3-rimana-llamkana-maytu-comunicacion-quechua-chanka-2020

Vista previa del material en texto

Kuskalla yachasunchik
Rimana
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
PERÚ Ministeriode Educación
33
Q
ic
hw
a
C
ha
nk
a
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
Q
ue
c
hu
a
 v
a
ria
nt
e
 C
ha
nk
a
K
us
ka
lla
 y
a
c
ha
su
nc
hi
k 
- 
3 
 R
im
a
na
C
o
m
un
ic
a
c
ió
n 
 3
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
Cuaderno de trabajo Comunicación
Kuskalla yachasunchik 33
Rimana
Q
ic
hw
a
C
ha
nk
a
Cuaderno de trabajo Comunicación
3 Rimana llamkana maytu
Cuaderno de trabajo - Comunicación 3 - Quechua chanka
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima - Perú
Qayana: 6155800
www.gob.pe/minedu
2020 watapi - allichaspa yapamanta mirachisqa
Tiraje: 9234 mirachisq
Impreso en setiembre 2020
Ruraqkuna
Elizabeth Fernández Galván
Ricardo Gonzales Estalla
DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapakuq
Ricardo Gonzales Estalla
Maytu allichaypi yanapakuq
Belisario Sánchez Rojas
Qillqapa qillqaynin qawaq
Franklin Roger Espinoza Bustamante
Elizabeth Fernández Galván
Maytu tupachiq
Luz María Ataucuri García
Siqiq
DEIB nisqapa siqichisqan siqikuna
Nicasio Taipe Huamaní
Allichasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Mirachiq
CECOSAMI S.A.
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel, Ate, Lima 3 - Perú
RUC 20469820531
nisqapi mirachisqa
2020 - 05682 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: 2020 - 05682
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq
Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C. 
Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331
Setiembre 2020
RiqsiwanaykipaqRiqsiwanaykipaq
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
 Wata:
1 Taqa Llullu kawsaykunawan uywanakuy
Llullu kawsay pachapi manka mallichiymanta rimasun 8
Llullu kawsaykuna malliymanta willanakusun 10
Llullu kawaykuna sumaq qispichinapaq ñawichasun 12
Siqipi willakuyta ñawichaspa qillqasun 17
Aymara ayllukunapa yachayninmanta ñawichasun 24
Yachasqanchikta qawasun 26
2 Taqa Kawsayninchikkuna huqariy
Kawsaykuna huqariypi sallqa uywakunamanta rimanakusun 28
Kawsaykuna huqariykunamanta tiqsichasun 30
Harawita ñawichasun 32
Llamkanakuna ruraymanta qillqasun 38
Ashaninka ayllukunapa yachayninkunata riqsisun 44
Yachasqanchikta qawasun 46
4 Taqa Uywanchikkunapa raymin
Kawsaykuna llankikuymanta rimasun 68
Yachayninchikkunamanta willanakusun 70
Uywakunapa rayminmanta qawachiq qillqata ñawichasun 72
Uywakunapa rayminmanta qillqasun 77
Awajún aylluta yachayninkunata ñawichaspa riqsisun 84
Yachasqanchikta qawasun 86
3 Taqa Kawsayninchikkuna tikrachiy
Chaki mikuykuna ruraymanta rimanakusun 48
Kawsaykuna tikaymanta ruraqtukusun 50
Uywa hampinapaq kamachikuq qillqata ñawichasun 52
Musuq wata raymichaymanta qillqasun 56
Shipibo ayllupa yachayninkunata ñawichaspa riqsisun 63
Yachasqanchikta qawasun 66
KaqninkunaKaqninkuna
5 Taqa Ayllunchikkunapa rurayninkuna
Yantakuy raymita riqsisun 88
Kay pachapi sacha chinkasqanmanta siminakusun 90
Huñichiq qillqata ñawichasun 92
Awayninchikkunamanta qillqasun 97
Shawi aylluta yachayninkunata ñawichaspa riqsisun 102
Yachasqanchikta qawasun 104
6 Taqa Tarpunapaq allichakusunña
Yaku uywaymanta 106
Yaku uywapi raymikunamanta tapukamusun 108
Tiqsichay qillqata chakra rikchachiymanta ñawichasun 110
Tarpuymanta tiqsichay qillqata qillqasun 115
Yine ayllupa yachayninkunata riqsisun 122
Yachasqanchikta qawasun 124
7 Taqa Hatun tarpuypi yanapakusunchik
Tarpuypaq unanchakunamanta rimasun 126
Muyupi tiyaspa siminakuy 128
Muhu rikchachiymanta llasaq qillqata ñawichasun 130
Hatun tarpuymanta llasaq qillqata qillqasun 135
Machiguenga ayllupa yachayninkunata riqsisun 142
Yachasqanchikta qawasun 144
8 Taqa Kawsayninchikkunata uywasunchik
Ayllunchikkunata yuyarisun 146
Ayllunchikkunapa yachayninkunata riqsisun 148
Kimsa rakipi patarasqa qillqata ñawichasun 150
Kimsa rakipi patarasqa qillqata qillqasun 155
Matses ayllupa yachayninkunata ñawichaspa riqsisun 162
Yachasqanchikta qawasun 164
Kuyasqa warmi qari warmachakuna:
Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla 
utqayllaman yachaywasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman 
rinaykipaqmi sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu 
huñupi llamkastin amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta 
qispirqachimuniku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaqmasiykikunawan 
yanapanakustin llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam 
kachkan.
Qillqasqa maytupi ruraykunaqallaqtaykipa kawsakuyninta, 
imayna kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin 
simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki. 
Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Pacha mamata sumaqta 
amachanaykipaqpas allinmi kanqa. 
Hinallataqmi runamasiykikunawan wasimasiykikunawan, 
yachakuqmasiykikunawan, llaqtamasiykikunawan hawkalla 
kawsakunaykipaqpas yanapasunki.
Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, 
siqinkim, hamutankim, tupachinkim hinallataqmi imaymana 
atiyniykikuna sapa yachaykunapi Kallpachakunqa. 
Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa 
yachaykunatam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa 
ancha kuyasqayki masiykihinam, chaymi sumaq sunquwan 
qawaykunayki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.
Kusisqalla, kuyakuywan llamkaykuy.
RiqsichikuyRiqsichikuy
• Llullu kawsay pachapi manka mallichiymanta 
willanakuyta.
• Llullu kawsaykuna malliymanta Willakuyta.
• Siqipi willakuyta ñawichaspa qillqayta.
• Aymara ayllukunapa yachayninmanta ñawichayta.
Taqa
1 Llullu kawsaykunawan uywanakuy
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
 ¿Imaynatataq llullu kawsaykunata llaqtanchikpi chaskina? 
 ¿Haykappas kay ruraykunapi yanapakurqankichu?
 Kunan pachakunapi, ¿imaynatataq llullu kawsaykunata uywanku?
Rimanakusun:
8
 ¿Pitataq minkakamusun?
 ¿Ima kuyakuywantaq 
chaskiykusunchik?
 ¿Imakunamantataq tapusunchik?
 ¿Imaynatataq uyarisunchik?
Saminchaypi rimanakuy
Mama Susanas llullu kawsaynin rikurimuptin yanusqa, 
yanusqantas manaraq inti qispimuyta, 
waspiyninta Apukunaman 
haywarisqa kaynata nispan:
“Tayta Apuyku, Pacha mama, 
illakuna, sallqakuna kusisqa 
sunquykuwan rurasqaykuta 
pukurimuykiku”.
Chaypi, Kusiñataq qawaspa tapun: 
"Mamáy, imaraykutaq
Apunchikkunata rimapayanki" nispa.
Mama Susanañataq kaynata kutichin:
"Apunchikkunam kay miski asnayninta chaskispa 
kawsayninchikkunata utqayman puquchimunqa" nispa.
Saywa, ¿yachaqpa 
willawasqanchik 
hinachu llaqtanchikpi 
kawsanchik?
Manañam, 
pisillatañam ima 
yachaykunatapas 
rurachkanchik.
Llullu kawsay pachapi manka 
mallichiymanta rimasun
Ñawichasunchik.
Llulu kawsaykuna mallichinakuymanta yachanapaq 
tapukamusun.
9
Kawsaykuna rikurimuptinqa, 
qayllasmi kusikunchik: runakunapas, 
uywakunapas, pacha mamapas, 
chaymi ñawpaq rikurimuq 
kawsaykunataqa mankapa tapanta 
mana kichaykuspa yanuspa 
waspiyninta apukunaman, pacha 
mamaman, sallqakunaman ima 
mallichina, chaymantataq hichpanpi 
tiyaq runa masinchikkunamanpas 
haywaykuna. Chayna rurasqam 
kawsayqa sumaq qispin.
 Yachaq masiykikunawan willanakuychik.
 Huñupi yuyaymanaychik.
 Aylluykipiri ¿imaynatataq apukunata, Pacha mamata 
kawsaykuna sumaq puqumananpaq rimapayanku? Qillqay:
 Mana sumaqta mallichinakuspa uywasqaqa ¿imataq 
kawsaykunata qatirinman?
10
Kimsa ñiqi warmakunapa rimasqanta ñawichasun.
Qayna watam yachachiqniy 
sumaq willakuykunata 
yachachiwarqaku. 
Kunanñataqmi tayta 
mamaykupa willawasqankuta 
llullu kawsaykuna malliymanta 
willakusaqku.
Ñuqamanqa tayta 
mamay kaynatam 
willawarqa…
Willakuyninchikpaq yachapasun.
Willanakunanchikpaq yuyaymanasun.
Kimsa warma masiykiwan huñunakuspa tapukuyta kutichiychik.
Sapakama yuyarisun tayta mamanchikpa yachayninkuna 
willawasqanchikta, hinaspa qillqasunchik.
 ¿Maypitaq willakusun?
 ¿Pikunataq willakuyninchikta uyariwasun?
 ¿Imaynatataq willakusqanchikpi rimarichwan?
 ¿Imapaqmi willakuna?
Llullu kawsaykuna malliymanta willanakusun
Manaraq willanakuchkaspa.
11
 Allinta willakuyniykita qallariy
 Sumaq qati qatillata willakuy.
 Chiwnita rimariy.
 Upallalla yuyaymanaspa willakusqanta uyarinayki.
 Willakuqta ama pantachiychu.
 Willakuyta tukurquptinqa munaspaqa makiykita 
huqarispa tapukuy.
Uyariq kaspaqa…
Rimaq kaspaqa…
 Willakusqanchikta Qatipasun
¡Yuyariy! Willakuspaqa 
uyariqniykikunata 
qaway.
Chuyata, qatillatachu willakurqani. arí mana
Chiwniqtachu rimamurqani. arí mana
Willakuypa sutinta rimaspachu qallarirqani. arí mana
Munasqay willakuypata umachanta 
rimarirqanichu.
arí mana
Willakuqta pantachirqanichu. arí mana
Sumaq rimaywanchu willakamurqani. arí mana
Willanakuyta tukurquspa.
Willanakuypi.
12
Llullu kawsaykuna sumaq 
qispichinapaq ñawichasun
Ñawichananchik qillqata 
riqsipasun:
Qillqapa sutinmanhina.
Huñupi rimanakusun.
 ¿Imamantaraq 
ñawichananchik qillqa 
kanqa?
 ¿Ima qillqaraq?
Chaymanta Chaynaqa
¿Imawanraq 
tukukun?
¿Imahinataraq 
qallarin?
¿Imataraq 
willawachkanchik?
"Chuqllu uywaymanta"
Musyasqaykimanhina huntapaykuy.
¿Imahinatam ñawichasaq?
¿Imataraq yachachiwasun? ¿Imapaqtaq chay yachay 
allin kanqa?
 ¿Imakunaraq chay qillqapi tarikuchkan?
Manaraq ñawichachkaspa.
13
Allinta qawaspa sumaqta ñawichay.
Huk kutis Turpu llaqtapi, tayta 
Rumulu ancha kusikuyllawanña, 
sarata tarpusqa. Kawsaynin allin 
qispinanpaqsi Apu Kunturillawan 
kunakusqa: rahuta, aqatawan 
tinkaspa, kukata, pitana 
qapachispa; chaypis yapuy 
minkata rurasqaku ayllunkuna 
hinallataq kumaqrinwan, 
kumpaqrinwan minkakusqaku.
Saran ña allintaña puqumuptinsi tayta Rumuluqa chakranpi 
kawsaynin qawaq risqa, chaysi pisqukuna, tiwtikuna, 
utuskurukuna, allqukuna mikuytaña qallarichkasqa 
ñawpaq llullu chuqllukunata, hinaptinsi tayta Rumuluqa 
tutatutallamanta warminwan rimanakusqaku kaynata nispa: 
"Wikturya, ñam chuqlluqa rikurimuchkanña, chaymi qanra 
pisqukuna, utuskurukuna, allqukuna mallichkasqaña.
—¡Chayqa tayta Rumulo allicharqusunyá!, mawka ruquykita, 
mawka pachakunata, mantikata, mankatawan aparikusun.
—Arí, mamáy Wikturya, tuta tutallamantachiki risun.
Achikyaqtas warmi qari wasinmanta lluqsirinku, 
chakraman chayarquspankus tayta Rumuluqa kaspita 
maskamuyta qallarin manchachi rurananpaq, hinallataqsi 
warminpas tullpata ruraykuspa mankanta churkun llullu 
chuqllukunata yanunanpaq, chay timpunankamas 
paypas mantikata chuqllukunapa umanman churamun 
utuskuru mana yaykunanpaq, chaymantas warminqa 
kutimuchkaspa tuparqun allqukunawan chakra ukuman 
yaykuykamuchkaqwan, hinaptinsi utqayllamanña kallpan 
chuqllu mankanman, chaysi ruparupachkaq chuqlluta 
hurqurqun, hinaspas allqukunaman wischuykun, chaymantas 
allqukunaqa rupaq rupachkaqta kachurquspanku allwa 
allwaykuspas ripukusqaku.
Chuqllu uywaymanta
Ñawichachkaspa.
14
 Allinta qawaspa riqsipay maypis ñawichasqanchik 
willakuy qispisqa, hinaspa chakatay.
 Qillqapi rikuriq simikunata riqsispa llimpiy.
 Qillqapi musuq rimaykunata tarispa qillqaykuy.
warmi papa
manchachi pisqukuna
allqu rutuna
Chaykunata rurarqamuspankus, puqusqa niraq 
chuqllukunata, millqanpi kaq hawaskunatawan 
pallarqamuspankus wasinman kusi kusillaña kutikusqaku 
kawsayninkunata allinta qawarqamuspanku. 
Ñawinchayta tukurquspa.
15
 Allin kaqta chakatawan qillqay. ¿Pitaq chakrata qawaq 
risqa?
 Tayta Rumulopa warmin kuchi mantikata chuqllupa 
umanman churasqa, ¿imapaqmi?
Ayllunkuna Tayta Rumulu Mama Wikturya
Tayta Rumulu chakranta 
uywasqa.
Imapaqtaq tayta Rumulu 
manchachita churan.
Llaqta hampita 
rantimuspa.
Awilunkunapa, 
tayta mamanpa 
yachayninkunawan.
Kawsayninta mana 
pisqukuna, utuskurukuna 
mikunanpaq.
Kawsaynita lliw urukuna, 
pisqukuna malliylla 
mallinanpaq.
 Qillqakunata tupachiy.
Kunanñataqmi huk warma 
masiykiwan huñunakuspa maytuykita 
haywanakunaykichik. Allin, mana allin 
qillqasqanchikta qawaychik, mana 
allin kaqta allichaychik.
16
Tinkiq simikunaqa: iskay yuyaymanayta 
tupachin.
Yapapanapaq tinkiqkuna: hinallataq.
Qatiqninman tinkiqkuna: chaymanta, 
charayku, chaymanta, ñawpaqtam.
Rimayninchikmanta yuyaymanasun.
Tupaqnin tinkiq simikunawan qillqata huntapay.
Achikyaqtas warmi qari wasinmanta lluqsirinku, 
chakraman chayarquspankus tayta Rumuluqa kaspita 
maskamuyta qallarin manchachi rurananpaq, hinallataqsi 
warminpas tullpata ruraykuspa mankanta churkun llullu 
chuqllukunata yanunanpaq, chay timpunankamas 
paypas mantikata chuqllukunapa umanman churamun 
utuskuru mana yaykunanpaq, chaymantas warminqa 
kutimuchkaspa tuparqun allqukunawan chakra ukuman 
yaykuykamuchkaqwan, hinaptinsi utqayllamanña 
kallpanchuqllu mankanman, chaysi ruparupachkaq 
chuqlluta hurqurqun, hinaspas allqukunaman wischuykun, 
chaymantas allqukunaqa rupaq rupachkaqta 
kachurquspanku allwa allwaykuspas ripukusqaku.
Tinkiq simikunamanta yuyaymanaychik:
 warminqa kutimuchkaspa allqukunawan tuparqun 
 utqayllamanña kallpan chuqllu mankanman, 
 ruparqupachkaq chuqlluta hurqurqun 
allqukunaman wischuykun allqukunaqa rupaq 
rupachkaqta kachurquspanku allwa allwaykuspa ripukusqaku.
Tinkiqkuna: chaymantas, chaysi, hinaspas, hinaptinsi
Ñawinchasun
17
Rimayninchikmanta yuyaymanasun.
¿Imawantaq wiksa nanaymanta hampikusunchikman?
Ñuqaykupas munanikum hampinchikkunamanta willakuyta.
 ¿Ima hampi qurakunatataq riqsinki?
Kay siqi willakuyqa llullu 
kawsay ukupim ima 
ayllupipas qispin.
Siqipi willakuyta ñawichaspa qillqasun
Saywa, wiksaymi 
qiwiykuwachkan.
Manam ñuqaqa 
riqsinichu.
¿Ima qurakunatataq 
maskamusunqa?
Kunanqa 
allinyarqunim 
hampi qurakuna 
upyasqaywan.
Llullu chuqllutam 
mikurqurqani.
Imaynatataq 
upyasaqqa.
¿Imaynanpi?, 
¿imatataq 
mikurqurqanki?
Ñuqachiki 
riqsichisqayki.
Ahinhuta, 
markuta, 
santa maryata 
hinallataq 
palma riyalta.
¡Hakuchik 
chakrayta!, 
hampi 
qurakunata 
maskarqamusun.
Yaku timpupi 
tuytuchinayki, 
chaynatam 
mamay 
upyachiwan.
18
Siqipi willakuyqa:
• Chakata ukupim.
• Chiruyuqmi.
• Pukuchu ukupi 
qillqayuq.
• Qillqa 
umanchaqniyuq.
• Imapapas 
waqayninwan 
tupachisqa.
¿Imaynatataqsi siqipi willakuyta 
rurana?
• Imamantapas willakunaykita 
akllay.
• Qatiqllanpi pikunamantas 
qillqanki chayta churay.
• Riqsichiy maypis kay siqi 
willakuy qispinqa.
• Chakatata rakiy 
• Qillqa umanchaqninta, 
imapaqpas qillqa kasqanta 
akllay.
• Munasqaykita qillqay.
• Sapa qillqapaq pukuchuta 
churay.
Siqipi willakuyqa: qatiqllaman siqikunata qillqasqawan 
tupachispa willakuymi.
 ¿Ima ruraywantaq willakuy qallarin?
 ¿Ima qillqam kay? 
 ¿Pikunamantataq kay siqipi rimachkan? 
 ¿Maypitaq qispichkan kay siqipi willakuy? 
 ¿Haykapmi kay ruraykuna qispirqa? 
Ñawichapay willakuyta hinaspa tapukuyta kutichiy.
Iskay iskaymanta huñunakuspa 
rurasqaykichikta haywanakuspa 
qatipaychik mana allin 
kaptinqa allichaychik.
19
 Allin qillqa qispinanpaqqa kaykunatam yuyaymanananchik.
 Rimanakuy qillqasqata qispichinaykipaq hamuq 
tapukuykunamanhina llamkay. Chaymanhina huk willakuyta 
yachachiqpa yanapakuyninwan qillqay.
¿Pipaqmi qillqasun?
¿Imapaqmi qillqasun?
¿Imamantataq qillqasun?
¿Ima siqi willakuytam qillqasun?
¿Pikunamantataq qillqasun? 
¿Ima nispataq qallarinqa?
¿Ima ninqataq chawpinpi? 
¿Imaynatataq tukunqa?
Qillqa qispichinapaq tupachisun.
Yuyaymanaspa kutichiy.
¿Pikunam 
qillqasqaypi 
rikurinqa?
¿Ima rimaykunataq 
rikurinqa?
¿Ima siqikunataq 
rikurinqa?
Manaraq qillqachkaspa.
20
Qillqasqaypa sutin:
 ¿Ima hampi qurakunatataq riqsinki?
Siqipi willakuq qillqata yuyaymanasqaykimanhina qispichiy.
Qillqasunchik.
21
Huñuykipi imayna qillqasqaykichikta kay 
tapukuykunawan yanapachikuspa chaninchaychik.
Tapukuykuna arí mana
¿Tupaqninpichu hatun qillqakuna 
qillqasqa kachkan?
¿Hatun, uchuy qillqasqachu kachkan?
¿Willakuyniyki chirukunawan tupasqachu 
kachkan?
¿Chuyachu qillqasqayki kachkan?
Rimaykuna 
mana allin 
qispisqapaq
Mana allin 
qillqasqa 
simikunapaq
Mana hatun 
qillqasqapaq
Rakisqa 
simikunapaq
Huñusqa 
simikunapaq
U /
Yachachiqniykiwan qawaychik mana allin kaqkunapi 
siqikunata tupasqanmanhina churaychik:
Qillqayta yacharquniña. 
Ichaqa pisiwachkanraq.
18 rapipi qillqaspata 
qawaspaya allichay.
¿ ?
Siqipi willakuq 
qillqasqayta 
¿imaynatataq 
allichayman?
Qillqayta tukurquspa.
22
Qillqasqaykita allichaspa chuyata qillqay.
23
Allin chuya qillqaymanta yuyaymanasun chaypaq 
ñawichasun kay qillqata:
Huk kutis Killa sutiyuq warmata wiksa nanay 
hapirqusqa llullu chuqllu mikurqusqanmanta, 
hinaptinsi Saywa sutiyuq warma masinman 
willakusqa. Saywañataqsi mamanpa 
hampi qurakuna upyachisqanta 
yuyarispa chakranman risqaku. Hampi 
qurakunata huñurqamuspankus wasinman 
chayarquspanku yaku timpupi upyachisqa 
hinaptinsi Killaqa allinyarqun.
Huk hampi qura riqsisqaykimanta qillqay, hinaspa kimsan 
samana chikukunata churay:
Rimaykuna 
qatichiq chiku
Rimaykuna 
rakiq chiku
Rimaykuna 
takupaq chiku
Chiku: Kaytaqa qillqapi churana unay 
samarinapaq, rimaykuna rakinapaq, 
hinallataq rimaykuna tukupanapaq.
24
Qillqata qawaspa rimanakusun.
Sumaqta ñawichay.
 ¿Imamantas qillqapi rimachkan?, ¿ima ayllu suyumantam 
willawachkanchik?, ¿ima qillqataq?, ¿ima nichkanmantaq 
hatun quchamanta?
Aymara ayllukunapa yachayninmanta 
ñawichasun
Uqi pumakuna 
(Titiqaqa hatun quchamanta)
Huk machuchas willasqa willkanman kaynata nispa:”Niñacháy, 
qaway kay anqas hatun quchata, kay ukupim kachkan uqi 
pumakuna". ¿Ima pumakuna awilúy? ¡Uqi pumakuna!, nispa 
awilun kutichin. “Uqi pumakuna”, kaymi nin Aymara siminchikpi 
ñawpa willakuy.
Antarapa, wayrapa waqayninta uyarispansi machuchaqa 
willkanman willakuyta qallarisqa, Apu Qullanan Awkim 
unanchasqa kay tiqsi muyunchikta, allpata, uywakunata, 
runakunata. Tukuy imata unanchayta tukurquspas 
urqukunaman ritipa kasqanman ripusqa hinaspas qapaq 
siminwan rimarisqa kayanata nispa: "Kawsaychik kusi kusilla kay 
sumaq allpapi". Ñawpa pachakunapiqa kay llaqtaqa sumaq 
yunka allpas kasqa manas runakunaqa chiqninakusqakuchu 
nitaq chaqwanakusqakuchu, Apu Qullana Awkiqa 
kayllatas mañakusqa: Amam qapaq tiyasqay urquman 
siqankichikchu nispa, chaysi runakunaqa tapunakusqaku 
kaynata nispa: ¿Imaynanpis mana latachwanchu urquman? 
Chaysi runakunaqa mana uyarikuspanku latarqusqaku, 
hinaptinsi Apu Qullana Awkiqa machayninkunamanta 
uqi pumakunata kachaykamusqa lliw runakunatas 
mikurqusqa. inti tayta kayta qawasqa chaysi tawa chunka 
punchaw, hinallataq tawachunka tuta waqasqa. Chay 
wiqinkunas hatun quchaman huntarqusqa hinaspas uqi 
pumakunata millpurqusqa; wakin 
kawsaq runakunas kaynata 
rimasqaku”qaqa titinakawa. 
Chaypin uqi pumakuna kachkan 
ninansi kay simiqa. Chaynatam 
kay suyu qispirqa intipa 
Pacha mamapa churinkuna, 
wawankuna kuskalla qapaq 
hatun quchanchikwan.
25
Runa masinchikpa rimayninkuna.
Mamáy niñacha, 
allinllam 
Imaynataq qamqa 
kapuwachkanki…
Rimaykukullayki 
taytalláy, imaynam 
achikyapuwanki…
¡Hola, choche! ¡Allinllam, 
chocherita!
Rimaykunata ñawichaspa kay tapukuykunamanhina 
yuyaymanaychik:
Rimaykunata ñawichay.
 ¿Ima niwaqtaq kay rimaykunamanta?
 ¿Mayqin rimaywantaq qipawaq?, ¿imaynanpi?
Yachasqanchikta qawasun
Warma masiykuna, 
kay taqapi 
yachasqanchikkunamanta 
yuyarisun.
¿Imakunatataq yacharquni? ¿Imapitaq yanapawan?
¿Imakunatataq 
yachasqanchikkuna 
riqsichinanchikpaq 
rurasun?
Willakuyninchikkunata riqsichisun.
¿Imatataq rurasun?
 Willakuykuna qillqasqanchik yuyarisun.
 Qillqasun musuq willakuykunata.
 Hatun rapipi qillqakunata rurasun.
 Rurasun yuyaymanana tapukuykunata 
ñawichaqkuna yupaychananpaq.
 Huk kaqnin willakuymanta willakusun, hinallataq 
ruraqtukusun.
 Qillqasun rapikunapi yachasqanchikkunamanta.
¿Imaynatataq 
kamachinakusun?
 Huñupi hinallataq iskaymanta.
 Akllasun pikunataq umallinqa sapa ruraykunata.
¿Pikunataq 
rurasunchik?
Warma masiykuna, yachachiqkuna, tayta 
mamakuna.
¿Haykaptaq rurasun? 1 Yachanata tukurquspa.
27
• Kawsaykuna huqariypi sallqa uywakunawan rimanakuyta.
• Kawsaykuna huqariykunamanta tiqsichay.
• Harawita ñawichasun.
• Llamkanakuna ruraymanta qillqasunchik.
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
Taqa
2 Kawsayninchikkuna huqariy
 ¿Imakunatataq runakuna rurachkanku?
 Llaqtaykipi kawsaykuna huqariypi, ¿ima sasachakuykunataq rikurimun? 
 ¿Imata ruraspataq sasachakuykunata chinkachichwan?
Rimanakusun:
28
Qillqata ñawichasun.
Sara huqariypi usuq sarakunataqa 
huñurquspas panqa ukuman 
churaykapuna ukuchakunapaq 
kaynata nispa: "Kaymi qampaq 
ama markanchikpi saranchiktaqa 
mikunkiñachu", nispa.
Chaysi ukuchaqa kusisqallaña 
kawsakun, mana chayta 
rurarqusqaqa, markapi saratam 
tukurqunman.
Kay yachaymanta rimanakusun.
¿Ima kawsaykunam llaqtaykipi wiñan?
Qamman;¿ima kawsaymi ratasunki?
¿Ima kawsaykunam aylluykiman ratan?
¿Pitaq chay yachaykunata yachachisunki?
Kawsaykuna huqariypi sallqa 
uywakunamanta rimanakusun
29
Wasiykipi aylluykiwan rimaspa, yachaykunata qillqaykuy.
Kunan watakuna kawsaymanta; ¿imatataq yachan?
Chaynallataqmi suyunchikpiqa urukunapas kawsay 
uqariymantaqa yachanku; chay yachaykunata qatipaspayki 
qillqay.
Warmakuna Tayta mamakuna
Taytaku, 
mamakukuna
Allin kawsay tarinapaqqa llapan kay pachapi 
kawsaqkunawanmi sumaq uywanakunapaq 
rimanakuyta yachana.
30
¿Ima yachaytaq 
sara tipiypi 
kanman?
Warma masiykuna, 
kunanmi sara 
tipiymanta 
willasqaykichik.
Upallalla 
uyarisun.
Kawsaykuna huqariykunamanta 
tiqsichasun
Awiluykichikta kawsay huqariypaq yachaykunamanta 
tapukamuychik.
Qatipasqaykita warma masiyikunaman willanaykipaq 
pataqay.
Yachay tiqsichanapaq allichakusunchik:
Chuya willakunaykipaq willakuyniykita yachapay. 
Kay chirukunata qawaspa rimaykunata ñawichay.
¿Imamantataq willakusaq?
¿Ima yachaytataq willakusaq?
¿Imapaqtaq chay yachayta 
willakusaq?
¿Pikunataq yachay willakusqayta 
uyarinqa?
Manaraq tiqsichachkaspa.
31
Rimarisqaykita yuyarispa, allin, mana allin qispichisqaykita 
chakatay.
Rimaq kaspaqa…
• Rimakuykuspa, sutinta 
willaspa umanchaspa 
qallariy.
• Rimayniykita sumaqta 
tupachiy.
• Allin chiwnita rimariy.
• Uyariqniykikunata 
qaway.
Uyariq kaspaqa…
• Upallalla willakusqanta 
uyariy.
• Willakuqta ama 
pantachiychu.
• Munaspaqa willakuyta 
tukurquptin tapukuy.
Tiqsichayqa qati qatillata 
imamantapas rimaymi, 
tukuy imamantapas 
rikusqaykimanhina willakuy.
¿Imataq kanman?
¿Imaynata rurana?
TIQSICHAY
• Ñawpaqta tiqsichaypa 
sutinta churana.
• Hatunmanta 
taksankama tiqsichayta 
qallarina.
¿Imamanta willakunayta akllarqanichu? arí mana
¿Imakunawanpas yanapakurqanichu rimay 
qispichinaypaq?
arí mana
¿Chuyatachu rimarqani? arí mana
¿Qati qatillatachu tiqsicharqani? arí mana
Tiqsichaypi.
Tiqsichayta tukurquspa.
Yachapay.
32
Harawita ñawichasun
Qillqata umanchallanta ñawichasunchik hinaspa kay 
tapukuykunata kutichisunchik.
Huk warma masiykiwan watya ruraymanta rimanaykichik.
¿Imatataq watya 
ruraymanta yachanki?
¿Imaynanpitaq watyata 
ruranki?
Manaraq ñawinchachkaspa.
¿Ima qillqataq 
kanman?
¿Imam qillqapa sutin?
¿Imamantataq 
rimachkanman kay 
qillqapi?
33
Ñawichachkaspa.
Qillqata upallalla ñawichasun. 
Sapakama qillqata chuyata rimaspa ñawichaychik.
Papacha sumaq wayta, sumaq ruru,
tukuy mikuykunapi miski kawsay,
llampu sunquykiwan 
wakchatapas, aputapas kawsaykachinki.
Papacha, Perú suyu ayllukunapa mikuynin,
urqupipas qasapipas wiñaq masichallay,
suytu yana ñawisapacha,
llasaq mikuycha.
Papacha
(harawi)
Qillqaq: Urpicha
34
Qillqapa willakusqanmanhina huntapasun.
 ¿Ima qillqam kasqaqa?
 ¿Imamantam willakamusqaqa?
 ¿Ima miski simikunam qillqapiqa tarikusqa?
Qallariyninpiqa
Tukupayninpiqa
Imanisqam:
Huk taqa qatispaqa imaninmantaq. Qillqay:
Hukninmanta rimariykamuy.
¿Llaqtaykipi; ima mikuykunataq hukniraqcha?
Ñawinchayta tukurquspa.
35
Qillqapi rikuriq Simikunata akllaspa llimpiy.
Tapukuykunamanhina yuyaymanaspa kutichiy:
Papaqa miski 
mikuymi
Apukunapa 
mikunallanmi
Allpa ukupi 
ruruqmi
Pichqa killapi 
ruruq
Chala, yunka 
suyupi wiñaq
¿Imayna sayayniyuqmi 
kasqa?
¿Imakunamantam qillqachwan?
¿Imaynatam rurana 
kasqa?
Harawi
36
Yuyaymanaspa tapukuykunata kutichisun.
Kaqninkuna arí mana
¿Sutin kachkanchu?
¿Ima qillqa kasqanta nichkanchu?
¿Kuyay simikunachu kachkan?
¿Harawipa kaqninkuna kachkanchu?
¿Ñawichanapaq hinachu?
¿Qillqapa sutin kachkanchu?
¿Chirukuna kachkanchu?
Kuyay mamachalláy,
anchatam kuyakuyki
chiripi, wayrapipas.
Kuyay momachalláy,
uqllallawarqanki...
Ñawichaykuy.
Riqsipasun:
 ¿Ima rimaykunam sumaq miskita tuqyachkan?
 Huk miski rimaykunata kaypi qillqaykamuy.
Ama qunqaychu.
Rimayninchikqa sumaq sumaq miskim, chaymi hukniraq 
rimaqkunapaq rimayninchiktaqa riqsinku miski simiwan; 
chaynaqa sumaq miskita rimakusun.
37
Qillqaq: Urpicha
Yuyaymanananchikpaq.
Llamkanakuna ruraymanta qillqasun
Warma kayniypi puriq masiy
Wankaray llaqtapi sara rutuq masiy,
tankayllu wirukuna suquchiqniy,
makiyman kamaqniy.
Rutunacha
(harawi)
Rutunacha kawsaykuna rutuq
ñawchi kirucha, 
kullu makicha,
paqarimuq killa niraqcha.
Yarayma
Suti
Yarayma
Rimaylli
¿Imataq?
Sunqumanta 
Sumaq 
rimaykuna 
lluqsiq 
chiqaraq 
manaraq.
Harawi
Kaqninkuna
• Sutin
• Yarayma
• Miski rimay / rimaylli
• Chirukuna
• Qillqaq
38
Yuyaymanasun:
Qillqata ñawichaspa chikukunata riqsisun hinaspa, 
tupasqanmanhina churasun.
Qillqay chuya simita chikukunata churaspa 
ñawichasqayki qillqamanhina.
Chuya qillqanapaq yuyaymanasun chaypaq 
ñawichasun.
 ¿Imamantas qillqa willakuchkan?
 ¿Ima chikukunatataq riqsirqunki?
Kay raymiqa Perú suyu ayllunchikkunapa siminkuna chaninchaqmi 
kachkanmi qichwa Aymara yunka simikuna.
Iskay chiku (:) qatilla rimaykuna qallarichiq.
Samana chiku (,) qatilla simikuna samachiq.
Llaqtanchikpa rimayninkunapa punchawnin
Kay punchawqa Perú suyu ayllunchikkunapa siminkuna 
chaninchaqmi. Kachkanmi : qichwa , Aymara , 
yunka simikuna. 
Iskay chunka qanchisniyuq aymuray killapi waranqa 
pusaq pacha qanchis chunka pichqayuq watata, Juan 
Velasco Alvarado Perú suyupa umalliqnin kachkasparaq 
qichwa siminchiktaqa chanincharqa, ñawpa 
ayllunchikkunapa simi saqiwasqanchikta. Kay simikunaqa 
tukuy ima kawsayninchikkuna qawarichiqmi, kimsan 
suyupi ayllukunamanta : chala , anti , yunkakunapa 
ima.
39
Yuyaymanasun imamantataq harawita qillqachwan.
¿Imatataq qillqanki?
¿Imapaqtaq harawita 
qillqanki?
¿Imaynatataq 
qillqanki?
¿Imakunatataq qillqanki?
Allintapunim 
qillqaytaqa 
qispirachisaq.
Manaraq qillqachkaspa.
40
Ñawpaq qillqay.
Yuyaymanasqaykimanhina harawita qillqay.
( )
Qillqaq: 
Qillqasunchik.
41
Kunanqa yachachiqniykiwan qawaychik mana allin 
kaqkunapi siqikunata tupasqanmanhina churaspa.
Rimaykuna 
mana allin 
qispisqapaq
Mana allin 
qillqasqa 
simikunapaq
Hatun 
qillqapaq
Rakisqa 
simikunapaq
Huñusqa 
simikunapaq
U /
Yuyaymanay:
¿Imakunatam allinta 
qispirachisqanki?
¿Imakunapim 
pantasqanki?
¿Imatam 
ruranki mana 
pantanaykipaq?
¿Imakunatam allinta 
qispirachisqanki?
¿Imakunapim 
pantasqanki?
¿Imatam 
ruranki mana 
pantanaykipaq?
Ama qunqankichu.
Yaraymapiqa churaykunkim chay RIMAYLLANTA; paymi 
harawitaqa sumaqta miskichin, kallpanta churan.
Qillqayta tukurquspa.
Ñawpaq yaraymapi.
Qatiq yaraymapi.
42
Chuya qillqata qillqay.
( )
43
Yuyarinanchikpaq.
Ñawichasunchik.
Rimarisun.
Qillqay iskay rimaykunata hinaspa riqsipaspa siqiy 
ruraqninta chaymanta ruraqpa ruasqantawan, kay 
tapukuykunaman hina:
Rimaykuna:
Kay rimaqkunaqa 
huntasqa chuya 
rimaymi.
Ruraq:
Kay simiqa pitapas, imatapas 
sutinchanmi.
Ruraqpa rurasqan:
Kay simiqa imapas ruraqpa 
rurasqantam riman.
Papaqa miski mikuymi.
Qillqay yachanapaq yuyaymanasun.
 ¿Imaynatam qallarichkan qillqa?, ¿imaynanpitaq hatun 
qillqawan qallarichkan?
 ¿Imawantaq tukuchkan qillqa?
 ¿Imamantataq qillqapi rimachkan?
 ¿Ima nichkantaq watiyamanta?
 Ruraqpaq: ¿Pimantas rimachkan?, ¿imamantas rimachkan?
 Ruraqpa rurasqan: ¿Imatataq nichkan ruraqmanta?
44
Ashaninka runakunapa kawsayninkuna
Ashaninka ayllukunaqa 
wasikunata ruranku 
sachakunamanta, chay 
wasiqa tiyanankupaq, 
yanunankupaq, puñunankupaq, 
llantukunankupaq, sarakuna, 
chakichinankupaq, rurasqa; 
wasikunataqa ayllupurallas 
huñunaskuspanku ruranku.
Chakrataqa Ashaninka 
runakunaqa ruranku yaku allpapim chaypim tarpunku 
yukata, kawiyta, latanuta imamanas iskay kutitaqa 
hina allpallapiqa tarpunmankuchu, huk allpakunatas 
maskamunku, paykunaqa allintas yachan allpa 
yupaychayta.
Muntikunapim Ashaninka runakunaqa maskamunku 
urukunata, sallqa uywakunata mikunankupaq, Achama 
kallampakunata, pukunirinki urukunata, paqaykunapa 
rurunta, chaynatas kawsanku.
Hinallataq tukuy rurukunata warmikuna warmakunawan 
huñumunku, karu puriykunatas rinku maskaspanku, 
chayta apamuspankus yukawantupachispanku mikunku; 
chaymantapas apamunku waskakunata hinallataq 
liyanakunata, isankakuna ruranankupaq, wasinkunata 
sumaqyachinankupaq.
Sallqa uywakunatas hapimunku aychan mikunankupaq, 
manas pumataqa hapinmankuchu ichaqa ñawpa 
pachakunapis mana rikuna uywakuna kasqa, paykunas 
runakuna qawasqa mana allinkunamanta runakunata,chay 
sallqa uywakuna hapinanpaqsi allichakunanku wachikunata 
chaynallataqa kachita aychaman churananpaq, hinaspa 
qusñichinan mana asnananpaq. Chaynatam Ashaninka 
ayllunchikkuna kawsakunku.
Ashaninka ayllukunapa 
yachayninkunata riqsisun
45
Ayllunchikpi hinallataq Ashaninka ayllupipas 
rikchakuqkunata hinallataq hukniraqkunata tarispa 
qillqasunchik.
Qichwa ayllupa yachaynin 
kawsaykuna huqariypi. 
¿Imaynam kasqa?
Ashaninka ayllupa yachaynin 
kawsaykuna huqariypi. 
¿Imaynam kasqa?
Rimanakuspa ruraykuna.
Ñawichay hinaspa tapukuykunata yuyamanaspa kutichiy.
Ismu papawan sipasta 
chamqanku turyaspa 
chaymi paypas 
kutichimuptinqa 
maqtakunaqa kusisqallaña 
papata allanku.
Kasarakuq qariwan kuti 
kulluta chitqachinku 
allin llamkaq kasqan 
yachanankupaq.
Chayraq kasarakuq 
warmiman kuchi 
aka papata qaran 
hurqunanpaq qunku; 
imapas rurakuq warmi 
kasqan qawanankupaq.
Qatayninta yuhuta 
watachin allin qari, 
llamkaysapa kasqan 
qawanankupaq.
Ayllunchikpa kawsakusqanmanta rimayninmanta ima 
yuyaymanasun.
Qillqayta tukurquspañataq qillqasqayta qawasaq:
¿Imakunatataq rurayman yachapanaypaq?
Warma masiykuna 
yuyaymanasun kunankama 
yachasqanchikkunamanta.
Yachasqay ¿Imakunatataq yacharquni?
¿Imatataq 
yachapanay?
Kawsay huñuypi 
yachaykunamanta 
Yuyaymanasun.
Harawiy warma masiykikunapaq
Ñawichay harawita allinta 
simikunata tuqyachispa.
Qillqay munasqayki harawita.
Yachasqanchikta qawasun
Yuyaymanay 
imapipas.
Ruraykunata 
hinallataq 
tapukuykunata 
warma 
masiykikunapaq 
qillqay.
Warma 
masiykikunaman 
rurasqaykita 
riqsichiy.
• Kawsaykuna chaki mikuykunaman tikrayta.
• Kawsaykuna tikraymanta ñawichayta.
• Uywa hampikunamanta ñawichayta.
• Musuq wata raymichaymanta qillqayta.
• Shipibo ayllupa yachayninkunamanta ñawichayta.
Taqa
3 Kawsayninchikkuna tikrachiy
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
 ¿Imakunatataq chirupi rurachkanku?
 ¿Imaynanpitaq rurachkanku?
 ¿Aylluykichikpi rurachkankichikchu kay chirukunamanhina?
48
Chaki mikuykuna ruraymanta 
rimanakusun
Kawsay tikraymanta rimanakusun.
 ¿Imatam warmi qariqa rurachkanku?
 Llaqtaykipi kawsay tikraypi; ¿Imakunatam ruranku?
Ama llumpay hanaymantaqa 
wisñamuychu, papanchikmi 
waqachkan.
Chaynata sumaqta 
kuyaykuspayki 
papanchiktaqa 
mastay, chaymi huk 
tutallapi qasaqa 
hapirqunqa.
49
Qillqata qawaspa ñawichasun.
Yachaqta watukaspa paywan rimarimusun kaykunamanta:
Kawsaykuna tikraymanta
Muchuy pachapi mikunapaqmi, wakin mikuykunata 
yanurquspa, qasachispa, chakichinchik. Chay rurasqataqa 
iskay kimsa watapaqpas churakuchwanmi. Saramantam 
chuchuqata ruranchik, kaytaqa mutipaqhinam yanunchik, 
hinaspa qasachispa chakichinchik. Papamanta 
kukupata, kaytaqa papata yanurquspam, qaranta 
tipqanchik, chaynasqata ikarquspa qasachinchik hinaspa 
chakichinchik. Uqamantapas kayhinata kayata ruranchik 
hinaspapas wiñaputapas ruranchik, kaytaqa ichu hawanpi, 
utaq panqa hawanpim rurukunata churaspa qatarqunchik. 
Chaymantam sullun pawarqunankama parqunchik. 
Chaynasqata aqa ruranapaq chakichinchik, kaytam sura 
nisqanwan riqsinchik.
 ¿Ima yachaymantataq qillqapi willakuchkan?
 ¿Ima pachapim chaki mikuykunata rurana kasqa?
¿Imakunatam 
qasawan 
ruwachwan?
¿Imapaqmi 
allin rupay?
¿Imapaqmi 
allin wayra?
50
Rimarisunchik.
 ¿Ima punchawpas chaki mikuykunata rurarqankichu? 
 ¿Pukllaqhinalla rurachwanchu kay rimasqanchikunata?
Pukllaq tukuspa ruranapaq, kay tapukuykunata 
yuyaymanaspa kutichiy:
Rurasqankuta, rimasqankuta qaway.
¿Imamantataq 
ruraqtukusun?
¿Imakunatataq 
rurananchikmanta 
yachasun? 
¿Imakunawantaq 
ruraqtukusunchik?
¿Pikunataq ruranqaku?
Ruraqtukunanchikpaq, 
¿imaynatataq 
allichakuchwan?
¿Qantu, mamayki 
chuchuqata 
rurarqunchu?
Arí chakichkanñam.
Kawsaykuna tikraymanta ruraqtukusun
Manaraq ruraqtukuchkaspa.
51
Yuyaymanasunchik kay tapukuykunamanta: ¿Imapaqtaq 
ruraqtukuy pukllayta rurasunchik?, ¿pikunataq rurasqanchikta 
qawawasun?
Huñupi ruraqtukunanchikta yachapasun.
Qatipasun rurasqanchikta.
Ruraqtukuq kaspaqa:
 Chuyata rimanayki 
rurasqaykimanta.
 Kuyukachanayki 
rimasqaykimanhina.
 Qawanayki 
rimasqaykimanhina.
Qawaq kaspaqa:
 Qaway hinallataq 
uyariy warmakunapa 
rurasqankuta.
Ruraqtukusqamanta arí mana
¿Imakunawanpas yanapachikusqanku, 
rurasqankuwan tuparqachu?
¿Chuyatachu, allin uyarinapaqchu 
rimarqaku?
¿Qatillatachu imapas ruranakunata 
rurarqaku?
¿Allintachu yachasqaku ruranankuta 
hinallataq rimanankuta?
¿Rurasqanku qawanayay munanachu 
kasqa? 
Ruraqtukuypi.
Ruraqtukuyta tukurquspa.
52
 ¿Imatataq kay chiruqa yuyarichiwanchik?
Uywa hampinapaq kamachikuq 
qillqata ñawichasun
Siqita qawasun.
Yachachiqniykipa yanapakuyninwan tukuy 
imaynamanta qillqata ñawichay.
 ¿Kay qillqapi ima yachaytataq tarisunchik?
Imaynakunatapas ñawichay
Sapa taqata 
ñawichay
Sapakama ñawichaspa, riqsiy imamantas 
sapa taqapi rimachkan.
Iskaymanta 
ñawichay
Iskaymanta ñawichaspa allin uyarikuqta 
hinallataq muna munanayllata nawinchay.
 Imapaqtaq ñawichasun “ispay puqusqa rurayta".
Manaraq ñawinchachkaspa.
53
Qillqata ñawichasun.
Puqusqa ispay ruray
(kamachiq qillqa)
Yaykuqkuna:
- Ispay
- Uchpa
- Ichu
Ruraynin:
1. Ispayta huñuspa allpa mankaman utaq qapruchuman 
hillpuna. 
2. Chaymanmi uchpata aptayllata, ichutawan churana 
puqunanpaq.
3. Kay ispaytaqa chunka pichqayuq punchawtahinam 
puquchina.
4. Sutillam puquspaqa pusuqumun chaytam 
uywakunaman hillpuna wiksan punkirquptin.
Ñawichachkaspa.
54
 Qillqasqamanhina, ¿imatataq puqusqa ispaywan ruranku?
 Imayna puqusqa ispay ruranamanhina, uraypi rimaykunata 
ñiqichay.
 “Puqusqa ispay ruray” qillqasqata ñawichayta tukuspas 
kimsa warmakuna kayhinata rimasqaku.
Puqusqa ispay ruraymanta 
huk aranwayta 
willawachkanchik.
Imapaqmi allpa manka, 
qapruchu kasqanta.
 ¿Mayqin kaq warmataq chiqa yuyayta rimasqa?, 
¿imaynanpi?
Imayna puqusqa ispay 
rurana kasqanta.
Uchpata aptayllata churana, ichutawan 
puqunanpaq.
Ispayta huñuspa allpa mankaman utaq 
qapruchuman hillpuna.
Sutillam puquspaqa pusuqumun.
Uywakunaman hillpuchina wiksan punkirquptin.
Kay ispaytaqa chunka pichqayuq 
punchawtahinam puquchina.
Ana Sulla
Satuku
Ñawinchayta tukurquspa.
55
Ñawichasqayki qillqasqaman hina kutichiy.
¿Imakunam yaykusqa 
kamachikuq qillqaman?
¿Imakunam rurayninpi 
kasqa?
¿Imakunatam 
yachachiwanchik?
Puqusqa ispay ruray
Yuyaymanasun rimayninchikmanta.
Qillqay iskay rimaykunata, kaynata tapukuspa:
Yachananchikpaq.
Sutikuna: ¿Pimantas rimachkan? utaq ¿imamantas 
rimachkan?
1.
2.
Sutikuna
Pimantapas 
imamantapas 
rimay.
Suti
Pitapas sutin, imapas sutichaq.
Suti tikrachiq
Sutimanta imatapas rimaq.
Sutikuna 
 Yana ñawi warmi llakisqallaña hampita ruran.
suti tikrachiq suti
Suti tikrachiq: ¿Ima nichkansi sutimanta?
56
Kay siqita qawaspa yuyaymanay imayna kasqanta. 
Musuq wata raymichaymanta qillqasun
Rihu pikanti Suti
Ruranakuna
Yaykuqkuna
yanapakuqkuna
Yaykuqkuna:
Ruraynin:
- Rihu pila
- Tiqtichiq wira.
- Puka uchu, ahus, siwilla, pirihil, 
 wakachkay
- Kuchi qara
- Papa
1. Mankapim miskichiqnin wirata 
tiqtichina. 
2. Chaymanta allin tiqtisqamanña 
aslla yakuta churana.
3. Hawanmanñataq rihu pilasqata 
kamana kuchi qarayuqta 
patanankama.
4. Chaymanmi ikasqata papata 
churana.
5. Urqunallapaqñam pirihilta, 
wakachkay yuyuta ikaspa 
churara miskipananpaq.
Kamachikuq qillqa:
Imapas ruranatam kamachikun, 
qatiqlla ruranapaq yaykuqkunawan 
utaq yanapakuqkunawanpas.
Qillqaq: Urpicha.
(kamachikuq qillqa)
57
Riqsisun kamachikuq qillqata.
Kay tapukuykunata kamachikuq qillqa qispichinapaq 
kutichisun.
¿Imaynataq 
siqikuna kachkan?
¿Ñuqanchik 
warma 
imapaqtaq 
yachasun kay 
qillqayta?
¿Pikunapaqtaq 
kanman?
¿Imapaqtaqqillqata rurasun?
¿Imaynatataq 
qillqachwan?
¿Imataq kanman 
kay qillqa?
Kamachikuq qillqapaqa
Kananmi
Sutin
Chay ima 
ruraypa 
sutinmi 
qillqapa 
umanpi 
churakunan.
Ruranakuna
Imahinata 
rurana 
kasqantam 
willarina.
Yaykuqkuna
Tukuy ima 
yaykuqkunatam 
qati qatillata 
qillqana.
Qillqaq
Qillqaqpa 
sutintam 
churana.
58
Qillqasqapi pantasqa qillqakunata riqsipaspa, 
rimayninchikmanta yuyaymanay.
Kay kamachikuq qillqapi imakunataq qillqanpi pantasqaraq 
tarikun.
Yuyaymanay.
Chuyata huk kamachikuq qillqata qillqaykamuy.
 Qillqanchikpiqa tarikunan chay 18 sapan qillqakunallam; 
chaykunawanmi chuyata qillqasun.
 Manam sapan tuqyaq qillqakuna huk patmillapiqa 
qatiqatilla tupanakunanchu: ai, au, ui, iu. Chayna
Kay qillqakunata allichaykuy.
Mauka Waipi 
Maula Ruiru 
Waiqu Tiuti 
Pantasqa qillqa Imahinata qillqakunan
Charki kanka
Ñawpaqtaqa ima uywapatapas sumaq aychantam 
hurquna; hinaspam llaspallata huallaspa sumaqta achka 
kachiwan kachichana.
Kachichasqa aychatam chakichina, hinaspam sapa kuti 
tikrapayana sumaqta chakinankama.
Sumaqta chaquiruptinmi, wayqapi sumaqta waqaychana.
59
¿Imapaqtaq 
qillqasaq?
Warma masiykiwan huñunakuspa tapukuykunamanhina 
kutichisunchik.
¿Imatataq 
qillqasaq?
¿Imakunataq 
rinqa qillqapi?
¿Imakunawantaq 
yanapachikusaq 
qillqaspa?
¿Pikunataq 
qillqayta 
ñawichanqa?
Manaraq qillqachkaspanchik.
60
Qillqata qispichisun llaqtanchikpa mikuyninmanta. 
Suti
Ima qillqa 
kasqanta
Ruranakuna
Chirukuna
Yaykuqkuna
yanapakuqkuna
Qillqaq:
Qillqasunchik.
61
Yuyaymanay
Wakinniykipa qillqasqanta qawaspa.
Kaqninkuna Allin qillqasqakuna Pantasqa qillqakuna
Yaykuqkuna 
Yanuynin 
 ¿Imahinanpim allinta qillqarurqanki?
 ¿Imahinanpim pantarurqanki?
 ¿Imakunatam allin chuya qillqanapaq ruranki?
Allinta rurarqusqa Pantarusqa 
Qillqayta tukurquspa.
62
Allichasqataña tukuy imapas kaqniyuqkunata qillqasun.
Qillqaq:
Kunanqa kamachikuq qillqata qispirqachinkiña, 
yachachiqniykiwan rimanakuspa kay miski mikuyta 
qispichiychik.
63
Sutinta ñawichaspa siqinta qawaspa rimanakusunchik.
Qillqata ñawichaspa rimanakusqanchikta qatipasunchik:
Shipibo ayllupa yachayninkunata 
ñawichaspa riqsisun
 ¿Imamantas willakuchkan qillqa?, ¿ima ayllumantas 
willawachkanchik?, ¿imapaqtaq qillqarqurqaku?
Arushi warmamanta
Arushi warmas taytanpiwan Shipibo ayllumanta kanku. 
Huk punchawsi risqaku chakrankuta kawsaykuna 
tarpunankupaq, chaypis taytan yachachisqa churinta 
mamayuq sachakuna yupaychayta, tarpunapaqqa 
killatam qawana nispa.
Unayninmansi Arushipa 
uyanqa qilluyarparimusqa 
hinallataq uman 
llumpayllataña nanayta 
qallarisqa, chayta qawaspas 
taytanqa churinta wasinman 
apasqa manaraq para 
chayaykamuchkaptin, 
chayllamansi paraqa 
qallaykamun hinaptinsi warmaqa rupariyta qallaykun, 
chaysi taytanqa wasanman qipirikuspa sachapa 
rapinwan qataykuspa wasinman ripusqaku. Warmaqa 
wasinpiñas taytanta kuyakuwan yupaychasqa 
tukuy ima yachachisqanmanta hinaspa kaynata 
nisqa: "Papáy, qamhinam kasaq hatunyaspay, 
chakrakunatam yupaychasaq".
64
Tapukuykunata kutichisun:
Ama rimarispalla kaqmanta willakuyta ñawichasun.
Ima llaqtapatapas yachayninta qillqarquy chiruyuqta.
 ¿Imamantas rimasqa qillqapi?
 ¿Ima llaqtapa willakuyninmi kasqa?
65
Musuq wataqa 21 
Inti Raymi killapim 
raymichanku, chaytaqa 
“Willka Kuti” nispam 
nillankutaq, chayqa “intipa 
kutimuynin ninanmi. Chay 
p'unchawmi intinchisqa 
Pacha mamamanta 
aswan karunniqman 
ayqirin. Chaymi, puna 
ayllukunapi, qhichwa 
ayllukunapi aswan chirin.
Musuq wataqa wakmanta 
chakra llamk’ayta, 
uywakuna uywayta
qallarinapaqmi 
willawanchik.
Musuq wataqa 21 
inti raymi killapim 
raymichanku, chaytaqa 
“Willka Kuti” nispam 
nillankutaq, chayqa “intipa 
kutimuynin” ninanmi. Chay 
punchawmi intinchikqa 
Pacha mamamanta 
aswan karuniqman ayqirin. 
Chaymi, puna ayllukunapi, 
qichwa ayllukunapi aswan 
chirin.
Musuq wataqa 
kaqmanta chakra 
llamkayta, uywakuna 
uywayta qallarinapaqmi 
willawanchik.
Llaqtaypi ayllukunapa rimayninkuna.
Qillqakunata allinta qawaspa riqsipay ima qillqakunapi mana 
rikchakusqanta.
Qusqu qillqa
Musuq wata qallariy
Ayakuchu chanka qillqa
Musuq wata qallariy
 ¿Ima simikunataq mana rikchakunchu kay iskay simi qillqakunapi?
 ¿Imapitaq mana rikchakunchu?
 ¿Imaynanpitaq chayna qillqasqa?
¿Imakunatataq yacharquni? ¿Imapitaq yanapawan?
Warma masiykuna, 
yuyarisun kay taqapi 
yachasqanchikkunamanta.
¿Imakunatataq rurasun 
yachasqanchikkuna 
riqsichinanchikpaq?
Kamachikuq qillqata riqsichisun.
¿Imaynatataq rurasun?
 Kamachikuq qillqakuna qillqasqanchikwan 
qillqamaytuta qispichisun.
 Musuq kamachikuq qillqakunata qillqasun.
 Hatun rapipi qillqasun.
 Kamachikuq qillqata qispichisun.
 Rapikunapi qillqasqanchikta warma 
masinchikkunaman qawachisun..
¿Imaynatataq 
kamachinakusun?
 Huñupi hinallataq iskaymanta.
 Sapa ruraykuna umalliqta akllasun.
¿Pikunataq ruranqaku? Warma masiykuna, yachachiqkuna, tayta 
mamakuna.
¿Haykaptaq rurasun?
3 Yachanata tukurquspa.
Yachasqanchikta qawasun
67
Taqa
4 Uywanchikkunapa raymin
• Kawsaykuna llankikuy.
• Yachayninchikkunamanta willakuyta.
• Uywakunapa rayminpaq qawachiq qillqasqa 
ñawichayta.
• Uywakunapa rayminmanta qawachiq qillqasqa qillqayta.
• Awajun ayllupa yachayninkunata riqsisun.
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
 ¿Imakunatataq chirupi llankikuyta?
 ¿Imaynanpitaq rurachkanku?
 ¿Aylluykichikpi kay chirukunamanhina rurankuraqchu? 
¿Imaynanpi?
68
Kawsaykuna llankikuymanta rimasun
 ¿Maykunapitaq kay llankikuy kan?
 ¿Ima kawsaykunatatq llankikunku?
 ¿Imaynanpitaq llankikunku?
 ¿Kawsaykunata imakunawantaq llankikunku?
 ¿Ñawpaq runakuna imaynataq llankikuqku?
 ¿Qullqi chinkarquptin imaynatataq kawsaykunata, 
imatapas haypachinakuchwan?
¿Taytáy, icha 
apamurqanki 
llama charkichata 
sarachaywan 
llankikusun?
Mamáy, kayqayá 
llama charkiqa.
¿Tiyúy, ihustawan 
icha apamurqanki?
Huknin huñum 
tapukunqa.
Huknin huñuñataq 
kutichinqa.
Yachasqanchikmanhina yuyaymanasunchik.
69
 ¿Pikunam llankinku?
 ¿Imakunatam llankinku?
 ¿Imakunawanmi tupunakunku?
 ¿Pikunamantam llankinku?
 ¿Imakunatam llankinapaq apana?
 ¿Mayqin llaqtakunatam llankikuq rina?
 ¿Imahinanpim chay llankisqa kawsaykuna mana 
llaqtanchikpi wiñanchu?
Qillqasqata ñawichay.
Rimarisun llankiy yachaymanta.
Uyarisqaykimanhina qillqaykuy.
Kawsaykuna llankiy
Ñawpaq runakunaqa mikuyninkuta llankikuspam mana 
kapuqninta huñuqku. Ruruchisqanku kawsaykunawanmi 
mana ruruchisqanku kawsaykunata huñunku.
Urqu llamakunapim charkita, waskata, qucha yuyuta, 
ihusta ima apaqku.
Hinallataqmi warminkupa quqaw allichapusqantapas 
llamapi qipichinku. Rantiyta manam yacharqakuchu, 
manataqmi ñakarikurqakuchu, llankikuyllawanmi huñunku, 
manam kunanhinachu qullqillata qawaqku.
Aylluykipa 
kawsaykuna 
tarpusqan
Aylluykipa 
kawsaykuna mana 
tarpusqan
Aylluyki kawsaykuna 
llankisqan
Aylluykiwan rimanakuy.
Llankisqa kawsaytaqa sumaq kuyaywanmi llaqtanchikman 
apananchik; chaymi mikunaqa sunquntin qatiwaspanchik 
ancha unay uywawasun.
70
Rimarisunchik.
Kay wachikunata qatispa willakunaykichikta qispichiychik, 
wachikunapa uranpi qillqay.
 ¿Ima willakuykunatataq willasurqankiku? 
Yuyaymanay 
imamantas 
willakunki.
Pitaq 
willakunqa.
Huk rapipi 
imakunapas 
willakunaykita 
qillqay.
Maypim willakuyniyki 
qispinqa.
Pi runakunas 
rikurimunqa.
Ima pachapim 
willakuy 
qispinqa.
1
6
2
5
3
4
Yachayninchikkunamanta willanakusun
Manaraq willanakuchkaspa.
71
Yuyaymanasqaykita tupachispa rimanaykipaq chuyanchay.
Huñunchikpi ruraqtukusunchik.
Allichakusqanchikmanhina kay rimaykunata yuyarispa 
willakusunchik.
Yachaq masiykipa willakusqanta qatipaspa kaqninpi llimpiy.
• Willakuypa sutinta allinta 
rimarinayki.
• Allichakusqaykiwan 
yanapakunayki 
rimanaykipaq.
• Uyariqkunata qawanayki.
• Upallalla uyariy, ama 
waqllichispa.
• Tapukuyta munaspaqa, 
willakuyta tukuptin 
makiykita huqarispa 
tapukuy.
Willakuq kaspaqa: Uyariq kaspaqa:
Mana rurasqankunataqawaspa yuyaymanay, hinaspa 
willakusqaykiwan tupachiy yachanaykipaq.
Rurasqanchikkuna Arí Mana
¿Willakusqanpa sutinta willarqanchu?
¿Imamanta willakusqanta nimurqachu?
¿Allin uyarichikuq simiwanchu rimamurqan?
¿Suticharqanchu ruraqkunata?
¿Chiqatachu willakamurqan? 
¿Riqsisqanchik simikunatachu rimamurqan?
¿Sasachakurqachu willakuspa?
Willanakuyta tukurquspa.
Willanakuypi.
72
Huñunakuychik tawa warma masiykiwan hinaspa 
chirukunata qawaychik.
Kay chirukunata qawaspa tapukuykunamanhina 
kutichiychik:
 ¿Maypi rikurqanki? ¿Ima llaqtapi rikurqanki? 
¿Haykaptaq rikurqanki?
Tapukuykunata kutichiy manaraq ñawichachkaspa.
Uywakunapa rayminmanta qawachiq 
qillqata ñawichasun
¿Imatataq 
yachanki 
qillqamanta?
¿Imatataq 
yachayta 
munanki?
¿Imakunatataq 
yacharqunki?
Manaraq ñawinchachkaspa.
73
 Sapakama upallamanta ñawichaychik.
 Qillqapa nisqanta tuqyachispa ñawichaychik.
 Yachachiqta mañakuy ñawichananpaq.
 Llapallanchik ñawichaychik.
 Mana riqsisqayki qillqakunata, rimaykunata llimpiykuy.
Uywanchikkunapa raymin
(Yuyaymanana qillqa)
Uywakunapa rayminqa sapa watam rurakun 
anti suyukunapi. Riqsinkum “iransa sutiwan” 
“Waka markay" sutikunawan, sumaqtam 
ruranku.
Ñawpataqa Apu Wamanikunamanmi 
saminchanku, chaymantam wilanku, 
kukakunata akuspa chawpi tutakama. 
Punchawnin chayarqamuptinqa uywayuq 
llaqta masinkunapiwan hamparapi anqusuta. 
Punchawninpi uywakunata sintachinku 
tukupayninpiñataq uywakunata takiywan 
tusuywan taqrakakunawan tupachispa 
qarqunku.. 
Chaynatam ruranku, uywankuna 
riqsinankupaq, mirasqan yachanankupaq. Kay 
yachaykunataqa manam chinkachichwanchu 
aswanmi wiñaypaq kallpanchasun.
Ñawinchaspa.
74
Tapuykuykunata kutichiy.
Rimaychik ñawichasqaykichik qillqamanta.
Sapa taqapi imamanta rimasqanta chumaspa qillqay.
Qanchis chunka iskayniyuq rapiman kutiy hinaspa 
huntapay qillqapi yachasqaykita.
huk taqa kimsa taqaiskay taqa 
Ñawichaspa arí mana
¿Riqsirqani qillqapi taqakunata?
¿Musyarqani qillqapa rimasqanta?
¿Sasachakurqanichu sapa taqapi ima 
rimasqanmanta?
¿Ñawichaspay "Tupachirqanichu aylluypi 
ruraykunawan?
Ñawinchayta tukurquspa.
75
Ñawichaspa kutichiy:
Manam ñuqamanqa 
tupawanchu Pacha 
mamaman, Apukunaman 
haywarikuyqa.
 ¿Ima niwaqtaq kay warmapa rimasqamanta?
 ¿Ima huk sutitataq churawaq kay qillqaman? 
 
 Imaynatataq qillqapi imamanta rimasqanmanta 
musyarqanki?
Chuyanchay.
Rimay 
qawachiq 
qillqa.
Chay qillqaqa imahina ayllunchikpa, 
llaqtanchikpa, suyunchikpa kawsakuynintam 
willarimuwanchik.
Rimay qawachi qillqaqa maypi 
apakusqanta, imay pachapi apakusqanta, 
imahina kasqanta, imakuna tarikusqanta, 
imapaq allin kasqanta, pikuna chaypi 
tarikusqanta imam willakunan.
Kananmi: 
 Sutin.
 Riqsichiynin.
 Willakuynin.
 Wichqaynin.
76
Qillqata ñawichaspa anqaswan qillaqasqa simikunata 
qillqasun.
Chaypura simikunawan, hinallataq hukniraq 
simikunwanpas qillqasqata qispichiy:
Yachananchikpaq:
Rimayninchikmanta yuyaymansun.
Uywakunapa rayminqa sapa watam qichwa 
suyukunapi rurakun. Riqsinkutaqmi “iransa” 
“Waka markay” sutikunawan sumaqtam 
ruranku.
Chaypura simikunaqa 
chay ruranallatam 
riman.
Hukniraq simikunaqa 
huk ruraytan riman.
Kaqlla sunquyuq simikuna
suyu llaqta, ayllu
sumaq atakaw, munaycha
riqsiy yachay
Hukman sunquyuq simikuna
ruraq qilla
sumaq millay, atataw
riqsiy mana yachay, mana 
riqsiy.
77
¿Imaynam rimay 
qawachiy qillqaqa 
kasqa?
Uywakunapa rayminmanta qillqasun
Kay sintachiytaqa qapaq sitwa killapim 
ruranchik. Ñawpaqtam anqusuta mastanku 
chaypim kukata akunku, rahuta upyanku; 
wilakuyta ruranku chaypim sintakunata 
akllanku hinaspam, yupanku sapa sintata, 
chaymi chunka uywapa kaqnin chaymanhinas 
uywakuna wataman miranqa.
Intichaw punchawtam uywakunata 
sintakunawan rinrinman churana, china 
uywamanmi iskaynin rinrinman churana 
urqumanñataq lluqi rinrinman, kaytam ruranku 
takistin tusustin tinyapa waqayninmanhina, 
chaymantam uywakunapa yawarninwan 
pukllayta qallarinku; Pukllayta tukurquspam 
uywayuq rimarin, watapaq paqrinukuna 
maskayta qallarin, chaynapi raymi mana 
qullunanpaq.
Chaynam qarqunku uywakunata takiykustin 
tusuykustin miski mikuykunawan, aqakunawan.
Suti
Riqsichiy
Wichqay
Wiñay
Suti
Wiñachiq
WichqayRiqsichiq Rimay qawachiy
Kay qillqasqapa sutinta qawaspa imayna kasqanmanta 
yuyaymanay.
Sintachiy
(Rimay qawachiq qillqa)
78
Qillqanaykichikpaq allichakuychik.
Rimay qawachiy qillqa qispinchinaykipaq 
tapukuykunamanhina llamkay. Chaymanhina willakuyta 
yachachiqpa yanapakuyninwan qispichiy.
1
2
 a. ¿Imatataq qillqasun?
ch. ¿Pipaqmi qillqasun?
 h. ¿Imapaqmi qillqasun?
¿Ima sutitam 
churanki?
¿Imaynatam 
riqsichinki? 
¿Imaynatam 
wiñarichinki?
¿Imaynatam 
wichqanki? 
Manaraq qillqachkaspanchik.
79
Chaymantam uywakunapa yawarninwan pukllayta qallarinku; 
Pukllayta tukurquspam uywayuq rimarin, watapaq paqrinukuna 
maskayta qallarin, chaynapi raymi mana qullunanpaq.
Chaymantam pukllayta qallarinku uywakunapa yawarninwan.
 Qillqasqapi rimaykunata chumaspa qillqay.
Ñawpaqkaq 
Qatiqkaq 
Kay rimay huntasqapi.
Ñawinchay.
¿Pimantam 
rimachkan?
Pikunamanta Imakunawan ruraqkuna
¿Imanwan? ¿Imatam 
ruranku?
Runa simipiqa chuya huntapasqa rimayqa kananmi.
Chaynaqa ñawpaq rimayta allichaykuy.
Kay rimaykunata chuyata qillqaykuy.
Tusuykunku supayta raymipi runakuna.
Uywakunam chinkarqusqa chisi tuta.
Pikunamanta maypi/imawan rurasqanku/rimana
Pikunamanta maypi/imawan rurasqanku/rimana
80
 Kay pachapi llaqtaykipi; ¿ima raymikunam apakun?
 ¿Mayqin raymi ancha riqsisqa?
 ¿Pikunam chay raymipi tarikunku?
 ¿Imaraykum rayminku?
 ¿Maypim qillqasaq?
 ¿Imakunawanmi qillqasaq?
 ¿Imay pachatam qillqasaq?
Iskay iskaymanta tantiyanakuychik qillqanapaq.
Qillqay qallarinaykipaq, qati qatita rimaykunata churaykuy.
Qillqanapaq churakusaq.
Sutinqa 
kanmanmi
Qatichisaq
wiñachisaq
Qallarisaq
riqsichisaq
Tukuchisaq
wichqasaq
81
Yuyaymanasqaykimanhina qillqay.
Qillqasunchik.
82
Kay tapukuykunawan qatipay qillqasqaykita hinaspa 
yuyaymanay.
¿Imatam yacharqunki?
¿Imaynatataq yacharqunki?
¿Imapaqtaq 
allichakusqanchik? 
¿Ima sasachakuykunataq 
hapiwarqanchik?
¿Imaynatataq 
sasachakuymanta 
lluqsirqanchik?
¿Imatataq ruranay allin qillqa 
qispichinaypaq?
 ¿Haykappas kay niraq qillqata ñawicharqankichu?
 ¿Imapaqtaq qillqarqaku?
 ¿Imaynataq musyachwan ima qillqa kasqanta?
Kunanqa yachachiqniykiwan qawaychik mana allin 
kaqkunapi siqikunata tupasqanmanhina churaspa:
Rimaykuna 
mana allin 
qispisqapaq
Mana allin 
qillqasqa 
simikunapaq
Mana hatun 
qillqawan 
qillqasqapaq
Rakisqa 
simikunapaq
Huñusqa 
rimaykunapaq
U /
Qillqayta tukurquspa.
83
 Allichasqataña qillqaychik kay rapipi.
 Hatun rapipi qillqaychik hinaspa laqamuychik wakin warma 
masiykikuna ñawichananpaq.
84
 ¿Imamantas willakuchkan qillqa?, ¿ima ayllumantas 
willawachkanchik?, ¿imapaqtaq qillqarqurqaku?, ¿ima 
niwachkanchikcha?
Awajún ayllupa yachayninkunata 
ñawichaspa riqsisun
Sutinta ñawichaspa hinallataq siqinta qawaspa 
rimanakusunchik.
Qillqata ñawichaspa rimanakusqanchikta qatipasunchik:
Yukamanta
Awahun ayllukunapaqqa yukaqa sumaq 
sumaq kawsaysi, tarpuqkunaqa warmikunas, 
paykunas riqsinku, yachanku tukuy niraq 
kasqankunata. Kansi mikuna yukakuna, masatu 
ruranapaqpas hinallataq uywakunaman 
qarananpaqpas. Huk kawaw mamakuchas 
riqsisqa iskay chunka niraq yukakunata, 
sutinkunas kayna niraq: chinim, kawaw, suhik, 
pukum, kakugpatin, yagkug, butum, ipag, 
egag, dapiim, jijuan, dayag, wagkam, nitug, 
shimpin, shamping, yampitsag, achu, puyag, 
pekuma chaykuna.
85
Ñawichaychik kay rimaykunata hinaspa yuyaymanaychik.
Tapukuykunata kutichiychik:
 ¿Imaynatataq qawachkanki rimasqanku qillqasqata?
 ¿Pikunataq chaynata rimanku?
 ¿Mayqin rimaytaq qichwa siminchikmanhina?
 ¿Ima niwaqtaq kay rimaykunamanta?
Llaqtaypi ayllukunapa rimayninkuna.
Hakuchik 
tareanchikta 
rararamusun 
hinaspa bolata 
haytaramusun 
prufisuranchikmi 
castigarquwachwan.
Wayqicháy, hakuchik 
llamkananchiktarurarqamusun 
hinaspa pukuchuta 
haytamusun 
yachachiqninchikmi 
qaqchawachwan.
Yachasqanchikta qawasun
Qillqayta tukurquspañataq qillqasqayta qaway:
¿Imakunatataq qatiqnin taqapi yachayman?
Warma masiykuna 
yuyaymanasun, kunankama 
yachasqanchikkunamanta.
Yachasqay ¿Imakunatataq yacharquni?
¿Imatataq 
yachapanay?
Kawsaykuna llankikuymanta 
yuyaymanaypi.
Qawachiy qillqasqa qillqaypi..
Qawachiy qillqasqa ñawichaypi.
Yachasqaykimanta.
87
• Ayllunchikpi yantakuyta.
• Sachakunapa chinkasqanmanta rimanakuyta.
• Huñichiq qillqasqa ñawichayta.
• Awayninchikkunamanta awayninchikkunamanta 
qillqayta.
• Shawi ayllupa yachayninkuna ñawichayta.
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
taqa
5 Ayllunchikkunapa rurayninkuna
 ¿Ima llamkaytataq kay chirupi qawachkanki?
 ¿Imaraykutaq kay killakunapi ayllunchikkuna huk ruraykunapi 
kanku?
 ¿Imaynanpitaq kay killapi wasichakunku?
88
Yantakuy raymita riqsisun
Chiurta qawaychik.
Yachachiqniyqa 
niwarqaku sachata 
takaspaqa sachapa 
rantintam tarpuna allin 
kawsanapaq, nispa.
Rimanakusun:
 ¿Haykappas yanta takaypi karqankichu?
 ¿Imaynatataq yantata takana?
 ¿Imaynatataq tupunakunku kullukunata?
 ¿Maypitaq yantata allichana?
 ¿Imataq qatirinman mana Pacha mamata Apukunata 
mañakuspa sacha takasqa?
89
Tayta Amarupa willakuyninta ñawichay:
Tayta Amaru kaynata willakun: Aylluykunawan lliw 
allichakurquspankum muntita riniku, ñuqam apani 
unanchanchikta, chayarquspaykum Apunchikkunata 
mañakuniku sachankuna kumpanaykupaq / 
kuchunaykupaq, rahuta tinkaykuspa, kukata akuykuspam 
yachaq raku hatun sachakunata akllamun; sacha 
takay qallarinaykupaqmi sachata rimapayani kaynata 
nispa: “Sachachalláy, kunanchiki takasqayki amamá 
piñakunkichu, qammi watantin mikuchiwankiku tukuy 
yanuykunata”, sachakunata kumparquspaykum kulluta 
wantupi apaniku, wasiman charayuspaykum kullukunata 
tupuni minkakuqniykunaman, rahutapas aqatapas 
upyaykuspayku, warmikunañataq sara pilamanta pikantita 
uchu kutayuqta ruranku. Yanta chitqayta tukurquspaykum, 
unanchata sayaykachispa chitqata taqiniku.
Sachapa wiñayninmanta rimanakuy.
 ¿Imaynatam tarpuna?
 ¿Imaynatam uywana, wiñachina?
 ¿Imaynatam puquchina?
 ¿Imahina kaptinmi takana kasqanta yachanchik?
Masiykiwan rimanaykipaq aylluykipi imayna 
yantasqankumanta qillqay.
Ñawpaqta
Hinaspa
Qatiqninta
Chaymanta
Chaynaqa
90
Kay qillqamanhina siminakuyta qallarisun.
Kay pachapi sacha chinkasqanmanta 
siminakusun
Yuyaymanaychik kay qillqamanta siminakunaykichikpaq.
Kay tapukuykunamanhina allichakusunchik siminakunapaq:
“Llaqta masiykuna, sachakunatam takaspanku 
tukurquchkankuña; llumpay llullukunatañam takachkanku"
¿Pikunawantaq siminakusaq?
¿Imapaqtaq siminakusaq? 
¿Imamantataq siminakusaq? 
¿Yachaniñachus imallatapas kay 
siminakuypi rimanaypaq?
¿Pitaq umallinqa siminakuyta?
¿Pitaq pachata tupunqa?
Siminakuy: siminakuyqa iskaymanta utaq achka 
runakuna huk yachaymanta rimaymi, sapakaman 
yuyaymanasqanmanhina rimanku.
Umalliq riqsichinqa siminakuyta.
Tapukuykunata siminakuqkuna mitanakuspa kutichinqa.
Siminakusqayki warmata ama yachapayaychu. 
Umalliq siminakuypi sumaq yachaykunata 
yuyaychakuspa hukllawanqa.
Huñupi sumaqta yachapaychik siminakunaykichikpaq.
Manaraq siminakuchkaspa.
Siminakuypi.
91
Siminakuy uyarisqaykichikmanhina qillqaychik.
Llallinakuy rimaykuna.Ayninakuy rimaykuna.
Siminakuymanhina kaqninpi chakay.
Qatipanakuna
Siminakuy 
umalliq Siminakuqkuna Uyariqkuna
Allin Mana allin Allin
Mana 
allin Allin
Mana 
allin
¿Umalliq 
riqsichirqachu 
siminakuypi 
rimanakuyta?
¿Siminakuqkuna 
umalliqpa 
kamachikusqanta 
hinachu rurarqaku?
¿Tapukuykunata 
kutichirqachu 
siminakuqkuna?
¿Siminakuqkuna 
yanapakurqakuchu 
imakunawanpas?
¿Siminanakuqkuna 
chumasqallatachu 
kutichirqa umalliqpa 
tapukuyninta?
¿Umalliq 
siminakuy tukuyta 
wichqarqachu?
Siminakuyta tukurquspa.
92
Awichi qillqata qawaychik hinaspa kay tapukuyta 
kutichiychik:
Awichi qillqata ñawichasun
 ¿Imapaqtaq kay qillqata 
ñawichankichik?
 ¿Ima chirukunatam 
qawachkankichik?
 ¿Ima qillqakunataq 
sayaypuralla kachkan?
 ¿Imamantataq kay qillqa 
rimachkan?
 ¿Imapaqtaq qillqarqaku?
 ¿Imaynanpitaq wakin 
simikuna hatun qillqakunawan 
kachkan?
 ¿Ima niwaqtaq taksa 
qillqakunamanta?
Yuyariy:
Ñawichachkaspa utaq 
ñawicharquspaña 
tapukuykuna 
kutichisqaykita tupachiy.
Manaraq ñawinchachkaspa.
93
Sumaqta qawaspa kay huñichiq qillqata ñawichay.
 Allinta qaway chirukunata.
 Allinta ñawichay qillqakunata.
 Imamantas willawachkanchik chayta riqsiy.
 Hatun qillqakunamanta yuyaymanay.
Allin ñawichanaykipaq kaykunata yuyay:
"Sachakuna takayqa 
lliwchanchikpa 
WAÑUYNINCHIKMI"
Warmakunaqa yupaychaytam 
qallarinayku churiykupas, 
wawaykupas allin kawsanankupaq. 
Ñawichachkaspa.
94
 ¿Imapaqtaq kay huñichiq qillqata qillqasqaku?
 ¿Imaynanpitaq hatun qillqawan kachkan?
Qillqay chiqa kaqta (ch) llulla kaqta (ll)
 Huñichiq qillqapi imamantas rimachkan chiqa kaqta chakay.
 Qillqamanhina tupachiy:
Tapukuykunananhina yuyaymanaspa kutichiy.
WAÑUYNINCHIK
 Sachakuna wañuy pachapichu tarikuchkan ( )
 Runakuna allintachu uywachkanchik ( )
a. Runakuna sachakunawan qullqichakusqankumanta.
ch. Runakunapa mana yupaychaspa sachakuna 
 takasqanmanta.
h. Sachakunata takaspa aswan apuyanapaq.
Sacha Tiqsi muyu unquchiq
Runa Wiñay kawsay yanapaq
Hacha Sacha witunapaq / kuchunapaq
¿Allintachu tapukuykunata 
kutichichkanki?
Ñawinchayta tukurquspa.
95
Qampaq; ¿imahinataq kay huñichiq qillqa?
Imakunatataq sachakunamanta rurana chaymanhina huntapay:
Sachakunamantaqa
"Sachakuna takayqa 
lliwchanchikpa 
WAÑUYNINCHIKMI"
96
Kay huñichiq qillqata ñawichaspayki, anchata yuyaymanay 
rimayninchikmanta.
 ¿Imatam nimuwachkanchik?
 ¿Imaraykum nimuwachkanchik?
 ¿Imapami nimuwachkanchik?
Warmakunaqa yupaychaytam 
qallarinayku churiykupas, 
wawaykupas allin kawsanankupaq. 
Ñawichaspa yuyaymanay.
Miskim HarkakuqmiRimayninchikqa
Kuyapayakuqmi
Kaqniyuqmi
Tapukuspayki, qillqakunapi maskaspa imaninanta churay:.
Miskim 
Kuyapayakuqmi
Harkakuqmi
Kaqniyuqmi 
97
Awayninchikkunamanta qillqasun
Qawaychik kay awichi qillqata hinaspa rimanakuychik.
Awichi:
 Imamantapas willakun.
 Qawanayayllañam kanan.
 Chirukuna, tuykuy niraq 
qillqayuqkunam kanan.
 Chuyam kanan.
Chumasqa 
willakuy
Qimiqnin 
chirukuna
98
Awichi ñawichaspa kay tapukuykunamanta yuyamanay. 
 ¿Imakunam kasqa qillqapi?
 ¿Imapaq rurasqam kasqa?
 ¿Imamantataq willakuchkan?
 ¿Imapaqcha qillqarqaku?
 ¿Imaynataq qillqakuna kachkan?
 ¿Imaynanpitaq mana kikin sayayllachu?
 ¿Imakunataq rikurichkan qillqapi?
Kay tapukuywan yuyaymanay hinaspa allichakusunchik 
qillqananchikpaq.
¿Ima qillqawantaq llaqta masinchikman 
willakuchwan tukuy ima awayninchikkunamanta 
riqsichinapaq hinallataq chaninchanapaq? 
Warmakunapa hapisqan rapipi qillqay.
99
 ¿Imakunapiwanmi yupaq chikuta churana?
Rimasqanchikmanhina, yuyaymanasqanchikmanhina 
tapukuykunata kutichisun.
¿Imatataq 
qillqasun?
¿Imamantataq 
qillqasun?
¿Pikunapaqtaq 
qillqasun?
¿Imakunawantaq 
yanapakusun?
Rimanakusunchik.
 ¿Ima willakuytaq allin kanman?
 ¿Ima willakuytaq yachanapaqhina kanman?
 ¿Ima siqiyuqkunataq kanman?
Chuya qillqanapaq yuyaymanasun yupaq 
chikukunamanta
Wasi ruraypaq:
- Rumi
- Mitu
- Ischu
- Kaspi
Yupaq chiku: (-)
Kay chikutaqa 
churana, 
achka qatiqlla 
simikunapaq.
Kay qillqata qaway hinaspa yupaq chikuta riqsiy.
Yachachiqnikita siminchikpi allin qillqanapaq tapuspayki 
qillqaykamuy.
Awichita qispichisun.
Manaraq qillqachkaspa.
100
Tapukuykunata chakay rurasqaykimanhina.
Warma masiykiwan haywanakuychik maytuykichikta 
hinaspa ñawichaychik qillqasqaykichikta kay 
siqikunamanhina.
Rimaykuna 
mana allin 
qispisqapaq
Mana allin 
qillqasqa 
simikunapaq
Qatun 
qillqapaq
Rakisqa 
simikunapaq
Quñusqa 
rimaykunapaq
U /
kaqninkuna mana arí
¿Willakuy chuyachu?
¿Taksallachu rimaykuna?
¿Chirukuna allintachu willakuyta qimin?
¿Hatun qillqawan, uchuy qillqawan 
tupaqninpi qillqasqachu?
¿Karumantaqillqata ñawichachwanchu?
¿Chikukuna Kaqninpichu kachkan?
Kunanñataq qillqaychik, hinaspa yachachiqniykiman 
qawachiychik.
Qillqayta tukurquspa.
Qillqasunchik.
101
Sumaqtam 
¡Qispirachinki!
Kay rapipi awichita allichasqata qillqay.
Qillqata chuyancharquspa tapunakusun.
¿Maypim laqamusun? ¿Imarayku? ¿Imapaq?
102
Shawi aylluta yachayninkunata 
ñawichaspa riqsisun
Manaraq ñawichachkaspa:
 ¿Ima ayllumantataq willawachkanchik?
 ¿Imamantataq willakuchkanman?
Ñawichay kay qillqata.
Shawi ayllupa wasi qatayninmanta
Shawi runakunaqa wasinkuna qatanankupaqqa 
Palmichi nisqa rapikunatam huñumunku; hinaspam 
rupayman churanku. Ña rapikuna chakirquptinña 
warmakunawan huñuyta yanapachikunku, chaymanta 
iskay iskaymanta ripillata hapispa churan tawa 
tullu rapi palmichita, chulla chullamanta away 
qallarinanpaq.
Ripillas kanan kimsa tatki wiñayniyuq, allin matisqas 
kanan. palmichi nisqa awaypis lliw aylluntin Shawi 
runakunaqa llamkanku chayta tukurquspankus wikunhu 
nisqa rapikunata qallariynin wachuman churanku. 
Manaraq qatachkaspas Shawikunaqa allichakunku lliw 
yaykuqninkunata. Maman hinallataq wawankunaqa 
haywanku tukuy ima allichakusqankuta ichuqmanta 
alliqman qatanankupaq allin qispinanpaq.
103
 ¿Uyarirqankichu haykapllapas kay rimaykunamanta? 
¿Maypi?
 
 
 ¿Mayqintapas riqsinkichu? Qillqarquy.
 
 
 ¿Imaynanpitaq kay tukuy ima simikuna Perú suyunchikpi kan?
 
 
 ¿Imaynatataq kawsananchik kay simikuna rimaqkunawan?
 
 
Perú suyunchikpi simikunata riqsisun
Aymara simi
¿Kamisaraki?
Shipibo simi
¿Jaweskaarin mia?
Shawi simi
¿Unpuinta nisaran?
Machiguenga simi
¿Parivasati?
Ashaninka simi
¿Jaka pikantari?
Awajun simi
¿Pujamek?
Qichwa simi
¿Imaynallam kachkanki?
Warma masiykuna 
yuyarisun kay taqapi 
yachasqanchikkunamanta.
Yachasqayki qatipay
Yachasqanchikta qawasun
¿Imatataq rurasun 
yachasqanchikkuna 
riqsichinanchikpaq?
Huñichiq qillqanchikta riqsichisun.
¿Imaynatataq 
rurasun?
 Qillqa maytuta qispichisun awichi 
qillqasqanchikwan.
 Awichikunata qillqasun.
 Hatun rapipi awichikunata qillqaspa lliwpa 
qawanankunapi laqasun..
 Huk kaqnin awichita ñawichasun.
 Rapikunapi yachasqanchikkunamanta 
qillqasun.
¿Imaynatataq 
kamachinakusun?
 Huñupi hinallataq iskaymanta.
 Sapa ruraypaq umalliqkunata akllasun.
¿Pikunamantaq 
riqsichisun?
Warma masiykunaman hinallataq wakin ñiqi 
warmakunaman, yachachiqkunaman, tayta 
mamakunaman.
¿Haykaptaq rurasun? 5 taqata tukurquspa.
¿Imatam yacharquni? ¿Imapitaq yanapawanqa?
105
• Yaku uywaymanta.
• Llaqtamasinchikta qillqawan tapuyta.
• Chakra rikchachiymanta tiqsichay qillqasqa 
ñawichayta.
• Tarpuymanta tiqsichay qillqasqa qillqayta.
• Yine ayllupa yachayninkuna ñawichayta.
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
Taqa
6 Tarpunapaq allichakusunña
 ¿Imatataq runakuna rurachkanku?
 ¿Llaqtaykipi kayna huñullachu llamkankichik?
 Kaykunata mana rurasqaqa, ¿imaynatataq 
tarpuyninchik wiñanman?
 ¿Imakunatataq yachasaq?
106
Yaku uywaymanta rimasun
¿Imamantataq musqukuchkan?
¿Ima killapitaq kay llamkayta ayllukuna llamkanku?
¿Kay rikchaq llamkayta maykunapitaq qawarqanki?
¿Manaraq yarqa aspiyta qallaykuchkaspa imakunataraqtaq 
ruranku?
¿Ima nispanraq yakuta pusamunku?
1
2
3
4
5
Wasiykichikpi tayta mamaykichikta tapukamuychik 
yaku uywaymanta (yarqa aspiymanta) hinaspa 
yachachiqniykiman willaychik.
Kay siqikunata qawaspa tapukuykunata kutichiy. 
107
Qillqasqata qawaspa ñawichasun.
Rimanakuychik.
Yakupa purinan yarqa allichaymanta kuraqkunata 
tapukuspa rimanakusun.
Ñawinmanta pacham kaynata nispa 
yakuta rimapayana: “Mama yakullay, 
allinta chakrakunaman puririnayki, 
atuqpas, urpikunapas, llapan 
wawaykipas mana yakunayaymanta 
kananpaq. Waytakunawan 
maqchispa, aqakunawan challaspa, 
harawikunawan, takikunawan ima 
pusamuna.
 ¿Pikunam kay qillqapi tarikunku?
 ¿Ima nichkanmi yakuta?
 ¿Ima raykum kayhinata yakuta rimapayanku?
¿Imay killapim yarqata aspina?
¿Pikunam yarqa allichanku 
rinku?
¿Imakunatam yakuman 
qupuna?
¿Imahinatam yakuta pusana?
¿Pikunam kay raymita 
umallinku?
Qam, ¿Ima nispataq yaku mamanchikta rimapayawaq?
108
Rimasqankuta churaykuy.
 ¿Imam siqisqa llimpipiqa kasqa?
 ¿Pikunam kachanku?
 ¿Imatataq rurachkankuman?
Iskaynin kuraqta imakunatataq tapukuwaq.
Rimanaykipaq yuyaymanay.
Yaku uywaypi raymikunamanta tapukamusun
Manaraq riminakuchkaspa.
109
Rurananchikuna arí mana
¿Imakunawanpas yanapakurqakuchu?, 
¿tapukuy qillqamanhinachu tapurqa?
¿Chuyallatachu, allin uyarinapaqchu 
rimarqurqaku?
¿Qatillatachu imapas ruranakunata rurarqaku?
¿Allintachu yachasqaku ruranankuta hinallataq 
rimanankuta?
¿Sumaqtachu chaskirqaku kachapurqakupas 
minkakamusqankuta?
Tapukuq kaspa:
-Sumaq sunquwan rimapayana.
-Sumaqta tapukuykunata riqsichina.
-Sumaqta tapukuna.
-Añanchayta, sumaqta riqsichina.
Tapukuy uyariqkuna 
kaspa:
-Qillqay 
 uyarisqaykita.
-Upallalla uyariy.
Tapukunaykipaq tapukuykunata qillqasqata apanayki.
Qillqaykimanhina tapukuspayki runawan rimanakuy.
Rimanakuyta tukurquspa, rurasqanchikta qatipasun.
Tapuy qillqa
Willakuqpa sutin hinallataq ruraynin: 
Tapukuykuna: 
 ¿Ima raymikunatam kay llaqtaykipi rurankichik?
 ¿Ima mikuykunataq llaqtaykipi kan?
 ¿Ima tusuykunataq kan?
 ¿Ima qawarina, paqarichiq willakuykunataq kan? 
¿Huk kaqninta willarquwayku?
Rimanakuypi.
Rimanakuyta tukurquspa.
110
Tiqsichay qillqata chakra 
rikchachiymanta ñawichasun
Huk masiykita akllay tapuykunamanta 
rimanaykichikpaq.
Qillqapa sutinta ñawichaspa tapukuykunata kutichisun.
¿Imatam yachanki
chakra rikchachiymanta?
¿Imapaqtaq chakrata 
rikchachina?
Willakuyta ñawichaspa, tapukuyta kutichisun.
Kay qillqapim riqsichiwachkanchik imaynatas 
chakrata rikchachina tarpuy qallarinapaq, ima 
llamkanakunawansi yanapakunku, chaykunata.
 ¿Imapaqsi ñawichanki chakra rikchachiy qillqata?
¿Imamantam qilllqa 
rimachkan?
Qillqapa sutin
¿Ima niraq qillqataq 
kanman?
Manaraq ñawinchachkaspa.
111
 Ama rimarispa ñawichaychik.
 Huk kaqnin warma masiyki ñawichachun allin uyarinata. 
 Sapa rimay wachupi samarispa kay tapukuyta kutichiy: 
¿Imamantas rimachkan kay rakipi?, ¿imamanta 
rimasqanmantapas imatataq nichkanman?
Chakra rikchachiy
Chakra tarpuy qallarinapaqqa chakrakunatam 
ayllukunawan minkanakuspa lliw patankunata, 
chawpinkunata pikuwan takapana tukuy niraq qurakunata 
achaspa, chuya qipananpaq.
Hurqaytam qispichina, chaypaqmi chakrapa umanpi, 
taqranniqpi rumikunata huñuspa tukuy qurakunata, 
sapkikunata taqina. Takapaspapas qurakunatam, 
turuskukunata hurquna chakrapa patanman hinaspa 
kañapana, chayta rurarquspam rumichana, tukuy 
niraq rumikunata pallana patankunamanta hinallataq 
chawpinmanta hinaspa chakrapa patankunaman 
churamuna, chaynatam chakrata allichana.
Wanuna chakrata chaypaqmi tukuy niraq uywakunapa 
wanunta huñuspa qipina chakrakama, chaykunatam 
warmakuna yanapakunku, hinaspam muntu muntunchata 
tallina lliw chakrapi.
Chakrata qarpana / 
parquna, chaypaq 
yakuta kacharimuspa 
lampawan yakuta 
puririchina, sumaqta 
aysapana chakrapi 
patan patan, chaypim 
wanukunapas 
chapukun allpawan, 
allillamantam parquna 
yaku allpaman 
yaykunanpaq.
Sumaqta ñawichay.
Ñawichachkaspa.
112
 Ñawichasqaykichikmanta warma masiykiwan rimanakuy. 
Umanchasqaykimanhina willakuy.
 Kay siqita huntapay.
 Qillqaman rikchakuq rimaykunata llimpiy.
takapay
wanuy
qurqay
rumichay
qarpay / 
parquy
Takapanaqa 
tukuy ima 
qurakunatam.
Chakrata 
wanuna 
manaraq 
tarpuchkaspa.
Rumikunatam 
huñuna 
chakrapa 
patanman.
Tarpuna 
kawsayta 
manaraq 
chakrata 
allichachkaspa.
Allpa nuyu 
kananpaqqa 
parquna.
Ñawinchayta tukurquspa.
113
Chakra 
rikchachiy
Ñawichasqaykimanhina huntapay.
Qillqasun chiqa kaqpi (ch) llulla kaqpi (ll), qillqamanhina.
Ñawichasunchik qillqamanta urqusqa rimaykunata hinaspa 
yanawan qillqasqa simipaq tupaqnin simita akllaspa wichqasun.
1
2
3
¿Imaynanpitaq chakra 
rikchachiy ninchik?
Chakra allichaypi 
ruranakuna:
¿Imakunam rurana kasqa qarpaypi?
 Puñusqanmantam chakra rikcharin allichakuykunawan.( )
 Rimapayanam chakrata rikchachinapaq. ( )
 Rakturwanmi chakrata tikrachina. ( )
muyuriqninman chawpinman
Takapasqa qurakunata, turuqsukunatam 
chakrapa patanman apana hinaspa kañapana.
qallariyninman
114
Runakunapata
Tiyanakunapata
uywakunapata
kaqkunapa
SUTI
Kaqninkunata 
Siñaschan sutipa 
ñawpaqninpim 
rin.
 ¿Imakunatataq chirupi 
qawachkanki? Rimariychik.
 ¿Imaniraqtaq turukuna 
kachkan?
 ¿Kusisqachu utaq llakisqachu 
uywayuq kachkanman?
 ¿Imaynataq rimaykuna 
Sutiwan qispinman?
Sutiwan qillqaychik runapata utaq turukunapata imayna 
kasqanta:
Yachananchikpaq mañakusqanmanhina huntapaychik.
Yapamanta ñawichaspa kutichiy tapukuyta.4
 ¿Imaynanpitaq chaninchana chakra rikchachiyta?
Kunanñataq haywanakusun 
maytunchikkunata hinaspa qatipasun 
kutichisqanchikta. Yuyaymanasun mana 
allin tapukuykuna kutichisqanchikmanta.
Yuyaymanasun rimayninchikmanta
Qawaychik kay chirukunata hinaspa tapukuyta kutichiy.
115
suti
riqsichiqnin
sunqun
Manaraq qillqachkaspa riqsisunchik.
Tarpuy
(Tiqsichay)
Tarpuytaqa qallarina lliw chakrakunata 
allicharquspañam hinaspa hawasta, ullukuta, 
maswata, tarwita churana.
Yana allpam allin chakra ruranapaqqa chaypim 
sumaqta rurun achkata miran kawsaykunaqa.
Yapuyta qallarinankupaqqa yunta turukunatam 
rimapayana hinaspam chakra patanpi saymata 
tinkachiyuqta rurana Pacha mamanchikman 
allin kawsay qispichinanpaq, chaymantam 
patanmanta qallarimuna yapuyta huk 
warman pusan yuntakunata, hinaptinmi mana 
yuntakuna pantananpaq uku, uku nispa rimana, 
chaynallataq hawa, hawa nispa. Allintam, 
turukunaqa uyarin kay rimasqata, qipantañataqmi 
warmi muhumustin hamun, tukurquspa kutimun 
wachupi / sukapi muhukunata qatastin. 
Aqakunata rahuta upyaykuspam tarpuna, 
chaypaqñataqmi warmikuna sara pilamanta, 
rihumanta, kinuwamanta pikantikunata 
ruramunku. Tarpuy tukunapaq chakrapa 
patankunata yuntakunawan kumpamuna, 
hinaspam tukurquspa suñana patankunapi 
tarpusqa kawsaykunata añasman, luwichuman, 
yutukunaman ima mana mikunanpaq.
Tarpuymanta tiqsichay qillqata 
qillqasun
116
Suti
Sunqun
Riqisichiqnin
Siqin - llimpin
Tiqsichay
¿imataq?
 • Qallariynin.
 • Kaqninkuna.
¿imaynataq?
Imapas kaqninkunata 
sutinchaspa willakuy.
Imamantam chay qillqasqa kasqan.
Imahinam chay yachay kasqantam sumaq qatillata 
willarina; kaypim llipillan yachay tarikunan.
Imamantam chay qillqa willakusqantam 
asniraq wachullapi qillqaykuna.
Chay yachay matipaykunapaqmi siqi 
llimpichan kanan.
Tiqsichay qillqapaqa kananmi.
Riqsichikuq qillqata yapamanta ñawichaspa 
tapukuykunata kutichiy.
 ¿Imaynatataq tarpuna?
 
 
 ¿Ima chakrapipas tarpuwaqchu? ¿Imaynanpi?
 
 
 ¿Ima qillqataq? 
 
 ¿Imankunam kasqa tiqsichay qillqapi? 
 
 
Tiqsichay qillqata riqsipasun.
117
Huk rimaywan wakin rimaywan 
tupanachiqmi.
Rimaykuna sumaq qati qatilla 
imatapas willarikamunanpaqmi.
Rimaykuna sumaq chutariqmi, 
mana utqayman tukupunanpaq.
Rimayninchikpa rimakuy 
yachachiqmi.
Yachachiqniykita aylluykita tapukuspa; huk qatichiq 
rimaykunata qillqamuy.
 ¿Ima rapipim llipillan kay qillqaqa tarikusqa?
 
 
 ¿Imam sutin kay qillqapaqa kasqa?
 
 
Yapuyta qallarinankupaqqa yunta turukunatam rimapayana 
hinaspam chakra patanpi saymata tinkachiyuqta rurana Pacha 
mamanchikman allin kawsay qispichinanpaq, chaymantam 
patanmanta qallarimuna yapuyta huk warman pusan 
yuntakunata, hinaptinmi mana yuntakuna pantananpaq uku, 
uku nispa rimana, chaynallataq hawa, hawa nispa. Allintam 
turukunaqa uyarin kay rimasqata qipantañataqmi warmi 
muhumustin hamun, tukurquspa kutimun wachupi muhukunata
Tapukuykunata qillqawan qispichiy.
Yuyaymanay kay tupachiq qillqakunamanta.
hinaspam, chaymantam, hinaptinmi, chaynallataq
Kay rimaykunaqa:
Qillqata ñawinchasunchik.
118
Huñunakuychik suqta warmakuna hinaspa kay 
tapukuymanhina yuyaymanaychik.
Kutichiy rimaspalla tapukuykunata.
 ¿Imaynatataq riqsirqanki utaq yacharqanki llaqtapa 
rurayninkunata?
 ¿Maypitaq tarikun qillqanayki?
 ¿Maypitaq achka willakuyta tariwaq tiqsichay qillqa 
qillqanaykipaq?
 ¿Ima kaqniyuqkunataq llaqta utaq ruranankunapas kasqa?
¿Pipaqtaq qillqanki tiqsichay 
qillqata? ¿Imaynampi?
¿Imapaqtaq qillqanki 
tiqsichay qillqata? 
¿Imaynanpi?
¿Imamantam qillqayta munawaq 
llaqtaykimantapas ima rurayninkunamantapas?
Manaraq qillqachkaspa.
119
Sutin
Riqsichiynin
Sunqun
Kaqninkuna 
hatunmanta 
taksankama.
Qimiqnin 
 chiru
Tiqsichay llaqtaykita utaq imapas rurayninmanta.
Qillqasunchik.
120
Kunanñataq, huñunakuy huk 
warma masiykiwan hinaspa qillqana 
maytuykichikta haywanakuychik, 
chaymanta qatipaychik tapukuykuna 
kutichisqaykichikta allichanaykichikpaq 
hinallataq yuyaymananaykichikpaq.
Tapukuykuna Arí Mana
¿Tiqsichasqay kaqninkuna kachkanchu?
¿Tiqsichasqa qillqapi hatunmanta taksamanchu 
qillqasqa kachkan?
¿Sutin qillqaman tupanchu?
¿Qillqasqaqa kusachu pipas ñawichananpaq 
kachkan?
Yachasqanchikkuna qillqanapaq ñawichasun.
Sapa kutillam riqsichkanchik huk llaqtakunata chaymi 
yuyachisunki sunqunayachisunki, chayraykum munachwan 
huk runakuna riqsinanta chaypaq chay llaqta kuyasqaykita 
qillqarquy.
Yuyarisun tukuy llaqtakuna riqsisqanchikta hinaspa 
akllasunchik kuyasqanchikta, munasqanchikta hinaspa huk 
rapipi hatun pirqapi laqanapaq qillqasunchik..
Huntapay tapukuyta hinaspa yachakuq masiykiman 
qawachiy.
¿Pim qillqayta 
ñawichanqa?
¿Imapaqmi qillqasqayta 
riqsichisaq?
Qillqayta tukurquspa.
121
Chuya qillqata qillqay.
122
Yini ayllupa yachayninkunata 
riqsisun
Sutinta ñawichaspa hinallataq chirunta qawaspa 
rimanakusunchik.
Qillqata ñawichaspa rimanakusqanchikta qatipasunchik:
¿Imamantas willakuchkan qillqa?, ¿ima ayllumantasá 
willawachkanchik?, ¿imapaqtaq qillqarqurqaku?, ¿ima 
niwachkanchikcha?
Yine ayllukuna
Yini utaq Piru runakunaqa paqarimusqa Uru Pampa 
ayllukunamantas, kay aylluqa rikurimusqa waranqa 
suqta pachak qanchis chunka suqtayuq watapi, 
kunan pachapiqa kimsa waranqa runakunallas 
kachkanku Arawak ayllumansi churapakunku. 
Kikillankus churakunku ayllunpa sutinkuta, “Yini” simiqa 
hatun uyayuq, kapñu sinqa, achiyutiwan, wituwan 
llusisqa ninansi.
Yini runakunaqa kusisqa, 
rimaysapa, rantikuqkunas 
munayniyuq mana pipa 
kamachinan; mayqin 
ayllukunawanpas 
huñunakunmankus chaysi karu 
panillanwan kasarakunman.
Yini runakunaqa mayupis 
sinchillataña wampunku, 
challwakunata mikunankupaq 
hapispa
123
Llaqtaypi ayllukunapa rimayninkuna.
Hintilkunamanta
Mamayqa willawarqa 
hatun machaykunapi 
uma tullukunaqa 
ñawpa maqlla 
awilukunapas, nina paras 
chayamusqa, chaysi 
mana rawranankupaq 
machaykunaman 
yaykusqaku tukuy 
imankutapas 
uchkukunamansi 
churasqaku.
Watuchi
¿Imallanpas 
haykallanpas?
Asá:
Pirqan pirqan qusñi turu.
(Ukucha)
Yachay
Warmikunaqa manas tullpataqa 
ichinanchu qusansi wañurqunman.
Yuyaymanasun ñawichasqanchikmanta kay 
tapukuykunamanhina.
 ¿Kayna niraq yachaykuna kanchu llaqtaykipi? Huk 
kaqnintayá willarqukuy hinaspa qillqarquy.
¿Imakunatataq aswanta yachapanay?
Yachasqanchikta qawasun
Warma masiykuna 
yuyaymanasun kunankama 
yachasqanchikkunamanta.
Yachasqay ¿Imakunatataq yacharquni?
¿Imatataq 
yachapanay?
Tarpuypaq allichakuymanta.
Tiqsichay qillqasqa ñawichaypi.
Tiqsichay qillqa qillqaymanta.
Yine ayllumanta.
Yuyaymanay 
imapipas.
Qillqay ruraykunata 
hinallataq 
tapukuykunata warma 
masiykikunapaq.
Warma masiykikunaman 
rurasqaykita Riqsichiy.
125
• Tarpunapaq chakra richkachiyta.
• Tapukuykunata rurasun.
• Willakuy mañakuy qillqata ñawichayta.
• Willakuy mañakuy qillqa qillqayta.
Taqa
6 Ayllunchikkunapi tarpuy qallariy
• Tarpuypaq unanchanku qawayta.
• Muyuriq hamparapi siminakuyta.
• Muhu rikchachiymanta llasaq qillqasqa qillqayta.
• Llasaq qillqata hatun tarpuymanta qillqayta.
• Machiguenga ayllupa yachayninkunata riqsisunchik.
Kay yachanapi kaykunata yachasun
Yachana
7 Hatun tarpuypi yanapakusunchik
 ¿Chirusqapi imakunatataq runakuna rurachkanku?
 ¿Tarpuna pachapi ima sasachakuykunataq rikurimun?
 ¿Imaynatataq chay sasachakuykunata chinkachichwan?