o KeXeúei Kal KtüXúei, 
Kal Beív tí pq Selv <j>qai irpÓTreiv.
6a****
"Ht is ttot’ oul1 eoTiv dpeTT| toútou toG pépovs, dvayKatou 
elaai Ttámtúv alpeTaiTáTr|L> áirXdig Te Tiáoi Kal ripív Kal yáp áv
* Fr. 59: lamb. ftulr.+I.T5'ao P.
•* Fr. 6o-, lamb. Prülr- 4-1*20-24 P*
*** fr, 6l- lamb. Protr. 4J-24"42-I P*
•*** Fr. 62= lamb. Protr, 42-I-4 P-
FRAGMENTOS 89
59
Ciertamente, una parte de nosotros es alma y la otra, 
cuerpo; la una gobierna y la otra es gobernada; y la una hace 
uso y la otra sirve como instrumento. Ahora bien, siempre el 
uso de lo gobernado y del instrumento está dispuesto en fun­
ción de lo que gobierna y hace uso.
60
Del alma, una parte es razón —la que por naturaleza 
gobierna y decide sobre nosotros—, y otra, la que obedece y 
corresponde por naturaleza ser gobernada. Todo se halla bien 
dispuesto"* si está conforme a la excelencia que le es propia, 
pues haber logrado ésta es un bien"5.
61
Efectivamente, cuando las partes más importantes, de 
mayor autoridad y más valiosas alcanzan su excelencia, enton­
ces se hallan bien dispuestas; por tanto, mejor aún que lo 
mejor por naturaleza es su excelencia natural;además, si mejor 
es lo de naturaleza más dominante y con mayor capacidad rec­
tora, como lo es el hombre respecto de los demás animales, 
entonces, el alma es mejor que el cuerpo —pues es más domi­
nante— y, dentro del alma, lo es lo que tiene razón y pensa­
miento, pues eso es lo que ordena y prohíbe, y dice lo que hay 
que hacer y lo que no.
6a
Cualquiera que sea entonces la excelencia de esta parte <del 
alma>, tiene por fuerza que ser, en sentido absoluto, la más 
deseable de todas para todos los seres y también para nosotros, 
pues se podría sostener, pienso yo, que esa parte somos nos­
otros"6, o en exclusiva o en el mayor grado.
90 ARISTÓTELES
toüt, olpai, 0eÍT| tis, ús qTot póuou tí jiáXurra éa|ieu tó 
(lÓptOU TOÜTO.
63*
vEtl toívuv otüv o TT€<j>uKev épyov éraaTou (if) icará aup- 
peprirag aXXá Ka0’ aÚTÓ Xeyópguou ráXXurr’ diroTeXq, tótc ral 
toOt ’ áyaBóu eíuai Xeicréou, tciútt|1' t ’ ápeTqu SeTéou icupuo- 
Tcm|v, ra0’ rjî eraorou airró toDto Trétfiuicei' áirepyáCeaQai.
64**
Tou fLev ow ow&étou ral pepurroD iTXeíou? Kal Siá(()opoí eiatu 
euépyeiai, tou 8é tt)v 4>úcflv óttXoD ical pf| irpó? ti tt|U ovaíav 
éxodos píau ávayraloy eíuat tt)v ra0’ airró laipitos- ápeiriu.
Et péu ouu óttXoüv ti Có) óu éanu ó avOpamo? Kal rara Xóyou 
Kal uoDu TéTarrat airroO q oúaía, oúk áXXo e<rri.v aÚToü epyou tí 
póuq t| dKpipeaTáTT| óXií0ei.a ral tó rrepl tCív outoiu áXqOeúeiv el 
5’ éoTlu €K TrXeLÓuiDU SuudpeLúu crupTrê UKÓS', 8f|Xóu écmu ¿9 átj/ 
ov TTXetw Tré((>UKeu ÓTroTeXelaBai, del toútüju tó péXnaTOU <tó> 
épyou éoríu, olou laTpiKOÜ úyíeia ral KuftepVT¡Tou oioTqpía. péÁ- 
tlov 6’ oú8ei> éxopcu XéyeLU épyou Tfjí Siauoíag tí tou Siauooupé- 
uou rf\s tjjuxqs f(pwv áXqGeías. dXqBeia apa tó icupiÚTaTOU épyou 
€OtI TOU popíou TOÚTOU TÍ}g IpUXTÍS.
66 " “
Toüto 6é Spg raT’ émonipTiT' árrXdjj, paXXou 6é kotó tt|U pd- 
XXou émcmípr]u, toútt) 8’ écrri. 0ecopía tó KupuÓTaTou TeXos. otou
* Fr. 63: lamb. Prolr. 42.5-9 P.
** Fr. 64: lamb. Protr. 42.9-13 P.
Fr. 65: lamb. ftolr. 42.13-23 P.
Fr, 6 6 : lamb. Prvtr. 42.23-29 P-
FRAGMENTÓS 9 1
6 3
Pues, en efecto, cuando algo cumple del más bello modo la 
denominada función natural de cada cosa no por accidente sino 
por sí mismo, entonces se debe decir que es también un bien, y 
considerar como suprema esa excelencia en virtud de la cual 
cada cosa lleva a cabo por naturaleza esa misma función.
64
Pues múltiples y diversas son las actividades”7 de lo com­
puesto y divisible, pero lo que tiene una naturaleza simple y 
una entidad no relativa, es necesario que tenga una sola exce­
lencia que le sea propia.
65
Por tanto, si el hombre es un animal simple y su entidad está 
determinada por la razón y el entendimiento, su función propia 
no puede ser otra que la pura y más exacta verdad"8, así como 
decirla respecto de los seres; pero si es una combinación de múl­
tiples facultades, es evidente que la mejor función de aquel al que 
le corresponde por naturaleza llevar a cabo un mayor número de 
ellas, es siempre su función propia, como, por ejemplo, la salud 
es la del médico o la seguridad la del piloto. Ahora bien, si no 
podemos nombrar ninguna función mejor del pensamiento o 
de la parte pensante de nuestra alma que la verdad, entonces 
la verdad es la función suprema de esta parte del alma.
66
Esta realiza esa <función>, en general, mediante la ciencia, 
y en especial, mediante la ciencia mayor"9, de modo que su 
fin supremo es la contemplación110. Pues cuando de dos seres, 
uno es deseable por causa del otro, es mejor este último y más
92 ARISTÓTELES
yáp Suolv oi/tolv QÓTepoi/ Siá QáTepoi/ alpeTOU rj, (IéXtlói/ éaTt 
TOUTO KOL paXXov aipeTÓL’ Si’ onep aípeTÓu écm icaí 0áTepoi/, óloi/ 
TjSoi'n peí' tiüp r)Séüjy, úyíeia Sé t£ i/ íiyi€ii/wv TaíiTa yáp TTOiq- 
tlkq XéyeTai Toímoi/.
67*
OiiKoui/ Tfjs <t>poi/i}0€ii)s, tíu (j/apei/ Súwapiv eíi/ai rou KupuoTá- 
t o u twv éi/ Tipil/, o ú k écrrii/ aípeTÚTepoi/ oúSév, ú s é^is trpós é^iv 
KpiveoOar ró yáp yi í̂oariKOv pepos Kai x^pis xai auyKeípei/oi/ 
péXnói/ écm TíáoTis TTjs i|>ux>Í5. t o ú t o u S’ émonípr) dpeTT).
O úk apa ¿ o t I v epyoi/ aÚTfjs oúSepía tw i/ r o t o pepos Xeyo- 
péi/ui/ ápeTtüv iraadiv yáp écm peXTÍüiv, t o Sé TTOLOÚpevou TéXos 
áei Kpeirrói/ écm tt}s ttoloúotis enicmÍpTis' oúSé pfiv/ anacía Tfjs 
(Jiuxñs' ápeTfi o ü tiüs epyoi/ oúS’ f| eüSaipoi/ía. ei yáp Icmn noui- 
Ttiaí, ¿Tépa érépüiv écrmi, éionep oinoSopucri o l k ío s , íjTis oúk 
¿a t i pepos Tfjs o l k ío s . n pévToi (j/poi/Ticns pópioi/ Tfjs ápeTrjs 
écm nal rfjs eúSaipoi/ías* rj yáp éK Taimas tí Taúrni/ 4>apéi/ eli/ai 
TÍ|i/ eúSaLpoi/íai/.
O úkoúi/ K ai KaTá t ó i/ Xóyoi/ t o Ot o v áSúi/aTov eTi/ai [t tji/] 
énianípiiv TTOLryiTKTji/' péXTioi/ yáp Sei t ó TéXos eli/ai toó yiywo» 
pévou- oúSéi/ Sé péXnoi/ eli/ai ^poi/ríaems, nXf)i/ ei t i tóji/ eipr|-
•M
Fr. 67: lamb. Protr. 4.3.1-5 P.
Fr. 68= lamb, JVofr, 43.5-14 P. 
Fr- 69L lamb- Protr, 43>l4‘ 20i P.
FRAGMENTOS 93
deseable porque por su causa es deseable también el otro; así 
por ejemplo, el placer lo es más que las cosas placenteras, o la 
salud que las cosas sanas, pues a éstas se les dice productoras de 
aquéllas.
67
Nada bay, pues, más deseable que la sabiduría, de la que 
afirmamos que es la facultad de lo supremo que hay en nos­
otros, al juzgar un modo de ser respecto de otro, pues la parte 
cognoscitiva, tanto por separado como en combinación, es 
mejor que el resto del alma1*1, y su excelencia es la ciencia111.
68
Ninguna de las virtudes denominadas «particulares»113 es, 
por tanto, la función de aquélla,zí; pues es mejor que todas 
ellas, y el fin producido es siempre superior a la ciencia que lo 
produce; por consiguiente, ni toda virtud del alma es función 
en tal sentido, ni tampoco la felicidad. En efecto, si <la sabidu- 
ría> fuera una <ciencia> productiva, lo sería de cosas diferen­
tes de ella misma, como de la casa lo es la arquitectura, que no 
es una parte de la casa. Pero la sabiduría es parte de la excelen­
cia <del alma> y de la felicidad, pues afirmamos que la felicidad 
proviene de ella o bien que es ella misma.
6 9
Así pues, y en virtud de este razonamiento, es imposible que 
sea una ciencia productiva, pues el fin tiene que ser mejor que 
lo que lo produce, y nada puede ser mejor que la sabiduría, 
salvo que sea alguna de las cosas mencionadas,zs; sin embargo, 
ninguna de ellas es una función distinta de la sabiduría misma. 
Por tanto, hemos de afirmar que esta ciencia es teorética, puesto 
que es imposible que su fin sea la producción <de algo>.
94- ARISTÓTELES
péi'uii', toútüju 8’ oúSeu eTepou aÜTfjs éanv Ipyov. 0etüpTiTucT)v 
tll'1 apa «tiaréor eírat TaÚTT)u tíiu ¿Tucrrqprii', ¿ueÍTrep ctSúvaTov 
ttoltictli' eíuai tó tcXo?.
70* ** ***
Tó cjjpoi'eíu apa Kai t ó Qewpelu epyov Tfjs tJ’UX'ñs ¿ o t i Kai 
t o Ot o ttól'T üjl' éaTiu aípeTÚTaToi' t o í ? ávAptiiiTOLS, <Áknr€p óípai 
tcal t ó t o l? Óppaat̂ opay, o ral é Xo lt ó t i s áv Ixeiv, ei icai p p tl 
péXXoi yíyvea0aL 8t’ aírró nap’ aírrr|t/ Tf|L» aju ̂eTepoî .
7i "
"Eti el t i? áyaTrp TÓSe ti 8iá tó cnjppe0nKévaL erepot» aiiT<¿ 
ti, 8qXov 0T1 paXXoi' outo? povXiíaeTai tp paXXov wrápxet touto- 
oiou el Tuyxá êi ti? aipoúpevo? tó iTepLTTaTeiv otl úyteivóv, eiT) 6e 
páXXou aÜTÚ) úyieiuÓL' tó TpoxáCeiu Kai SuuaTÓu TrapayeueaQaL, 
páXXou aiptiaeTaL touto kov cXoito yvoó? 05ttoi\ él toíi/uu cotÍi/ 
qXt)9t)? 8ó£a <j)poirjaei opotor, eÍTiep aipeTÓu tó SofdCau áXriGui? 
TaÚTt( Kai kotó tüooGtom KaBóoov ópotou tt¡ <J>pouiíoet 8iá TT]i' 
dXtiQeLau, ei páXXov touto Tiíi «jrpoveiw inrdpxet, paXXou aípeTÓv 
tó (jipomu écrrat toó Sô áCe lu dXqfkü?.
7a
”Etl €i tó ópau dyaiTwpeu 8l’ éairró, ¡.Kauú? papTupel tou0’ óti 
náKre? tó «fipouelu Kai tó yi.yuióaKeit' écrxdTtu? áyaiTükJU'-
* Fr- 70J lamb. Pralr, 43,20-85 P-
** Fr. 71- lamb. fruir. 43,27-44.9 P.
*** Fr- 72. lamb. fruir. 43.25 27 P.
FRAGMENTOS 95
70
Tener sabiduría y contemplar1*6 son, pues, la función 
<propia> del alma, y esta función es la cosa más deseable de 
todas para loshombres, al igual que lo es, pienso, para los ojos 
el ver, de lo cual alguien elegiría ser capaz, aun cuando en vir­
tud de ello no fuera a producirse ningún otro resultado aparte 
de la vista misma.
71
Además, si uno desea una cosa por causa de alguna otra que 
resulta de ella, está claro que querrá más aquella de la que se sigue 
en mayor medida el mismo resultado; por ejemplo, si se da el 
caso de que alguien decidiera pasear porque es sano, pero le 
resultara más sano correr y le fuera posible hacerlo, preferiría 
esto último y lo preferiría tan pronto como se diera cuenta de 
ello. Asimismo, si la opinión verdadera se asemeja a la sabiduría 
-si es que opinar con verdad es realmente deseable en el sentido y 
en la medida en que es semejante a la sabiduría por su contenido 
de verdad—, y si esto último pertenece en mayor medida a la sabi­
duría, será preferible tener sabiduría a opinar con verdad1*7.
72
Además, si deseamos ver por el ver mismo, esto es testimo­
nio suficiente de que todos los hombres desean en extremo 
poseer sabiduría y conocimiento.
96 ARISTÓTELES
73*
to yáp Crju dyairúvTe? tó cjipoveli' Kai tó yvtúpíCeiv áyaTrútri- 
6l' oúSév yáp erepoi' aíiTÓ Tipuiaiv f) Siá tt)L' aíoOriCTiu Kal 
pdXiaTa Siá tt)w ót|íiv TaÚTT)U yáp tt]1' Súî apiv imepflaXXói'TWS 
^aívamaL í()iXoült€?' aimi yáp trpbs ras aWas alaOríaeis ¿icnrep 
¿mcmÍpTi t is áTexwüs éani'.
74
’AXXá (iqu tó ye £f¡v Ttp alaGávecrGai SiaKpíveTai toü pf] Qf\v, 
Kal Taínr|S Trapouaíg Kal SwápeL tó Cfjv SuápiOTaL, Kal TaÚTT|S 
é^aipoupénis oúk écmu á^iou C’nL’ ücriTep áL'aipoupéi'ou toD f íp 
airroO Siá tt)u aíaGrian/.
75
Tfjs’ 8’ aiaGrjoecos t| Tfjs Sia^épei Súvapis t(£ oa^ea-
t ó i t i elvai, Kal Siá t o ü t o Kal gáXicrra alpoúpeGa aúrnu* aícrOrioLS 
Se Tráaa Sú^apís- éoTi yveípicrrucf) Siá aiiipaTOS1, uJairep f| aKof| 
t o u iJjóíJjou alafláveTai Siá t ü jv iÍí t w .
76 "”
Oúkoóv ei tó ¿fjv pév eaTLV alpeTÓu Siá rnv' aíaSiiaii', f| 8’ 
aia0r|ais yi/ aia í? ti?, K al Siá tó yi'wpíCeiu aÜTfj SúinaSai Tf|ii 
(JjuxÓ̂ <tó £fii'> aípoúpeQa,
77
iráXai S’ eiiTopei' oti [irep] Suoiv del páXXoi/ aipeTÓv u» gáXXoi' 
úndpxei Tairróir w pev aíaQqaewv tt|u cx|jii> áváyKT| páXiaG' aí- 
peTf)i' elrai Kal Tipíau, tqúttis Sé Kal TiSu dXXüJw átraaüii' alpeTw-
• Fr. 73; Iamb. Pntr. 44,26-45.3 P. 
« Fr. 7+; Iamb. Pro Ir. 44.9-13 P.
• « Fr. 75; Iamb. Protr- 44.13-17 P. 
«•* Fr. 76: Iamb. Prolr. 44.17 20 P. 
" « • F r . 7?; Iamb. Prolr. 44.20-26 P.
FRUMENTOS 97
73
Pues deseando vivir, desean poseer sabiduría y adquirir 
conocimiento; en efecto, no valoran <la vida> por ninguna 
otra causa que por la sensación y, sobre todo, por la vista, ya 
que se muestran amantes de esta facultad en grado sumo, pues 
ésta es de forma natural, respecto de los demás sentidos, como 
una especie de ciencia118.
74
Pero es que, efectivamente, el vivir se distingue del no vivir 
por la sensación, y se define el vivir por la presencia y el poder 
de ésta119, pues si ésta se pierde, vivir no merece la pena, como 
si con la sensación se extinguiera el hecho mismo de vivir’30.
75
La facultad de la vista se diferencia de otra sensación por ser 
la más segura, y por eso la preferimos en el mayor grado; pero 
toda sensación es una facultad que conoce a través del cuerpo’31, 
como la audición, que percibe el sonido a través de los oídos.
76
Por tanto, sí vivir es deseable gracias a la sensación, y la sensa­
ción es una especie de conocimiento, y además deseamos vivir 
porque el alma es capaz de adquirir conocimiento a través de ella,
77
y antes decíamos que, de dos cosas, siempre es preferible 
aquella de la que se sigue en mayor medida el mismo resultado, 
entonces forzoso es que la vista sea el más deseable y valioso de 
los sentidos; pero aún más deseable que ésta y que todos los 
demás <sentidos> e incluso que la vida misma131 es la sabiduría, 
pues tiene más autoridad sobre la verdad; por consiguiente, 
todos los hombres aspiran ante todo a poseer sabiduría133.
98 ARISTÓTELES
Tepa Kai <aírroü> toO £fjv ¿crnv r) tjjpóuqaLs, KupicuTépa rfjs áXr|- 
0eías <ouaa>- ¿ierre tTáirres avOpojiioi tó (jjpomv (láXicrra SLükouai.
78* ** ***
"Oti toll'uv tol? éXopéi/oig tóv KaTa raDv (ííoi> ral tó Cfji/ 
r|5éios' páXicrTa Orrápxei, SfjXof av yéraiTo évreíiflev.
79”
4>aíveTai S l t t £ i s XéyeaQaL t ó t ó peu k o t q Súrapiu t ó Sé 
k q t ’ éuépyeiaw ópwuTa yáp el raí <fiapev óaa t ’ lx ei Tul/ (tywv 
o(|tir Kai SuraTá iré(j)UKev iSéiu, Kav púoin-a ruyxáuq, Kai t ó 
XP(¿pera t t | Surapet Kai npoaPáXXoma tt¡v afiiu. ópoíüjs1 Be Kai t ó 
eTTLoraaQai ko 'l t ó yiyvükiKeu', év per1 t ó xpípOat Kai Setupeli' Xé- 
yopev, en Sé t ó KEKTfjaOat Tqn Súraptn Kai Tqn émcmípnL' éx€l,/-
8o"*
Et toíuui' tu pév aLO0du€o0aL tó Cnn StaKpíropeu kol tó pf| 
Cnv, tó S’ aiaGdveaGai 8lttói\ icupíus péw tó xp>F0aL Tais aía- 
0iíaeain áXXu? Sé tó 8úrao0ai (Slóttcp tjjapéi' aío0áueo0at Kai tóu 
Ka0eúSoTra XéyovTes, ú s lotKe), SrjXov oti kol tó ¿jin (koXou0riaei 
Slttüís Xeyóperan' tóv pév yáp eypriyopÓTa <j>aTéov ¿jjn áXqGws 
Kai KUpíiDS, tóv Sé Ka0eúSovra Siá tó 8úvaa0ai peTa(láXXei.v eis 
TaÚTT)v tt]V KÍvriatv, Ka0’ qu Xéyopev éypqyopérai tc koí túv 
TTpaypdTuv aLa0dvea0aí tlvos, Siá touto Kai ets touto pXé- 
ttovtcs <sc. 4>aTéov Cy\v aÚTÓv>.
• Fr. 78 lamb. Fruir. 56*13-15 P
** Fr. 79 : lamb. Pmlr. 56 .15*22 P.
*** Fr. 80L lamb. fruir 56.22 57.7 P
FRAGMENTOS 99
78
Por lo demás, que a los que eligen la vida conforme al 
entendimiento les corresponde también vivir de forma suma­
mente placentera, resultará claro de lo siguiente.
79
Es manifiesto que «vivir» se dice en dos sentidos: uno, en 
referencia a la potencia, y otro, en referencia al acto13*. Afir­
mamos, en efecto, que son «videntes» tanto los animales que 
tienen vista y son capaces de ver por naturaleza, aun cuando 
eventualmente tengan los ojos cerrados, como los que hacen 
uso de esta facultad y dirigen la vista <a algo>. Igualmente ocu­
rre con «saber» y «conocer»; decimos, en un sentido, que es 
hacer uso <de la facultad intelectiva‘35> y ejercitar la contem­
plación, y en otro, que es poseer la facultad y tener el saber136.
80
En consecuencia, si distinguimos entre vivir y no vivir por 
el hecho <o no> de sentir, y sí «sen tir» tiene dos sentidos: 
uno propio, el de «hacer uso de los sentidos», y otro dife­
rente, el de «ser capaz <de usarlos>» —por eso afirmamos que 
siente, según parece, incluso el que decimos que duerme—, es 
evidente que también a «vivir» le corresponderá ser dicho en 
dos sentidos: en efecto, del despierto habrá que decir que vive 
en sentido verdadero y propio, y también del dormido, por ser 
capaz de volver a esa clase de actividad en virtud de la cual deci­
mos de alguien que está despierto y que siente alguna cosa; por 
esta razón y en vista de ello, <se dirá de él que vive>t3í.
IOO ARISTÓTELES
81* •* ••• •••*
"Oral/ ouv Xéyr|Taí tl Tairroi/ éKÓTepoi/ 6uolv ói/tou/, rj Sé 0ót€- 
poi/ Xeyóiteiw ̂tu TToieiu t\ tw irdoxeif, toútlü í̂áAAov áiroStüCTO- 
(iei/ ímápxeLV tó XexQéi', 0101/ émcrraaQai pév paXXoi/ tóp xpú|te- 
1/01/ tov tt\v gTTianífiriL' éxouTos, ópav Sé tóu irpoafláXXovTa rf)v 
óJili/ Toíi Sui/a|xéi/ou irpoapáXXeu'.
82”
Oú yáp \lóvov tó paXAoi/ Xéyopev Ka0‘ úirepoxrji/ ¿v áv eíg f¡ 
Xóyos, áXXá Kai rotó tó irpÓTepoú elvai tó 8’ ikjTepoL’, 0101/ tt)v 
úyíetav tüv úyieiviíii/ páXXou áyaflóv elwaí cfiapev, xal tó Ka0’ 
aírró tt)1/ 4>úau/ alpeTÓi/ toú ttoit|TIkoO- koltol tóv ye Xóyoi/ ópw- 
pei/ ais oúx fj éaTL Karriyopoúpei/09 áptjmli/, otl áya0óu éKÓTepoi/ 
eirí Te tcÜi/ üxjjeXípwi/ icai Tfjs áp€Tf¡9.
Kai Cr\v apa paXXov 4>aTéoi/ t ó v éypnyopára t o ii Ka0eúSoi>TOs Kai 
tów éi/epyowra Tfj tliuxfi t o ü pói/ov exovros’ 6tá yáp €Kéii/ov Kai 
t o ü t o v £fjv 4>apev, o t l t o io u t ó s éani/ oto? ¿Keii/ms TtáaxeLi/ f)
TTOieif.
84
OÚKOüv tó ye xpnoSai T ta im toüt ¿ otíi/, ótov eí pév éi/09 f| 
Svh/apís eoTii/, Toírr’ a irró irpá-nyi t i j , el Sé TrXaóvwu tóu ápi0pói\
• Fr. 8l . Umb. Pntr. S7 7 12 P
•* Fr. 83 : lamb.

Otros materiales