Vista previa del material en texto
Llapanchik yachakushun Yupana El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación: DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN PROHIBIDA SU VENTA CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al Eterno elevó. HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA SÍMBOLOS DE LA PATRIA PERÚ Ministeriode Educación 44 Q ic hw a C ha w pi Matemática 4 Cuaderno de trabajo Y up an a 4 M at em át ic a 4 - Q ue ch ua v ar ia nt e C en tra l CARATULA MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1CARATULA MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1 28/09/20 15:2528/09/20 15:25 El 22 de julio de 2002, los representantes de las organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamentales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o defender los compromisos asumidos. Estos son tan importantes que serán respetados como políticas permanentes para el futuro. Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, debemos promover y fortalecer acciones que garanticen el cumplimiento de esos cuatro objetivos que son los siguientes: 1. Democracia y Estado de Derecho La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos una verdadera democracia. El compromiso del Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en la que los derechos son respetados y los ciudadanos viven seguros y expresan con libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. 2. Equidad y Justicia Social Para poder construir nuestra democracia, es necesario que cada una de las personas que conformamos esta sociedad, nos sintamos parte de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acceso a las oportunidades económicas, sociales, culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos derecho a un empleo digno, a una educación de calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. Así, alcanzaremos el desarrollo pleno. 3. Competitividad del País Para afianzar la economía, el Acuerdo se compromete a fomentar el espíritu de competitividad en las empresas, es decir, mejorar la calidad de los productos y servicios, asegurar el acceso a la formalización de las pequeñas empresas y sumar esfuerzos para fomentar la colocación de nuestros productos en los mercados internacionales. 4. Estado Eficiente, Transparente y Descentralizado Es de vital importancia que el Estado cumpla con sus obligaciones de manera eficiente y transparente para ponerse al servicio de todos los peruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar la administración pública, desarrollar instrumentos que eliminen la corrupción o el uso indebido del poder. Asimismo, descentralizar el poder y la economía para asegurar que el Estado sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante el Acuerdo Nacional nos comprometemos a desarrollar maneras de controlar el cumplimiento de estas políticas de Estado, a brindar apoyo y difundir constantemente sus acciones a la sociedad en general. CARATULA MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2CARATULA MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2 28/09/20 15:2528/09/20 15:25 Matemática 4 44 Q ic hw a C ha w pi Llapanchik yachakushun Yupana INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM Uryana maytu – 4 Yupana – Chawpi Qichwa Cuaderno de trabajo - Matemáticas 4- Quechua Central ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.gob.pe/minedu 2020 kimsa kaq qishpichishqa 8 125 mirachisqa Impreso en Setiembre 2020 Ruraq Graciela Esperanza Solis Yanac Rurashqa qawaq Graciela Esperanza Solis Yanac Qillqaynin qawaq Franlkin Espinoza Bustamante Gema Silva Villegas Allichaychaw yanapakuqkuna Pedro Eduardo Sáenz Pérez Victor Juan Vidal Bermúdez Elsa N. Miranda Obregon Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaq Moisés Cárdenas Guzmán Maytu tupachiqkuna Justo Salvador Mejía Ozeta Rodrigo Vasquez Nuñonca Siqikuna DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna Francisco Valverde Valverde Allichashqa qawapaq Edinson Huamancayo Curi Impreso en: Quad Graphics Perú S. A. Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte RUC N.° 20371828851 2020-05747 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasichaw churashqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020-05747. Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu. Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores. Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru Ministerio de Educación Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Dirección de Educación Intercultural Bilingüe INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2 9/19/20 10:23 AM9/19/20 10:23 AM Shutiiqa: Ñiqiiqa: Yachaywasiiqa: Markaaqa: Yachachiqniiqa: Wata: RiqimanaykipaqRiqimanaykipaq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 3INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 3 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 4INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 4 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM Kuyashqa wamra: Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki. Hapallaykilla icha yachakuq masiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan. Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Chaynawllami runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuq masiykikunawan, marka masiykikunawan qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki. Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa. Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi, chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq. ¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)! RiqichikuyninRiqichikuynin INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 5INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 5 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM 1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Yachana 1. Muruykuna shumaq waatay 10 2. Mikuykuna puquchiy 14 3. Mikuykunapa rayminwan semana santa 18 4. Semana santachaw mikuykuna ruray 22 Yachakunqanchikta musyashun 26 2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Yachana 5. Ayllupakuypaq ruraykuna 28 6. Ayllupakuy 32 7. Mikuykuna ruray 36 8. Mikuykuna qishuy/churay 40 Yachakunqanchikta musyashun 44 4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun rurayninchikkunata riqishun Yachana 13. Tsaki mikuykuna aylluypaq alistakuy 64 14. Tsaki mikuykunaay ayllupakuy 68 15. Tsaki mikuy churay 72 Yachakunqanchikta musyashun 76 3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun Yachana9. Mikuykuna tikrachiy 46 10. Tikrashqa mikuykuna iñishiy 50 11. Qasa patsachaw qishyakuna 54 12. Hatun raymi 58 Yachakunqanchikta musyashun 62 KaqninkunaKaqninkuna INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 6INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 6 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM 5 Taqa Ayllunchikpa ruraychaw yanapanakushun Yachana 16. Wasi pirqay 78 17. Wasi qatay 82 18. Wasipaq shumaq ruraykuna 86 Yachakunqanchikta musyashun 90 6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Yachana 19. Ashma waatay 92 20. Ashmawan waatanakuy/millwa rutuy, puchkay 96 21. Awaykuna ruray 100 22. Raymikunapita yachakushun 104 Yachakunqanchikta musyashun 108 7 Taqa Kushi kushilla murupakushun Yachana 23. Murupakuypaq alistakuy 110 24. Murupakuypaq alistakuy 114 25. Murupakuy 118 26. Murupakuychaw iñishinakuna 122 Yachakunqanchikta musyashun 126 8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik Yachana 27. Tanta ruray 128 28. Wañukushqakunawan tinkuy 132 29. Mikuykuna llamichinakuy/Shumaq kaway 136 30. Apunchikkunawan tinkuy 140 Yachakunqanchikta musyashun 144 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 7INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 7 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM Kikin shimikuna *shuti ~ suti ~ huti ~ uti *runa ~ nuna ~luna *ñawi ~ nawi *puñuy ~ punuy *kimsa ~ kima *suqta ~ huqta ~ uqta *pusaq ~ puwaq *qasa ~ qaha ~ qahapa *wasi ~ wahi ~ wayi *sara ~ hara ~ ara *sacha ~ hacha *sallqa ~ hallqa ~ allqa *chaka ~ tsaka ~ saka *chuku ~ tsuku ~ suku *chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu *chakwa ~ tsakwa ~ sakwa *achka ~ atska ~ aska *ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay Ayllu shimikuna *chipsha ~ chipi ~ wishpa *aruy ~ uryay ~ llamkay *shipash ~ pashña ~ rahaq ~ chiina *qutsu ~ taki Yarpaykuna Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw /ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, kamashqanwanmi qillqashun. Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq. *piqa ~ uma *waquy ~ makallay *awmi ~ ari *inti ~ rupay *papa ~ akshu *ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay *lluychu ~ luychu *ñuqa ~ nuqa *ñawi ~ nawi *chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi ~ hay rumi *pacha ~ patsa ~ pasa *markanchik ~ markanchi ~ markantsik ~ markantsi ~ markansi -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi *trawpi ~ chawpi *trusku ~ chusku *patra ~ pacha *yatrachikuq ~ yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq *chaytraw ~ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 8INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 8 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM Taqa 1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Kay taqachaw yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Yapaykunata quchiykunata waranqakama yupakunata iñishishpa. • Siqikunapa, yupakunapa qatiqninkunata. • Qullqa tiqichaw siqikuna kaayiytapis. INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 9INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 9 9/4/20 12:57 PM9/4/20 12:57 PM 10 Mamakuna, yayakuna musyayanmi ayka wamrakunawan qurachuiyta. Chaypaq rikayan, chay hunaq tamyamunanta, chakra qurayuq kanqata, chakra chukru kanqantapis. Muruykuna shumaq waatay Yachana 1 • ¿Ayka hunaqtaq huk chakra sarata (harata) quranchik? • ¿Ayka killanaraq sarata muruyashqan? • ¿Imakunatataq wanachik huk hatun chakra sarata qishpichinapaq? • ¿Pikunataq sarata quraayan? __________________ • ¿Ayka wamrakunatataq wanayan huk aruwa sara muruna chakrata huk hunaqllachaw uryaayaananpaq? ___________________________ • ¿Ayka qillaytataq wanayan llapan chay chakra uryaqkunata chaninta quyaananpaq? _______________________________ ¿Sara uryaychaw chaynaw tupullatatsuraq 4 awkis runawan, 4 wamra rurayan? ¿Imanir? Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: yaya ~ tayta Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ chay ~ tsay ~ say ~ hay/ quranchik ~ quranchi ~ qurantsik ~ qurantsi ~ quransi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 10INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 10 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 11 Tayta Pulli, hatun chakrachaw sara murunqanpita kananyaq, muruchaw, yuntachaw, hukkunachawpis S/ 999 qillayta ushashqa, kanan S/ 1 puchupun. ¿Ayka qillayraq tayta Pullipa kapurqan? • ¿Imatataq tayta Pulli rurashqa? • ¿Imachawtaq qillayta ushashqa? • ¿Ayka qillaytataq Pulli ushashqa? ¿Aykataq puchuqnin? • ¿Imatataq musyanapaq rurashun? Tikumi Base diez nishqan pukllanawan, yaya Pullipa qillayninta aykapis kashqanta musyananpaq rurashqa. Chayta yanapay. 1 Yaskin: __________________________________________________________ HW P CH H Ushanqan qillay Puchuq qillay HW P CH H Ushanqanwan puchuq qillay HW P CH H Ushanqanwan puchuq qillay HW P CH H Yaya Pullipa qillaynin karqan Yupan Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 11INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 11 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 12 • Tiku rurashqanta rikarir yachanqaykinaw ruray. Huk taytashi churinwan quray hunaqkuna uryapakuyashqa. Chayshi huk kaq semanachaw S/ 450 qillayta aylluyashqa, ishkay kaq simanachaw aylluyanqanna S/ 100 qillaypa huk kaq semanachaw aylluyanqanta llallipan. ¿Ayka qillaytataq ishkan simanachaw aylluqashqa? • ¿Imatataq rurayashqa churinwan tayta? ________________ • Huk kaq semanachaw, ¿ayka qillaytataq aylluyashqa? • Ishkay kaq semanachaw aylluyanqan qillay. ¿Aykapataq llallin huk kaq semanachaw aylluyanqanta? _____________ • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? ___________ 2 Pishiq yupakunata qillqay. 1HW = 1000 hukkuna 1HW = …... chunkakuna 1HW = …… pachakkuna Yaskiynin tarinqaykita yupakunawan ruray. HW P CH H Ayllu shimikuna: hunaq ~ punchaw ~ pun INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 12INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 12 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 13 • Tapukuyninta yaskinaykipaq yachanqaykinaw kaychaw ruray. Anita base diez nishqan pukllanakunawan ayllunqan qillayta kaynaw patsachishqa. Chayta yanapashun. Llikuna kaynaw rurashqa, paytapis yanapashun. 1 kaq simanachaw aylluyanqan 2 kaq simanachaw aylluyanqan Ishkan simanachaw aylluyanqan ¿Paykunanawku rurarqunki? ¿Yaskinniyki paykunapanawku yarqushqa? ¿Huknawpis rurashwantsuraq? Yaskin: Ishkan semanachaw S/ …qillayta aylluyashqa. 450 1 kaq semana 2 kaq semana P CH H P CH H P CH H HW P CH H + + = + =…… …… …… INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 13INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 13 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 14 Mikuyninchikkunata mururir, manami haqirinchiktsu, qishpiyanqanyaqmi waatanchik. Wakintami 120 hunaq, wakintaqa wata tinku. Chaymi, chay hunaqkuna qurapanchik, parqunchik, ishunchik, kurukunapaq qishyapaqpis hampinchik. Mikuykuna puquchiy Yachana 2 • ¿Imapaqtaq qurakunata iñishinchik? • ¿Murukuyninchikkunata qurakunawan hampishwantsuraq? • ¿Ima qurawantaq hampishwan papata mana kurunanpaq? ¿Ayka runku papatataq huk taksha chakrapita ayllushwan? Purwakaarir, tapukuyay, murukuyninchikkunapaq. ¿Ayka hunaqtaq nakakuyan murunqanchikpita ayllunqanchikkama? Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Murukuykuna Killa Hunaq Kanchan papa 4 120 Ayllu shimikuna: parquy ~ qarpay Kikin shimikuna: Chaymi ~ tsaymi ~ saymi ~ haymi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 14INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 14 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 15 Malli sara murushqan chakrata kunchananpaq 350 qunchi shukshuta ruqushqa. Anita 19 qunchishukshuta ruqur yapaptinqa, Mallipawan ninakunqa. ¿Ayka qunchi shukshutataq Anita ruqushqa? Qampis base diez nishqan pukllanakunawan yanapakushpa ruray. Ushashun pishiqkunata, tapukuyta yaskinapaq. • ¿Ayka qunchi shukshutaraq Malli ruqushqa? _______________ • ¿Pipataq aswan achka kapun? _______ ¿Aykapa? __________ • ¿Imatataq rurashun Anita ayka qunchi shukshu ruqushqanta musyanapaq? ____________________________________________ 1 Yaskiy: Anita ____ qunchi shukshuta ruqushqa. P CH H Malli Anita = - 19 ? 19 350 Ayllu shimikuna: qunchi ~ qincha ~ kincha ~ chiku ~ kuncha ~ kancha Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 15INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 15 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 16 Mama Kata papa murushqan chakranta hiruruq pirqachir S/ 407 qillayta ushashqa, sara chakranta pirqachir ushanqanna S/ 39 qillaypa pishishqa papa mururaq chakrachaw ushanqanman tinkunanpaq. ¿Ayka qillaytataq sara chakrata pirqachir ushashqa? Antuku tapukuyta yaskinanpaq rurashqa. Pishiqkunata ushay. Papa chakrachaw ushanqan Sara chakrachaw ushanqan 39 ? ¿Imanawtaq qamqa rurankiman? Kaychaw ruray. • ¿Imatataq mama Kata rurachishqa? • ¿Ayka qillaytataq papa chakrata pirqachir ushashqa? • ¿Aykataq pishishqa sara chakrachaw ushanqan papa chakrachaw ushanqanman tinkunanpaq? • ¿Imatataq tapumanchik? ___________________________________ • ¿Imanawtaq rurashun yaskinapaq? _________________________ 2 12 + = Kikin shimikuna: tapumanchik ~ tapumanchi ~ tapumantsik ~ tapumantsi ~ tapumansi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 16INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 16 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 17 Hampi qura rantikuna wasichawshi qurakunata tsakirachir ichik ichik pituyashqa. Chaypita tukuy tamañu hakukunaman wiñayashqa kaynaw. ¿Aykatataq pituyashqa? Kamila rurashqan Antuku rurashqan • ¿Imatataq pituyashqa? ¿Imapaqtaq pituyashqa? • ¿Ayka hatun hakumantaq wiñayashqa? • ¿Huk hatun hakuchaw ayka pitushqataq kan? • ¿Ayka taksha hakumantaq wiñayashqa? • ¿Ayka pitushqataq huk taksha hakuchaw kan? • ¿Aykatataq hakuman wiñayashqatsu? • ¿Aykataq llapan pitushqa kan? ¿Aykataq 1000 pitushqaman chaananpaq pishin? 3 HW P CH H 7 0 0 2 1 1 0 1 5 HW P CH H 7 0 0 2 1 0 1 5 • ¿Mayqan wamrataq pantakushqa? ________________________ ¿Imanir? __________________________________________________ • Alli kaqta rikarir tapukuykunata yaskiy. • Llapan: _______ hampi qura pitushqa. _______ pitushqa qura waranqapaq pishin. 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 1010 10 1010 10 10 100 100 100 100 100 100 100 + + Ayllu shimikuna: haku ~ lliklla ~ manta Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita ~ haypita INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 17INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 17 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 18 Murukuyninchikkunata ayllurir arukunapaq, pitapis qararinapaq, trukakunapaqpis, tukuynawmi tupunchik: matiwan, runkuwan, aptaypa, purakmaypa, millqaypa, rikarirllapis. Mikuykunapa rayminwan semana santa Yachana 3 • ¿Imanirtaq huk yurallata hipikan? • ¿Imata rikarirtaq papata llaminchik (yawanchik)? • ¿Imapaqtaq papata llaminchik? • ¿Ayka yuratataq papata llamir hurqanchik? __________________ • ¿Alli wachaptinqa ayka papataq huk yurachaw kan? ______ • ¿Llapan kastanchikwan mikurinapaq. ¿Ayka yuratataq hipishwan? _____ ¿Imanawtaq tupunchik? ____________________ • ¿Ayka millqay papatataq hatun millwa runku charan? • ¿Imanawtaq mikuykunata llamipakur tupuyan? Kaychaw siqiy. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: llamiy ~ yaway Kikin shimikuna: llaminchik ~ llaminchi ~ llamintsik ~ llamintsi ~ llaminsi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 18INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 18 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 19 Mama Malli sallqapita millwata aparkur aywan llullu papawan trukakuq. Chayshi, huk milluy millwawan ishkay millqay papata trukayan. 4 millwa runku papata wasinman chaachishqa. ¿Ayka milluy millwatataq aparqan llullu papawan trukakuq? Huknin semananashi tayta Llikupis huk markapana millwanta aparkur aywashqa hina trukapakuq. Payqa 15 millqay llullu shintinwan wasinman kutiñaq. ¿Ayka milluy millwataraq aparqan trukakuq? • Pishiq yupakunata qillqay, niykur tapukuyta yaskiy. 1 2 Yaskiy: ______ milluy millwata aparqa trukakuq. Yaskiy: _________________________________________________________ Millwa Milluy 1 2 3 5 8 10 Llullu papa Millqay 2 4 8 Millwa (milluy) 1 2 3 5 Llullu shinti (millqay) 3 6 12 • Millwallatami apamurquu Wallicha. • Ichik shintikuqmi shamurquu. • Shumaq millwata apakamurqunki. • Sintiqa kaykanmi. Huk milluy millwapitachi 3 millqay shintita qushqayki. Allimi kallanqa Wallicha. Ayllu shimikuna: runku ~ shikra ~ wayqa INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 19INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 19 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 20 Wamrakuna llullu papapa rapranta, rumpuqchuta qatinamami churar pukllayan. chayta yanapashun ushar. Wamrakuna wirupa shinkanwan, shintipa qarankunawan, rumikunawanpis pukllaykaayan. Paykuna rurayanqanta patsaachir ushay. ¿Ayka shintipa qarantaq pishin? • ¿Qatiq siqikuna yapakaayanku? ¿Quchikaayanku? _______ • ¿Imatataq kay awrichaw mañamanchik? _______________ +… +… +… +… +… ¿Mayqantaq qatin? Chayta hana pishiqchaw siqiy. 3 4 Yaskiy: Pishin ____ shintipa qaran. • ¿Imatataq wamrakuna rurayan? • ¿Mayqan siqitaq qatin? ¿Imanawraq musyashun? • Alliq rikapay akranaykipaq. Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta/ mañamanchik ~ mañamanchi ~ mañamantsik ~ mañamantsi ~ mañamansi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 20INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 20 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 21 Kanan, ahuyashqa qatinaman churashpa shintipa qaranta wirutawan pishiq siqikunata ruray. Panchu llullu chilakunata hunka santachaw hunaq hunaq rantikuq apan, chay qillayninshi kaynaw winan, ¿aykapataq jueves hunaq rantikushqa? Qampis pushamamata yarparir qatinakuq siqikunata, yupakunatapis ruray. • ¿Imakunatataq patsaachiyashqa? _________________________ • ¿Yapakanku? ¿Quchikanku? _________ ¿Kikinllaku yapakan? __________ ¿Imanawtaq yapakan shintipa qaran? __________ • ¿Wiruqa? _________ 5 6 7 … … … … … Lunes Martes Miércoles Jueves 10 12 16 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 21INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 21 9/4/20 12:58 PM9/4/20 12:58 PM 22 Semana santa raymichaw mikuy aruq mamakuna manami tupukuykaayanraqtsu, paykunaqa mankakunata rikaarirllami puchuq arukuriyan, pillapis icha chaaramunman nishpa. Semana santachaw mikuykuna rurayYachana 4 • Semana santa raymita rurar, ¿ayka runapaqtaq mikuykunata arukuyan? • Pachak runapaq, ¿ayka tsaki challwatataq rantiyanqa? ¿Imanir? ¿Imanawtaq kay mikuykunata tupuyan rantikur? Chayta qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Mikuykuna Tupun INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 22INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 22 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 23 Mama Antuka semana santachaw qatukunanpaq tukuyta rantipakushqa, S/ 60 qillaywan qucha yuyuta, S/ 100 qillaywan ishkay pachak tsaki challwata, S/ 75 qillaywan shapashta, S/ 125 qillaywan mishkita, S/ 50 qillaywan harinatapis. Rantinqankunata patsaachishqa. Chayta yanapashun pishiqkunachaw qillqar. Qullqa tiqichaw llimpikunata rikarir tapukuykunata yaskiy. • ¿Imata rantinanpaqtaq aswan achka qillayta Antuka wanashqa? __________________________________________ • Qucha yuyuta tsaki challwatawan rantinanpaq, ¿ayka qillaytataq wanashqa? _______________________________ • ¿Ayka kuti harinapa chanintaq tsaki challwapa chanin? ___________________________________________• ¿Aykataq pishin shapashpa chanin mishkipa chaninman tinkunapaq? ______________________________ Semana santachaw qatunanpaq rantipakuy Qucha yuyu Tsaki challwa Shapash Mishki Harina 0 10 50 90 20 60 100 30 70 110 40 80 120 130 1 Mikuykuna Qucha yuyu Tsaki challwa Shapash Mishki Harina Chaninkuna 60 75 50 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 23INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 23 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 24 Chamanayuq, Shutu, Wantumay, Mashwan markakunachawshi semana santa raymichaw kastakuna qucha hitqa kashkita challwa kashkitapis aruyashqa yanuyashqa. Chayta tapukurir, yachaywasichaw wamrakuna qullqa tiqichaw kaynaw llimpiyashqa. Semana santachaw mikuykuna aruyanqan Chamanayuq Qucha hitqa kashki Challwa kashki Shutu Wantumay Mashwan 0 60 20 40 80 2 80 77 46 43 40 58 16 24 Qullqa tiqichaw llimpishqakunata alliq rikarir tapukuykunata yaskiy. • ¿Mayqan markachawtaq aswan achka kastakuna arukuyashqa? ________________________________________ • Chuskun markata shuntushqa, ¿mayqan mikuytataq aswan achkata aruyashqa? ______________________________ • Shutu markachaw, ¿aykapataq llallin challwa kashki qucha hitqa kashkita? _________________________________ • ¿Aykataq pishin Mashwan markachaw aruyanqan qucha hitqa kashki, Chamanayuq markachaw aruyanqanman tinkunanpaq? ________________________ • ¿Mayqan mikuykunatataq ahushwan, Chamanayuq markachaw aruyanqan qucha hitqa kashkiman tinkunanpaq? _________________________________________ Ayllu shimikuna: yanuy ~ aruy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 24INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 24 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 25 Pallaq yachaywasichawshi chusku kaq ñiqichaw wamrakuna yanasankunata tapukuyashqa semana santachaw mikuykuna mikuyanqanpaq, chayshi kaynaw yaskiyashqa. Pishiq yupakunata, shukshukunatapis tinkuchiy. Yanasaykikunawan yanapakushpa qullqa tiqin rurarir llimpiyay. Shapash kashki Arus apiQucha hitqa kashki Harina apiChallwa kashki 3 Mikuykuna Yupaynin Rasrika Shapash kashki 8 Qucha hitqa kashki 20 Challwa kashki Arus api 11 Harina api Tapukuykunta yaskiy. • ¿Mayqan mikuytataq wallkallata aruyashqa? ________________ • ¿Aykapataq wallka challwa kashki qucha hitqa kashkipita? _____________________________________________________________ • ¿Qucha hitqa kashkipita, ¿aykataraq qarakuykushun challwa kashkiman tinkurinanpaq?__________________________________ Kikin shimikuna: chayshi ~ tsayshi ~ sayshi ~ hayshi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 25INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 25 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM Yachakunqanchikta musyashun 1 2 3 4 Pawlinashi shapashkunata rantirir rantikur uryan (arun). Chayshi rantikun kaynaw: lunes hunaqshi S/ 289 qillaypa, martes hunaqshi S/ 408 qillaypa, miércoles hunaqnashi S/ 64 qillaypa. a) ¿Ima hunaqtaq aswan achka qillaypa rantikushqa? ch) ¿Ayka qillaytataq kimsan hunaq rantikur ayllushqa? Shawicha, 253 watay qurata rantikuq apan. Mañukana 187 watay qurata hina rantikuq apan. ¿Pitaq aswan achka watay qurata apan? ¿Imanir? Huk ayllupa umalliqninkuna rantipakuq aywayaptin S/ 920 qillay puchunaq. Chayman S/ 340 qillayta yaparir alamrita rantiyaañaq ¿Aykapataq alamrita rantiyarqan? Llullu mikuykuna yanukuyanqanpaqshi tapukuyahsqa. Chayta tawlachaw rikachimanchik. Pishiqkunata ushay, qullqa tinqinpis ruray. Chaypita tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima mikuytataq achkaq akrayashqa?_______________________ • ¿Aykapataq aswan achka kan ataqu uchu hitqa pichupita? ___ _____________________________________________________________ Llullu mikuykuna Yupaynin Rasrika Chila uchu Ataqu uchu Hitqa pichu Llapan Yaskin: _______________________________________________________ Yaskin: _______________________________________________________ Yaskin: a)______________________ ch)___________________________ Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy ~ ruray ~ llamkay Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 26INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 26 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM Taqa 2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Kay taqachaw yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Kaqkunata yapar, quchir, tinkuchirpis. • Chirukunata riqir, patsankunata tupur. • Yupanqanchikkunata tawlaman churar, rikar, kutipakaqkunata qullqa tiqikunata siqir. INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 27INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 27 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 28 Ayllupakuypaq ruraykuna Yachana 5 Murukuykunata ayllunapaq wananqanchikkunata ashinapaq, nawpata wachanqantami maakunanchik, chaypaq rikanchik yurankunata, willakuq ashmakunata, haanin sachakunata, llaminqachiktapis. • ¿Imakunatataq ruranchik muruyninchikkunata ayllupakunapaq? • ¿Ayka haku saratataq ashnu apan? • ¿Ayka millqay papatataq huk ashnu apan? • ¿Ashnutsuraq mulatsuraq aswan achka qipita apan? Kastaykichaw, ¿ayka mikuytataq aylluyanki? Chaypaq ayka ruranakunata, ashmakunatapis wananqaykita yarpaarir. Tawlachaw qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllunqanchik murukuykuna Runku Ruranakuna Ashmakuna Papa 15 Runkukuna, kayshi, piku. Ashnu, mula, kawallu. Sara Triqu Ayllu shimikuna: qichuy ~ quchiy Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 28INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 28 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 29 Tayta Martin 3 ashnuwan sarata apan, ashnukuna apayan 330 kaspata, 284 kaspata, 309 kaspata, paynashi 65 kaspata katan. ¿Ayka kaspa saratataq tayta Martín wasinman chaachinqa? ¿Ayka kaspa sarataq pishin 1000 chaananpaq? Tulli, base diez nishqanwan rurashqa, chayta rikaashun, pishiq yupakunata qillqay. 1 Yaskin: • Tayta Martin _______ kaspa sarata wasinman chaachishqa. • Waranqaman chaananpaq ________ kaspa sara pishin. HW P CH H Huk kaq Ishkay kaq Kimsa kaq Nuna katanqan HW P CH H Llapan apayanqan sara Yupan HW P CH H HW P CH H Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ wasi ~ wayi ~ wahi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 29INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 29 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 30 Mama Kunshi sarata tipirir tukuynaw winashqa, ¿ayka kaspa sararaq llapan? • ¿Ayka runkutaq kan? ¿Chaynawllaku llapan runkukuna lasaayan? • ¿Imatataq tapumanchik? • ¿Imatataq rurashun tapukuyninta yaskinapaq? + a) ch) 2 HW P CH H HW P CH H Timu yupanawan rurashqa, paytapis yanapashun. Pishiqkunata qillqay. 1 Waranqa = ____ H 1 Waranqa = _____Ch 1 Waranqa = _____P 300 = _____ Ch 550 = _____ Ch 280 Ch = ____ H Walli yupakunawan rurashqa, yanapay. 100 100 100 10 10 Ayllu shimikuna: runku ~ shikra ~ wayqa ~ wiñakuna ~ saku INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 30INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 30 9/4/20 12:59 PM9/4/20 12:59 PM 31 Tayta Makshi sarankunata rantikushqa kaynaw: S/ 168 qillaypa paqchusta, S/ 200 qillaypa tsawinta, S/ 225 qillaypa uqishta, S/ 162 qillaypa yulaq sarata. Chayman hina S/ 245 qillaypa mayqan saratapis rantikurir yapaptinqa, kapunman S/ 1000 qillay. • ¿Mayqan saratataq aswan achka qillaypa rantikushqa? • ¿Imatataq tapumanchik? • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? Base diez nishqan pukllanawan yanapakur ruray. Yupakunawan ruray. 3 Rantikushqan sarakuna HW P Ch H Paqchus Tsawin Uqish Yuraq Llapan rantikunqan Qillaykuna HW P Ch H Tayta Makshi sara rantikunqan qillay Yapanan qillay Kapunqan qillaynin Yaskin: ________________________________________________________ Ayllu shimikuna: yaya ~ tayta Kikin shimikuna: yuraq ~ yulaq/ chayman ~ tsayman ~ sayman ~ hayman INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd31INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 31 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 32 Ayllupakuy Yachana 6 Papa muruta wakinqa chakrachaw allarir akrariyan, chayllapitana wasiman haqpilla apakuyaananpaq. Chay papa murupa chanin wakin papakunapita aswan achkami. • ¿Imakunatataq papata ayllunapaq wananchik? • ¿Imawantaq patsantaqa tupunchik? ¿Imatataq wananchik tupunapaq? • ¿Imakunata ruranapaqtaq chakrapa patsanta tupunchik? • ¿Imanawtaq papa muruna chakranchikkuna? _______________ • ¿Ima rikuqtaq karupita rikakun? _____________________________ • ¿Chay niraqllaku llapan chakrakuna? _______________________ Tukuy niraq papa muruna chakranchikkunata siqiy. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: papa ~ akshu/ niraq ~ laaya Kikin shimikuna: tupunchik ~ tupunchi ~ tupuntsik ~ tupuntsi ~ tupunsi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 32INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 32 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 33 Siqichaw papa chakrakunata rikapaarir, chay rikuqkunata llimpiy. Chirushqakuna rikanqanchikpaq rimakushun. ¿Ayka siqikunachaw kan? A CH • ¿Ima chirushqa rikuqtaq chakrakuna? _________________________ ____________________________________________________________ • Chay chirushqakunanaw chakrakuna kaptin, ¿imankunatataq tupunchik? __________________________________________________ • ¿Imanawtaq tupunchik? _____________________________________ • ¿Imapaqtaq tupunchik?______________________________________ 1 Yaskin: A kaq siqichaw _____ chuskukuchukunami kan. Ch kaq siqichaw _____ chuskukuchukunami kan. Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say ~ hay INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 33INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 33 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 34 • ¿Ayka chuskukuchukunataq siqikunachaw kan? • ¿Imakunatataq yupashun? ____________________________________ • ¿Llapan siqichaw chuskukuchukunallaku kayan? ___________ ________________________________ ¿Imakunatayantaq rikanki? _______________________ ¿Imanawtaq yupashun? _______________ ______________________________________________________________ 2 3 • ¿Imataq kay siqipa shutin? _______________ • ¿Maychawtaq rikanchik? ________________ • ¿Ayka chuskukuchukunataq chaqanachaw kan? ____________________ • Chuskuchukunata kikinpura ahurkushqa, ¿ayka kan? _____________ • ¿Ayka shuyturaq kan? ______________ Yaskiynin: A kaq siqichaw _____ chuskukuchukunam kan. Ch kaq siqichaw _____ chuskukuchukunam kan. Tapukuyta yaskinapaq, siqikunachaw llapan chusku kuchukunata yuparqunki, chayqa siqikunapa patsankunatami tupurqunki. Centímetro cuadrado Metro cuadrado A CH 1cm 1m 1m 1m 1m 1cm 1cm 1c m cm2 m2 2 Ayllu shimikuna: ahuy ~ takuy ~ talluy ~ paqtay ~ pichuy ~ hukllaway Kikin shimikuna: chayqa ~ tsayqa ~ sayqa ~ hayqa INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 34INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 34 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 35 Llapayki yachaywasichaw purwakaarir, kaqkunapa patsankunata tupuyay: tamrapata, qillqana maytuykipata, yachaywasiykipitapis. Chaypaq reglata, cinta metricata, rapitapis, iñishiyay. • Tamrapa patsanta tupushun. ¿Ayka rapitaq tamraykipa patsan tupun? • Qillqana maytupa patsanta tupushun. ¿Ayka qillqana maytupa patsanchaw kan? ¿Imawantaq tupushun? • Yachaywasinchikpa patsanta tupushun. ¿Imawantaq tupushun? ¿Ayka yachaywasinchikpa patsanchaw kan? 4 ¿Aykataq kay chakrapa patsan tupun? 5 m 3 m 5 Yaskin: Chakrapa patsan tupun ____ m2 • ¿Aykataq huk chuskukuchupa chirun tupun? • ¿Imachawtaq chakrapa patsanta tupunchik? cm2 m2 Yaskin: ___________________ Yaskin: ___________________ Yaskin: _______________________ Ayllu shimikuna: tamra ~ wampar Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 35INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 35 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 36 Mikuykuna ruray Yachana 7 Kay markakunachawqa tukuy niraqmanmi murukuyninchikta tumachinchik. Ichanqa kay chanin winan. Papa tuqushpa, kimsa kutimi chanin papapa chaninpita winan. • Papata, sarata ayllurir, ¿ima mikuykunatataq arukunchik? • ¿Llapan papaku kashkipaq alli? ¿Imanir? • ¿Chakranchikchaw murunqanchik mikuykuna arunallapaqku? ¿Imapaqyantaq? Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Mikuykunapiq tikrashqakunapaq tapukurir chaninkunata qillqay.Murunqanchik mikuykuna Triqupita Papapita Tikashqa mikuykuna Llunka Chanin kilu Ayllu shimikuna: papa ~ akshu INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 36INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 36 9/4/20 1:00 PM9/4/20 1:00 PM 37 1 Qutu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kaspa 8 24 48 Qutu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Papa 6 24 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 6 12 24 Mama Antuka papata apashqa Qarwashi markaman. Chaypitash kimsa qutu papawan huk qutu sarata trukachiyan. ¿Ayka qutu papatataq trukakun 40 kaspa sarata apar? Siqikunata rikarir pishiq yupakunata ushay. • ¿Imatataq mama Antuka rurashqa? ___________________ • ¿Imatawantaq papata trukanqa? _____________________ • ¿Ayka papataq huk qutuchaw kan? ___________________ • ¿Ayka sarataq huk qutuchaw kan? ____________________ • ¿Chaynawllaku papatawan sarata qutuyashqa? _______ • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? ____________ Yaskiy: 40 kaspa sarata apar _____ qutu papatami trukanqa. Saraqa pusaq kaspami quturan. Papata suqtatayanmi quturquu. Ayllu shimikuna: trukay ~ chalay ~ rantinyay INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 37INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 37 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 38 2 3 Tayta Lliku huk mati tuqushta kimsa wishlla asukartawan trukakun. ¿Ayka mati tuqushtataq trukakunqa 12 wishlla asukarwan? ¿Ayka wishlla asukartataq trukanqa 7 mati tuqushwan? 20 wishlla asukarnin kaptin, ¿ayka mati tuqushtataq trukanqa? ¿Tinkullaku? ¿Pishinku? ¿Ayka? • Alliq yarpachakurir pishiq siqikunata yupakunatapis ruray. Pushamamata taririr, pishiq siqita, yupakunatapis ushay. Tapukuykunata yaskiy: • 12 wishlla asukarwan trukanqa ____ mati tuqushtami. • 7 mati tuqushwan ___ wishlla asukartami trukakunqa. • 20 wishlla asukar tinkun ____ mati tuqushpaqmi. Puchunqa ___ wishlla asukarmi. Mati tuqush Wishlla asukar 1 2 6 9 4 15 6 +1 +3 +3 +3 +3 +3 +1 +1 +1 +1 + ..... ..... ..... ..... + ..... + .....+2 1 6 Tuqush Asukar Ayllu shimikuna: tinkuy ~ paqtay/ ruray ~ aruy ~ uryay ~ llamkay/ yaskiy ~ kutichiy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 38INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 38 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 39 Mama Ursula qapllaq uchuta chaachiyaptin saranwan trukakushqa. Chaytami siqichaw rikachimanchik. ¿Ayka qapllaq uchutaraq ishkay kaspa sarawan trukakunman? ¿Huk kaspa sarawan trukanmanku? ¿Aykata? Wamrakuna haka pichupa chaninta tapupakurir, rikachimanchik. Pushamamanta taririr, qatiq yupakunata ushay. 480 470 450 420 • Antukushi mamanwan taytanwanpis haka pichuta mikuyaanaq, ¿ayka qillaytataq usharqan? • Ishkay kaspa sarawan trukanqa ____ qapllaq uchutam. • Huk kaspa sarawan :________________________________ 4 5 6 Yaskin: 3 mati haka pichuta mikur usharqan qillayta.S/ … 1 2 4 8 Haka pichu Chanin S/ 108 S/ S/ 36 S/ Kikin shimikuna: utsu ~ uchu ~ usu INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 39INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 39 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 40 Mikuykuna qishuy/churay Yachana 8 Hirka markachaw mamakuna taytakuna, mikuyninkunata churakuyaananpaq manami tupuyantsu, paykunaqa quturaykaqta rikaarirllami musyayanna. • ¿Ayka kaspa sarataq qutuchaw kan? • ¿Llapan sara rikanqanchiktatsuraq markanchikchawmurunchik? • ¿Mayqan saratataq achkata murunchik? • Markaykichaw murunqayki sarakunata siqiy, aruwapa chaninkunata qillqay. Mikuykunapiq tikrashqakunapaq tapukurir chaninkunata qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Muruyanqan sarakuna Aruwapa chanin Ayllu shimikuna: yaya ~ tayta Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 40INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 40 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 41 1 Pallaq markachaw wamrakuna papata imanaw churakuyanqanpaq tapukuyashqa. Chaykunata rikay, niykur qullqa tiqinkunapis ruray. Papa churakuy Papa churakuy Uqshawan qishur 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Qurawan qishur Runkuman winarkur Qullqaman chapar Papa Uqshawanqishur Qurakunawan qishur Runkuman winarkur Qullqaman tsaparkur Churaqkuna 14 17 10 7 Qullqa tiqikuna llimpishqata rikarir tapukuykunata yaskiy. • ¿Imanawtaq aswan achkaq runakuna papata churakuyashqa? ___________________ ¿Aykaq?_____ • ¿Aykapataq llalliyan uqshawan qishuq runakuna runkuman winarkur churakuq runakunata? _______ • ¿Ayka kutipataq aswan achka uqshawan qishuqkuna llalliyan qullqaman chapaq runakunata? _______ • ¿Aykapataq pishin runkuman winaqkuna, qurawan qishuqkunaman tinkuyaananpaq? _______ Yu pa yn in Kikin shimikuna: chaykunata ~ tsaykunata ~saykunata ~ haykunata INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 41INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 41 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 42 2 Chamanayuq, Shutu, Wantumay, Mashwan markakunachaw mamakunata taytakunata murukuyninkunata aylluyaananpaq rurayanqanta tapukuyashqa. Chayta yachaywasichaw wamrakuna qullqa tiqikunawan rikachikuyashqa. Ayllupakuypaq ruraykuna Chamanayuq Shutu Wantumay Mashwan Qullqa tiqichaw llimpishqakunata alliq rikarir tapukuykunata yaskiy. • ¿Mayqan markachawtaq aswan achka kastakunata tapuyashqa? _________________________________________________ • Chuskun markata shuntushqa, ¿imatataq aswan achkaq runakuna rurayan? ____________________________________________ • Shutu markachaw, ¿aykapataq llalliyan killa rikaqkuna murushqakuna rikaqta? _______________________________________ • ¿Aykataq pishin Mashwan markachaw killa rikaq runakuna, Chamanayuq markachaw rikaqkunaman tinkuyaananapq? ______________________________________________________________ • ¿Shutu markachaw murushqa rikaq runakunaman tinkuyaananpaq, mayqan markakunatataq shuntunkiman? _______________________________________________________________ Killata rikayan Murushqata rikayan 0 60 20 40 80 80 77 46 43 40 58 16 19 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 42INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 42 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 43 Yanaqushqa aylluchawshi mikuykunata aylluyaananpaq tukuyta wanayashqa. Chayta rikashun. Qullqa tiqinta ruray. • ¿Imanawtaq pitarasrikata kaayinki? kayshi ruqunatipina waskarunku 3 Uryanakuna Rasrika Pitarasrika Kayshi 25 Tipina 20 Waska 5 5/100 Ruquna 15 Runku 35 Llapan 100 • ¿Aykataq runkupa rasrikan? _____________ • ¿Aykataq llapan wanayanqan kan? _____________ • ¿Aykataq tipinapa pitarasrikan? _____________ • ¿Imanawtaq tarinchik pitarasrikata? _____________ Pitarasrikaqa. Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 43INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 43 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM Yachakunqanchikta musyashun 1 2 3 4 Allpipa, Markupapis chakrankuna kayaapun, chaykunata siqichaw rikanchik. ¿Aykataq patsankuna tupun? ¿Pipa chakrantaq aswan hatun? ¿Ayka uyruwantaq pichqa kaq siqita rurankiman? Lliku papata rantin, hatun markapa rantikuq apananpaq. Chayshi 15 hatun runku papapaq S/ 675 qillayta wanan, kaaruruqnashi apananpaq S/ 525 qillayta mañan. ¿Ayka qillaytataq llapanpaq wanan? Yaskin: _____________________________ HW P CH H Yaskin: Patsankuna tupun: Allpipa chakran_______m2, Markupa ________ m2 tupun. ___________ chakran aswan hatun. Yaskin: pichqa kaq siqipaq ____ uyrukunatami wanan. Allpipa chakran 150 m 12 0 m Markupa chakran 14 0 m Chusku kaq ñiqi wamrakunata tapuyashqa, aykaq wasinkunachaw yachayanqanpaq, paykuna kaynaw yaskiyashqa: 4-5-8-3-3-8-5-4-3- 7. Pishiqta ruray, tapukuykunata yaskiy. Kastakuna Rasrika Pitarasrika 3 3 3/50 4 5 7 8 2 Llapan 50 3 4 5 7 8 Ayllu shimikuna: yaskiy ~ kutichiy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 44INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 44 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM Taqa 3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun Kay taqachaw yachakushun kawayninchikchaw kaq awrikuna paskayta: • Tukuynaw yupakuna rikachikuyta mirachiqkunawan uryar. • Ishkan kuchupa tawlakunata rikar, qullqa tiqikunata siqir. • Patsa tupuyta, tuyuta, tullmita iñishishpa. INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 45INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 45 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 46 Mikuykuna tikrachiy Yachana 9 Mana ñawinchay yachaq mamakunapis kawayninchaw iñishiyanmi mirachiqta. Paykuna chunkakunaman tinkurkachirmi mirachiyan, chaypitanami quchin yapanpis. Manami pantakuyantsu. • ¿Ayka papatataq yanuyashqa? ¿Yupanchikku yanunapaq? • ¿Achka tsaki papa ruraqkuna ayka runku papataraq yanuyan? ¿Wallkalla ruraqkunaqa? • 10 runku papata yanurir tsakichishqa, ¿ayka runkutaq yurin? • Huk runku tsakishqa papapa, ¿aykataq chanin? ¿Ayka runku papatataq tsakichiswan huk runku tsaki papa yarqunanpaq? Chayta siqiy. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: papa ~ akshu/ yanuy ~ aruy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 46INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 46 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 47 1 2 Qishpi kastakunashi 900 kilo tsaki papata, hatun markaman rantikuq apayaananpaq rantiyashqa 750 kilotashi yuraq papapita rurashqata, wakintana qallwash papapita. ¿Ayka kilotataq qallwash papapita rurayashqa? Huk hatun yachaywasichaw 147 wamrakuna kayan. Paykuna aruyaananapq 5 tsaki papata apayan. ¿Ayka tsaki papataq llapan wamrakunapa ayllukan? Pishiq yupakunata ruray. 1 4 5 x 5 5 x 5 5 x 4 5 x 1 • ¿Ayka wamrakunataq kayan? ______________________________ • ¿Ayka tsaki papatataq huk wamra apan? ___________________ • ¿Imatataq tapumanchik? __________________________________ • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? _________________ Tapukuyta yaskinaykipaq kay siqikunawan yanapakuy. Qallwash papapita rurashqa tsaki papapa chanin S/ 4 huk kilu kaptin, ¿ayka qillaywantaq llapanta rantiyashqa? Kaywan yanapakuy Yaskin: _____________________________________________________ Yaskin: Rantiyashqa qillaywan. Yaskin: Llapan tsaki papa ayllukan. S/ … 900 - = x = INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 47INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 47 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 48 3 4 Pallaq yachaywasichawshi 31wamrakuna 12 aptay mutita llapan apayashqa, kapkata rurayaananpaq. ¿Ayka aptay mutitataq llapan apayashqa? • Tulliwami Mallka rurayashqanta ushay. Paallu 14 matiman 10 papa tuqushtayan winashqa. Tiwlluna 10 matiman 14 tuqushtayan winashqa. ¿Pitaq aswan achka tuqushta winashqa? ¿Imanir? • ¿Aykataq Tulli rurashqan yarqun? ____ ¿Mallkapaqa? ____ • ¿Mayqanpataq alli? _________ ¿Imanir? _________________ 3 1 x 1 2 12 x 31 12 aptay muti kutipakanqa 31 wamrakunawan. 31 wamrakuna kutipakanqa 12 aptay mutiwan. Tulli Mallka Yaskiy: _______________________________________________________ Tarirqunchik: 14 x 10 = 10 x 14, chaymi mirachiqpa tikra rupin kapun ninchik. ¿Qam imanawtaq tikra rupita kaayinki? _______________ Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska/ chaymi ~ tsaymi ~ saymi ~ haymi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 48INTERIORES MAT 4TOQUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 48 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 49 5 6 Mama Walli tuqushta altarir rantikuq apananpaq ishkay runkuman 3 qipita winan, chay qipikunachaw 10 kilu tuqush kan. ¿Ayka kilo tuqushtataq mama Walli apan rantikuq? Antukuwami Ursula rurayashqanta ushay. Mama Katalina muti llushtuta tsakirachir churakun kaynaw. 9 tukuyu runkuman winan, chaykunata 3 aswanakunaman winan. Rantikunanpaq tupuptin 324 kilu yurin. ¿Ayka kilutataq tukuy runkukunaman winashqa? Kaywan yanapakuy. • ¿Imatataq mama Katalina ruran? _______________________ • ¿Ayka tukuyu runkukunamantaq winan? ________________ • Huk aswanaman, ¿ayka runkutataq winan? _____________ • ¿Aykataq llapan tsaki muti llasan? _______________________ • 2 runku, huk runkuchaw 3 qipi. • Huk qipi 10 kilu lasan. Antuku Ursula (2 x 3) x 10) (3 x 9) x 3 x (9 x )= = = 324 Yaskin: Llapan tsaki muti kilu llasan. ¿5 x (3 x 6) = (5 x 3) x 6? ¿Imanir? ______________________________ Kay kutipaychaw rikarqunchik purwa rupitam. ¿Qam imanawtaq purwa rupita kaayinki? _______________ • 2 runku. • Huk runkuchaw 3 qipi, huk qipi 10 kilu lasan. 2 x (3 x10) Ayllu shimikuna: altay ~ urquy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 49INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 49 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 50 Tikrashqa mikuykuna iñishiy Yachana 10 Llushtuta, llunkata, tsaki tuqushta, kukupata, chuchuqata, tukuy niraq machkakunata rurashqa, lasaynin wallkayan. Chaymi chaninkuna yapakaayan, kay mikuykuna manami puchquyantsu, unaymi churaraakuyan. • ¿Ayka niraq mikuykunatataq qatuykaayan? • ¿Aykataq mikuykunapa chaninkuna? • ¿Mayqan mikuypataq aswan achka chanin? • ¿Mayqan mikuypataq aswan wallka chanin? Markaykichaw riqinqayki mikuykunapa chaninkunata tapukurir tawlachaw qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Tuqush api Kapka Llunka kashki Kukupa kashki S/ Chanin Mikuykuna INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 50INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 50 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 51 1 Yachachikuqshi tapukushqa mikuy qatuq warmikunata, huk hunaq ayka matita rantikuyanqanpaq. Chayta rikatsikunanpaq qullqa tiqikunata rurashqa. Alliq rikapaarir tapukuykunata yaskiy. Kanan qullqa tiqikunata rikarir tawlan ruray. • ¿Ayka mati mikuytataq llapanta rantikuyashqa?_____ • ¿Ayka mati mikuytaq 200 matiman chaananpaq pishin? _____________________ Mikuykuna Rantikuyanqan Tuqush api Kapka Llunka kaski Kukupa kashki Qatuyanqan mikuykuna Aruyashqan mikuykuna Ra nt ik us hq an Tuqush api 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Kapka Llunka kashki Kukupa kashki • ¿Ima mikuytataq aswan achkata rantikushqa? ____________ • ¿Ima mikuykunatataq llunka kashkipita aswan achkata rantikuyashqa? __________________________________________ • ¿Aykatataq rantikuyashqa llapan kachiyuq mikuyta? • ¿Ayka mati kapkatataq rantikunqa tuqush api rantikunqanman tinkunanpaq? ___________________________ Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 51INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 51 9/4/20 1:01 PM9/4/20 1:01 PM 52 Triquwan rurashqa mikuykuna Mikuykuna A yk ap is ka q Chawa kukupa Ankay kukupa Machka Llunka Llushtu 0 10 50 90 20 60 100 30 70 110 40 80 120 2 Triqupita mikuykuna Chawa kukupa Ankay kukupa Machka Llunka Llushtu Lasaynin Kg. 55 Tapukuykunata yaskiy. • ¿Mayqan mikuytataq aswan achka qillaypa rantikunqa?________ • ¿Mayqan mikuypitataq aswan wallka qillayta chaskishqa? ______ • ¿Aykapataq aswan achka chawa kukupa llushtupita? __________ • ¿Ayka kuti ankay kukupataq chawa kukupa? __________________ • ¿Aykataq kutipakaq chaninkuna? _____________________________ Mana Shullya triqupita tukuyta rantikunanpaq aqachikushqa. Chayta rikarir tawlachaw pishiqta ruray, niykur qullqa tiqinpis ruray. Machka Ankay kukupa Llunka Chawa kukupa Llushtu Chawa kukupa S/ 3,00 Ankay kukupa S/ 4,00 Machka S/ 4,00 Llunka S/ 4,00 Llushtu S/ 5,00 55 kg 60 kg 75 kg 120 kg 100 kg INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 52INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 52 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 53 Tayta Panchu tukuy niraq triquta rantirir muti llushtuta rantikun. Huk hunkachaw rantikunqanta yuparishun. Tawlata rikarir tapukuykunata yaskiy. 1 kilu uqu muti = S/ 3 3 Triqu Llasaynin Lunes 25 kilu Martes 37 kilu Miércoles 25 kilu Jueves 25 kilu Viernes 30 kilu Sábado 22 kilu Domingo 60 kilu • ¿Llapan hunaq chaynawllaku rantikushqa? ___________________ • ¿Mayqan hunaqkunata ahushqataq domingo hunaqman tinkun? _____________________________________________________________ • ¿Ima hunaqtaq aswan achka qillaypa rantikushqa? __________ ¿Aykapa? ____________ • ¿Ayka qillaytataq 7 hunaqchaw chaskishqa? _______________ • Tawlachaw hunaqkunapa rantikunqan rikanqanchik. ¿Aykataq achka hunaq kutipakan? _________, chaypami shutin kutipakaq. • Kay tawlachaw llasayninkunapa, ¿aykataq kutipakaqnin?____ • ¿Aykamantaq hunaqkuna rantikunqan aywaykan?__________ chaypaqmi shutin chawpiq. ¿aykataq chawpiqnin? ___________ Rantikunqan mutipa llasayninkuna: 25; 37; 25; 25; 30; 22; 60 Chay llapanchaw kutipakaq 25. Llapan 224 kilu tupun, chawpiq 32 kilu. Chawpintan kaynaw musyanchik. 24; 38; 25; 25; 30; 22; 60 7 Ayllu shimikuna: niraq ~ laaya Kikin shimikuna: chaypaqmi ~ tsaypaqmi ~ saypaqmi ~ haypaqmi = 32 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 53INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 53 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 54 Qasa patsachaw qishyakuna Yachana 11 Mamanchikkuna, taytanchikkuna ichiklla unay qishyar manami hampikunata rantiyaqtsu, kananqa hatun markakunamanpis chay hampikunata 10; 100; 1000 pituypayan winarkurmi apayan. Chaninkunaqa llapan rantinanpaqnawmi. • ¿Aykataq ruraykanqan hampipa chanin? • ¿Ayka kutitaq upunqa alliyaananpaq? • ¿Ayka shukshu ramrashtaraq shaachiyan huk hatun chakraman? Taytaykikunata tapukuyay qishyar wanayanqan qillaypaq. Niykur tawlaman qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Hampikuna wasi Hatun hampikuna wasi Qurawan hampikuqna Wasi Ishkan wasiman aywar Wananqachik qillay S/ … S/ … S/ … Ayllu shimikuna: yaya ~ tayta/ qasa ~ qaha ~ qahapa ~ sururu Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say ~ hay INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 54INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 54 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 55 1 2 Mañuku ruqututa mana qasa charinanpaq ramrashninkuna shaachishqa, huk ruya ruqutuman ishkay ramrashta shaachin. ¿Ayka ramrashtataq ayllunqa 12 yura ruqutuman shaachinanpaq? Huk tsaki papa rurachiq warmitashi achkaq wamrakuna yanapayan, chay 4 papata, 3 uqata, 1 mashwata huk wamrapaq arun/yanun. ¿Aykatayantaq 10 wamrakuna yanapayaptin arunqa? Anita kaynaw rurashqa, chayta ushay. Kaywan yanapakuy • ¿Imata Mañuku ruranqa? ____________________________________ • Huk yura ruqutuman ¿Ayka ramrashtataq shaachinqa? _______ • ¿Ayka ruyataq Mañukupa ruqutun? _________________________ • ¿Imatataq tapumanchik? ___________________________________ Yaskin: 12 yura ruqutuman ramrashtami shaachinqa. Yaskiy: 10 wamrakunapaq arunqa. ____ papa, ____ uqa, ____ mashwa. Yura ruqutu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ramrash 2 Wamrakuna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Mashwa 2 6 Uqa 3 12 Papa 4 12 Ayllu shimikuna: aruy ~ uryay ~ llamkay INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 55INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 55 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 56 3 4 Huk runa chuchuqa kukupata rantikunanpaq winan. Chayshi kimsa kilutayan tumalla qipin, ishkay qipitaqshi huk uuliman winan, chunka uuliman winashqa kaptin, ¿ayka kilutaq llapan chuchuqa llasan? Wamrakunapa makin pispaptinshi wirata rantiyanhampiyaananpaq. Hukpa chanin S/ 4. Chayta rantikuyan chuskupayan pitushqata. 7 pitushqata rantir, ¿ayka qillaytataq wananchik? Yachanqaykinaw ruray. Marku rurashqan (2 x 3) x 10 = 60 Llusha ruranqan 2 x (3 x 10) = …. • ¿Aykataq hukpa chanin? ______ ¿Aykayantaq pituran? ____ • ¿Ayka pitushqatataq rantishqa? ________ Yaskiy: __________________________________________________________ Mirachiqpa purwaq rupin nimanchik: achka yupakunata mirachir, manami imanantsu tukuynawpa purwashqa mirachishqa, kikinllami yarqun. Alichunami ishkan rurayashqanta rikarir nin: chaynawqa (2 x 3) x 10 = 2 x (3 x 10) 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 + 2 x 3 60= Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 56INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 56 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 57 5 6 Mama Llusha huk aruwa chuchuqata rantikuq apan. Pay huk kilu chuchuqata S/6 qillaychaw rantikun. ¿Ayka qillaytataq llapan chuchuqapita chaskishqa? Mama Llusha tapukuyta yaskinanpaq rurashqanta rikashun. Huk mati papa tuqush apipa chanin S/ 3, sara tuqushpana S/ 2 qillay. Qanchis wamrakuna sara tuqushta upuyan, isqun wamrakunana papa tuqush apita upuyashqa. ¿Ayka qillaytataq llapan wamrakunapaq apita rantir ushayashqa? Karmina nin: chaynawqa 12 x 6 = 6 x 12 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 = 72 12 + 12 + 12 + 12 + 12 + 12 = 72 Yupakunawan kutipayta rurashqa tikra rupita tarinchik. Chayqa kay kutipakaq yupakunata taayanqanta trukashqa, mirashqa yupa kikinllami yarqun. Yaskiy: Llapanpaq apita rantir S/ qillayta ushayashqa. Kikin shimikuna: chuchuqa ~ tsutsuqa INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 57INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 57 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 58 Ruraykuna Shaarikunchik Quyapa mikunchik Chimpur qallayan Hunaqpa miku- pakunchik Chimpur ushanchik ¿Imay patsa? Hatun raymi Yachana 12 Mana patsa tupunankuna kaptin, chakrachaw taaraq mamakunapaq taytakunapaqqa manami sasatsu. Paykunaqa waaniwan, hamayninkunawan, ashmakunapa waqayninkunawan, qurakunapa raprankunata, hukkunatapis rikarmi patsata tupuyan. • ¿Imay hunaqchawtaq kaykaayan? • ¿Quyapaku, chisipaku ashmakunata chimpuykaayan? • ¿Imay killaraq ashmakunata chimpur qallayan? ¿Ushayanqa? • ¿Aykataq nakakuyan huk ashmata chimpur? • ¿Uushatatsuraq waakatatsuraq chimpur nakakuyan? ¿Imanir? Ashmakunata chimpuyanqan hunaq tukuytami ruranchik, chayta yarpaarir imay patsapis rurayanqanpaq qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: paqas ~ ampi ~ tuta/ waani ~ arway ~ llantu INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 58INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 58 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 59 1 Pumapukllanan markachaw kastakuna aywayan ashmankuna chimpupakuq. Chay hunaq, tukuy patsa imaykatapis rurayashqa. Chay siqikunata rikarir, ayka patsa nakakuyanqanta tawlapa pishiqninman qillqay. ¡Yarpay! 1 uura = 60 minutu 1 minutu = 60 segundo 1 hunaq = 24 uura • ¿Ayka uurataq nakakuyan arur?____________________________ ¿Minutuchawqa aykataq? ___________________________________ • ¿Ayka uurataq nakakuyan ashmakunata siñalar?_____________ • ¿Imata rurartaq aswan achka nakakuyashqa?________________ • ¿Ayka minututaq wasinkunaman kutir nakakuyan? ___________ • ¿Chay hunaq llapanta rurar ayka uurataq nakakuyashqa? _____________ ¿minutuchawqa aykataq? ______________________ Ruraykuna Qallanan patsa Ushanan patsa Nakanqan Quyalla mikuyta aruyan Ashmakunata chimpuyananpaq qatiyan Ashmakunata chimpuyan Kastakuna wasinkunaman kutikuyan. Ayllu shimikuna: chimpuy ~ chimpiy ~ tukshiy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 59INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 59 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 60 2 Karmina quyalla 7:00 patsa, wasinpita yarqun yachaywasinman aywananpaq, ayqillapa kushishqa 7:45 quya chaarin. ¿Ayka minututaq nakakushqa? • Mañupis musyayta munan ayka minutu Karmina yachaywasiman aywar nakakushqanta. Pay kaynaw ruran: 7:00 quyapita 7:30 quyakama, chayqa 30 minutu nakakushqa. 7:30 quyapita 7:45 quyakama, chayqa 15 minutu nakakushqa. Mañuku tapukuyta yaskinanpaq kaytami maakushqa: 60 minutu 1uura 30 minutu uurapa ½ 15 minutu uurapa ¼ 45 minutu uurapa ¾ Chayqa, Karmina 45 minutu nakakun wasinpita yachaywasikama aywar. Yaskiy: Karmina minutu nakakushqa. 30 + 15 = 45 minutu Ayllu shimikuna: ñakay ~ muchuy Kikin shimikuna: yachaywasi ~ yachaywayi ~ yachaywahi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 60INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 60 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 61 3 4 Antuku musyayta munan, wawqin qiwa achuq aywar aykapis nakakunqanta. Wawqin yarquriptinshi relojta 4:45 chisipa markaykaqta rikashqa, qiwawan kutiriptinna relojta 5:35 chisipa markaykaqtana rikashqa. ¿Ayka minututaq Antuku nakakushqa qiwa achuq aywar? Tapukuyta yaskinanpaq Marina rurashqa kaynaw: Paypaq minutu rikatsikuq relojpa awhan 9 yupachaw kaykan aywaptin, kutimuptinna awha 7 yupachawna kaykan. Antukuqa 9 yupapita 7 yupakama aywashqanta yupan, huk yupapita hukman chaananapq aywan 5 minututami. Chaymi kutipaqta ruran: 10 x 5. ¿Ayka uurawan minututaq kan? a. ¿8:00 uurapita 10:15 kama? Ch. ¿11:30 uurapita 12: 45 kama? Yaskiy: a. ______ uura _____ minutuyuq. ch. ______ uura _____ minutuyuq. Yaskiy: Antukupa wawqin qiwaman aywar minutu nakakushqa. 10 x 5 = minutu Kikin shimikuna: chaymi ~ tsaymi ~ saymi ~ haymi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 61INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 61 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM Yachakunqaata musyashun 1 2 3 4 Pallaq yachaywasichawshi, 4 ñiqichaw yachakuq wamrakunapa watankuna kaynaw: a) ¿Aykataq llapanpa watankunapa chawpin? ______________ ch) ¿Aykataq kutipakaqnin? __________________________________ 9 – 12 – 9 – 10 - 10 -11 – 9 – 10 - 9 -11 – 9 - 11 Tayta Allpi warminwan tukuy niraq mikuykunata rantikuyan, sábado hunaqshi 25 mati haka pichuta rantikuyashqa, domingo hunaqnashi 15 mati haka pichuta hina rantikushqa. Huk mati haka pichupa chanin S/ 9 kaptin ¿Ayka qillaytataq ishkan hunaqchaw chaskishqa? Tawlata rikarir kayiy, niykur qullqa tiqin ruray. Kunku markachaw wata wata aylluyanqan papakuna. Timu karunwan uryan, nunakunata Waras markapita Chawin markaman apan, chayshi 3 uura nakakun. Huk hunaqchaw 4 kuti tumamushqa. ¿Ayka uurataq nakakushqa 4 tumaychaw? Yaskiy: 4 tumaychaw nakakushqa uurami. Yaskiy: Ishkan hunaqchaw chaskishqa S/ qillayta. Wata Runku 2014 725 2015 1 020 2016 815 2017 942 Ayllu shimikuna: laaya ~ niraq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 62INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 62 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM Taqa 4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun Kay taqachaw yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Siqikuna, yupakuna qatinakuqta. • Pullan, pullan kikinlla kaqkunata. • Yapakar, quchikar, mirachir aywaqkunata chusku kipuyuq yupakunakama. INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 63INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 63 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 64 Tsaki mikuykuna aylluypaq alistakuy Yachana 13 Qatinakuq siqikunata mamanchikkuna, taytanchikkunapis iñishiyan hirqata, ruripata, chumpata, wachukuta, warakata, hukkunatapis awarnin, qipinakunata shumaqyaachirpis. • ¿Aykaq runakunaraq triquta achuyanqa? • ¿Imanawtaq triquta achurir apayan? ¿Maymantaq apayan? • ¿Imanawtaq musyayan aykata apayaanantapis? ¿Imatayantaq rurayan triquta aylluyaananpaq? ¿Pikunataq rurayan? Pishiqkunata qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ruraykuna Iira Achuy Triqu ashtay Haruchiy Wawyay Ruraq RunakunaMamakuna wamrakuna Ashmakuna Uushakuna Achyaa ari, qampis chaynaw ñuqatapis yanaparamanki. Chaynawqa chiqalla. Tayta Pullichu warayri triquta segarachimay waraatin haluratsinapaq. Awmi, pitsaparllapis yanapallashqaykichik. Ayllu shimikuna: achurir ~ ayllurir INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 64INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 64 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 65 1 Wamrakuna iira haruchiyanqanchaw raprakunawan, triqupa tullunkunawan, rumikunawanpis pukllayan tukuynaw patsachir, chaypaq pishiqkunata rurashun, tapukuykunatapis yaskishun. • Raprakunawan. Pushamamanta wichqay, pishiqtapis ushay. • Shukshukunawan. ¿Ayka shukshupataq yapakan? ______________ + … ¿Imanawtaq aywan? ¿Yapakanku? ¿Quchikanku? _____________ ¿Aykapa? ________________ • Rumikunawan. Qampis kaqkunawan, yapakaqta, quchikaqtapis yarpachakurir pushamamata ashirir qatinakuqta ruray. + … INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 65INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 65 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 66 2 Mama Shiwa riqishqankunata yanasankunatapis ichik triquta llamichinanpaq winashqa kaynaw: ¿Ayka kilu triqutataq pichqa kaqman winanqa? Yaskin: Pichqa kaqman winanqa ___ kilu triqutam • Tiwlla tapukuyta yaskinanpaq siqikunata pachaachishqa kaynaw. • Tulliqa kilu tupushqa triqukunata rantinpashqa chiptakunanwan, niykur patsaachishqa kimsakuchukunata rurar. Ishkan qatiq qutukunata ruray. Tulli chiptanankunawan kimsakuchukunata rurashqa. Kay mahanchayqa yarpachakunapaqmi. Yupakunawan kimsakuchukuna. 3; 6; 10; … kay yupakunata kimsakuchu yupakuna nishpami riqinchik. ¿Imataq ninkiman kay rikanqaykipaq? Yanasaykikunawan rimakuyay. 1 + 2 3 1 + 2 3 6 1 + 2 3 4 10 Kikin shimikuna: pitsqa ~ pichqa INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 66INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 66 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 67 3 4 Yachaywasichaw wamrakuna rimayan tsaki mikuyninkunata aylluyaananpaq. Lliku nin, kanan kaykanchik sábado 7 hunaqchaw, kaypita kimsa semanatami allwita aylluyaashaq. Chaypaq julio killapa hunaqninkunata rikarir, tapukuykunata yaskiy. D L M M J V S 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Tayta Martín hurkitakunata ruran, chaykunata rantikur qillayta tarin. Qallarnin huk hunaqchaw S/15 qillayta chaskin, waraaninkunaqa kimsa kutipayan yapakashqa. ¿Ayka qillaytataq suqta kaq hunaqchaw chaskinqa? ¿Imay hunaqtaq Lliku allwita aylluyanqa? _________ Pishiq yupakunata qillqay. 7; 14; ….; …. ___________ yapakan. ___________ yapakan. ___________ yapakan. 1; 9; 17; ….; …. 6; 12; ….; ….; …. • ¿Aykapayantaq yupakuna yapakan? Pishiqta qillqay, niykur tawlachaw llimpiy. Yaskiy: _____________________________ 15 - 45 - 135 - 405 - …... - …... 10 20020 1000100 Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 67INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 67 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 68 Tsaki mikuykuna ayllupakuy Yachana 14 Markanchikkunachaw chakrata rantikunapaq, murunapaqpis aykapis triqu muru yaykunqanpami chanin churayan, murur ayka turu nakakunatapis musyayan. • ¿Ima niraqtaq triqu murushqa chakra? ¿Linu murushqaqa? • ¿Ima niraqtaq iira rikakamun? • ¿Imakunatataq triqu chakra niraqta rikanchik? ¿Linu chakratanawqa? ¿Imanawtaq patsankunata tupushwan? Yachaywasikiychaw tukuy chirushqakunaman niraqkunata siqiy. Niykur kuchunkunata, patsakunatapis tumalla llimpiy. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Ayllu shimikuna: aylluy ~ quriy ~ pallay INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 68INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 68 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 69 1 Yachachikuqshi yachakuqninkunawan triqu chakrata, awas chakratapis tupuyashqa, ¿mayqan chakrataq aswan taksha? Ollantapis alliq rikananpaq, chay chakrakunata chuskukuchu rapilchaw siqin. Paypaqqa huk patsanmi 1 tupunqa. Chaywanmi chuskukuchu chakrakunata tupunqa. Yanapay ushar. Amaru nin: 1 kaq chakrapa patsanta tupunapaq, mirachiqtami ruranchik, 8 kuti 6 kaynaw: Patsanpa tupun: 8 x 6 = _____ m2. 1 kaq chakrachaw 8 wachu 6 chusku kuchuyuqyan kayan. Shishiqa yapan kaynaw: 6+6+6+6+6+6+6 +6 = ____ m2, chaynaw 1 kaq chakrapa patsanta tupun. 2 kaq chakrachawna kan 7 wachu 7 chuskukuchuyuqyan. Shishi yapan kaynaw: 7+7+7+7+7+7+7= ____ m2, Chaynawmi 2 kaq chakrapa patsanta tupushqa. 6m 8m 7m 7mTriqu chakra Awas chakra Yaskiy: _________________________ aswan taksha. Yaskiy: _____ chakrami aswan taksha. m2 sunin x kinraynin Patsan tupuy 1 2 Ayllu shimikuna: rapi ~ rapra ~ panqa INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 69INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 69 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 70 Rashtapis patsa tupuyanqanta rikarir nin: 2 kaq chakrachaw chuskukuchukunata yapanqanchiknawqa, ishkan chirunpa tupuqninkunawan mirachiqta rurashun kaynaw. Patsanpa tupun 7 x 7 = _____ m2. Patsanpa tupun = chiru x chiru Amaruwan Rashta tupuyashqa kay chirushqakunapa patsantami: , suni x kinray chiru x chiru Kaykuna patsata tupunapaqmi m2 cm2 2 Llushapa mantanchaw tukuy niraq chirushqakuna siqishqa kan. Pay musyayta munan, tikshupa ayka patsan tupunqanta. Tupunkunata siqichaw rikanchik. • Awlli Llushata yanapayta munan. Chaypaq tikshuta shuytuman tikrachin. Huk rapilchaw tikshuta kanqantanaw siqirir wichayninta chikukunawan ruray, niykur kapchuy. wichaynin 20 cm 20 cm 14 c m Yaskiy: patsan tupun ____ cm2 14 c m Ayllu shimikuna: kapchuy ~ rutuy ~ kutuy ~ mutuy ~ ruquy/ niraq ~ laaya INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 70INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 70 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 71 Chaypita kapchunqanta allawka kaqman churarin. Kaynawpa tikshu shuytuman tumarishqa, patsankunaqa chaynawlla tupun. Kanan chay shuyutupa patsanta tupuy. Yaskin: Kay shuytupa patsanpa tupunmi hina tikshupapis. Kananqa yachankinami tikshupa patsan tupuyta. Tikshupa patsanpa tupun = sunin x kinraynin A = s x k = 20 x 14 = _____ cm2. 3 4 IIlaaripa tarwi aqakuna marayninpa kinrayninshi 90 cm. tupun, suninnashi 60 cm. ¿Aykataq patsan tupun? Huk chuskukuchu niraq chakrapa patsan tupun 81 m2. ¿Aykataq chakrapa hiruruq chirunkuna tupun? 20 cm 14 c m k s Yaskiy: rumipa patsan tupun _____ cm2. Chakrapa hiruruq chirunkuna tupun ____ m. Rurashqaykita yachakuqmayiykikunawan tinkuchiyay. Rikayay rurayashqayki alli kananpaq. Pishiparqa yachachikuqniykita tapukuyay. 81m2 Kikin shimikuna: chaynawlla ~ tsaynawlla ~ saynawlla ~ haynawlla INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 71INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 71 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 72 Tsaki mikuy churay Yachana 15 Tsaki mukuykunata churakuyaananpaq kayaapun aswanakunami, hatun mankakunami, kuntukuna, hukkunapis. Paykuna musyayannami ayka kilutapis tsaranqanta. Manami tupuyannachu. • ¿Ayka kilu triqutataq hatun millwa runku charan? ¿Ayka mankamanraq tinkunman? • Kuntumanqa, ¿ayka kilutaq yaykun? ¿Ayka qipinamantaq tallishwan? • ¿Imanawtaq qamkuna tsaki mikuyniykikunata churayanki? Chaypaq yanasaykikunawan willanakuyay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Tsaki mikuykuna churakunqanchikta, arukunapaq hurqar ¿imanawtaq tupunchik? pishiqkunata qillqay.Mikuykuna Triqu Linu Tarwi Kinwa Tsaki tuqush Arunapaq tupuna Purakshay Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 72INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 72 9/4/20 1:02 PM9/4/20 1:02 PM 73 1 Mama Luisa 22 mati linuta ayllushqa, chaytashi mana ukush mikunanpaq allpa mankakunaman winarkur churakunqa. Chusku chaynawcharaqlla allpa mankan kapun. Puchuqtashi ñañanta qararinqa. ¿Ayka matitayantaq mankakunaman winanqa? ¿Ayka matitataq ñañanta qaranqa? Tulli mama Luisata linuta winapakur yanapanqa kaynaw: Linukunata matikunaman winarkur patsaarachir mankakunaman winan. Ashumi nin: chay awritaqa qatinaman mirachiqkunawan 22 yupakama ashirmi rurashun. Pay rikan, 22 yupaman amaanu kaq 5 x 4 = 20, chayqa huk mankaman 4 mati linutayan winan, nanantana 2 mati puchuq linuta qaran. Yupawan rikaashun: 5 x 4 + 2 = 22 Yaskiy: _____ matitami mankakunaman winanqa. _____ matitami ñañanta qaranqa. Ashu ruranqan puchuyuq rakimi. Chayta qillqanchik: 22 ÷ 5 = 4, 2 puchuq Ñawinchanchik: 22 yupata 5 yupaman rakishqa 4 yupami yarqun, puchunnami 2. 5 x 1 = 5 5 x 2 = 10 5 x 3 = 15 5 x 4 = 20 Kikin shimikuna: ñaña ~ nana INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 73INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 73 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 74 2 Tayta Markus 25 kilu churakushqan siwarata hurqamun tukuyta rurananpaq. Niykur chuskuman rakinqa chaytanawlla: machkapaq, llushtupaq, kuchipaq aqachinanpaq, llunkapaqpis. Puchuqtana wallpapaq. ¿Ayka kilutataq machkapaq rakin? ¿Ayka kilu wallpapaq kanqa? Urpimi nin: kay awritaqa hukkunaman chunkakunaman rakirmi ruranchik, kaynaw: 5 hukkuna + 1 hukkuna = 6 hukkuna, 1 puchun. 2 Ch, 4 yupaman rakinchik, 5 H, 4 yupaman rakikan 2 chunka: 4 5 hukkuna : 4 20 hukkuna: 4 5 hukkuna : 4 5 hukkuna 1 hukkuna, 1 puchun. Yarpay: 25 : 6 = 4, 1 Rakikaq rakiq rakishqa puchuq CH H 2 5 Yaskiy: Machkapaq _____ kilutami rakinqa. Wallpapaq _____ kilumi kanqa. putsuy = puchuy Kikin shimikuna: puchuy ~ putsuy INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 74INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 74 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 75 3 Hatun runkuchawmi 52 kilu awas kan, chaytami churananpaq 6 taksha runkukunaman winashqa. ¿Ayka kilu awastayantaq taksha runkuman winashqa? __________ ¿Puchunqaku? _______ ¿Ayka kilu? ______________ Pukllanapaq yarpaana. • 2 purwaman rurakaayan. • 1 kaq purwapitam huk wamra tapun mirachiqta. • 2 kaq purwapita huk wamra ras yaskin, allita nishqa kaptinqa tawlaman 2 chikun yapayan, mana alli nishqa kasptinqa 2 chikuta quchiyan. Chaynaw trukanakur trukanakur. • Llalliyan 20 chikuman nawpata chaq purwam Pukllashun 1 yupapita 10 yupakama mirachiqta tapunakur. 7x 3 21Purwakuna Alli kaq Pantashqa kaq 1 2 INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 75INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 75 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM Yachakunqanchikta musyashun 1 2 3 Muyukunawan rurashqa siqikuna patsashqa kayan huk pushamamata rikaykurmi. ¿Ayka muyuwantaq rurakanqa 5kaq. 6 kaq siqikuna? Ruray. Yachanqaykinaw, huk pushamamata ashirir qatinakuq siqikunata ruray. Hustina huk mantata rantin tamranta chapananpaq, chay mantapa sunin 45 cm tupun, kinraynin 30 cm tupun. Tamrapa suninqa 48 cm tupun, kinrayninna 26 cm. ¿Tinkunqatsuraq mantan tamrata chapananpaq? ¿Imanir? Pumapukllanan yachaywasichawshi 32 yachakuq wamrakuna kayan. Pukllayaananpaqshi 6 wamrakunayan purwakaayanqa. ¿Ayka purwatataq rurashwan? ¿Ayka wamrakunataq purwaman yaykuyantsu? 1 siqi 2 siqi 3 siqi 4 siqi Yaskin: 5 kaq siqi muyuyuq, 6 kaq siqi muyuyuq. Yaskiy: purwatami rurashun. wamrakuna purwaman yaykuyantsu. Yaskiy: ________________________________________________________ INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 76INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 76 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM Taqa 5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Kay taqachaw yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Yupakunawan quchir, yapar, ahur, rakikunata kaayir riqinqayki yupakunawan. • Kimsa kipuyuq yupata ishkay kipuyuqwan rakir. • Tukuy niraq chirushqakunata riqir, patsankunatapis tupur. INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 77INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 77 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 78 Wasi pirqay Yachana 16 Wasita rurashqa kay markanchikchawqa wakin runakunami qillaypaq yanapamanchik, wakin kaqkunaqa rantinpaqmi yanapamanchik, hina kayanmi yanasa kaqkuna ichik mikuynin chaqarinapaq yanapamanchik. • ¿Ayka tikatataq wananchik huk hatun wasita ruranapaq? ¿Ayka tikatataq sutayashqa? • ¿Aykataq chay qirukunapa chaninkuna? • ¿Ayka qillaytataq wananchik huk hatun wasita ruranapaq? • ¿Ayka qillaytataq chaskiyan huk hunaqchaw wasi ruraq runakuna? • Markanchikchaw wasita rurachikushqa, ¿llapan uryaqkuna chaytanawllatsuraq qillayta chaskiyan? Chayta tapukurir tawlachaw qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Tukuy uryaq runakuna Wasi ruray pushaq runa Yanapakuq awkis runa Yanapakuq wamra Chaskiyanqan qillay S/ … S/ … S/ … Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 78INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 78 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 79 1 Huk hatun wasita rurayaananpaq 2500 tikata sutayashqa. Chayta aylluyanqanta 59 tikata pakiyashqa, chaypita 1050 tikata yapay sutayashqa, huk allquna manaraq alliq tsakiptin 25 tikata harushqa, chayna 100 tikata yapay sutayashqa. ¿Ayka tikataq alli kan wasita pirqar qallayaananpaq? Yaskiy: Wasita pirqar qallayaananpaq _____ tikami kan. Kusi kaynaw rurashqa awripa tapukuyninta yaskinanpaq. Sutayanqan tikakuna: 2500 + 1050 +100 = 3650 Pakishqakunawan allqu halunqan 59 + 25 = 84 Sinchi, tapukuyta yaskinanpaq huk naanipa rurashqa. Pishiq tapukunata ushay. Sutayanqan tikakuna 2 650 84- Pakishqawan allqu harunqan Chaypinqa alli tikakuna kan: Yaskin: ________________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________________ (2500 - 59) + (1050 - 25) + 100 2441 + 1025 + 100 …… + …… …… Ayllu shimikuna: haruy ~ taqray ~ tapray Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 79INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 79 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 80 2 3 Tayta Katalinu wasita rurananpaq qillayta ayllushqa. S/ 840 qillayta waakanta rantikurir, S/ 500 qillayta tsaki murukuyninkunata rantikurir, chaypita S/ 245 qillayta usharishqa wamrankunapaq rantipakur, chayman uryapakurir S/ 185 qillayta yaparishqa. Qishyakurkurnin hina S/ 109 qillayta usharishqa. ¿Ayka qillaytaq tayta Katalinupa kapun? Mama Antuka wasita qatachinanpaq 345 chaqllata chillichishqa, mana yamtan kaptin 50 chaqllata waykakurkushqa,19 chaqllata suwapaayashqa. Chayna wawqinna 85 chaqllan chillipushqa. ¿Aykataq mama Antukapa chaqllan kapun? Yaskin: Tayta Katalinupa qillaynin kapun. Yaskin: Mama Antukapa chaqllan kapun. Yarpay: yapakuna, quchikuna takushqa kaptinqa. • Ñawpata yapata quchita karpis wichqashqa kaqkunatami ruranchik. • Chaypita yarquqkunata, wichqannikunatapis, qatinaman yapata kar, quchita karpis ruranchik. Kikin shimikuna: chayna ~ tsayna ~ sayna ~ hayna INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 80INTERIORES MAT 4TO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 80 9/4/20 1:03 PM9/4/20 1:03 PM 81 4 5 Mañu qirukunata rantin wasita rurananpaq, ñawpata 10 qirupaq qillayta qushqa, chaypita 8 qirupaq qillaynin yapashqa, chayshi 8 kaqpaq quptinqa, S/ 40 qillayta kutichishqa, kaykaq qirukuna llanu kayaptin. Huk qirupa chanin S/ 85 qillay kaptin. ¿Ayka qillaytataq mañu llapan qiruchaw ushashqa? Wasita qatayaananpaq 1000 tihata apayan, chaychawshi 109 tiha pakishqa. Waraaninna 500 tihata hina apayashqa, chay apaykarnashi allaapa lasaptin pullanta umpakuyashqa, apayanqanchaw 15 tihata hina pakishqa.