Logo Studenta

PAPEL DE LAS BACTERIAS EN LA ENFERMEDAD

¡Estudia con miles de materiales!

Vista previa del material en texto

147© 2014. Elsevier España, S.L. Reservados todos los derechos
15 Papel de las bacterias en la enfermedad
Este capítulo resume el material presentado en los capítu-los 18 a 43, capítulos que se centran en los organismos 
individuales y en las enfermedades que causan. Creemos que se 
trata de un proceso importante para la comprensión del modo 
en que los organismos individuales producen enfermedad; sin 
embargo, cuando se desarrolla una infección en un paciente, 
el médico se plantea el diagnóstico valorando la presentación 
clínica y construyendo una lista de los organismos que mayor 
probabilidad tienen de causar la enfermedad. La causa de al-
gunas enfermedades puede ser atribuida a un único organismo 
(p. ej., tétanos: Clostridium tetani). Sin embargo, lo más común 
es que muchos organismos pueden producir un cuadro clínico 
similar (p. ej., sepsis, neumonía, gastroenteritis, meningitis). El 
tratamiento clínico de las infecciones se basa, por consiguiente, 
en la capacidad de desarrollar un diagnóstico diferencial exac-
to; es decir, es crítico conocer qué organismos son los que se 
asocian más comúnmente con un proceso infeccioso particular.
El desarrollo de una infección depende de las complejas 
interacciones entre 1) la susceptibilidad del hospedador a 
la infección, 2) el potencial de virulencia del organismo y 
3) las posibles interacciones entre el hospedador y el organis-
mo. Es imposible resumir en un único capítulo las complejas 
interacciones que llevan al desarrollo de enfermedad en cada 
órgano o sistema. Pertenece al dominio de textos globales 
sobre enfermedades infecciosas. Este capítulo, en cambio, está 
concebido para servir como una visión de conjunto muy amplia 
de las bacterias asociadas comúnmente con infecciones en loca-
lizaciones corporales específicas y con manifestaciones clínicas 
específicas (tablas 15-1 a 15-5). Dada la multitud de factores 
que influyen en la frecuencia relativa con la que los organismos 
específicos causan enfermedad (p. ej., edad, enfermedad de 
base, factores epidemiológicos, inmunidad del hospedador), 
no se pretende definir aquí todos los factores que se asocian 
con una enfermedad causada por organismos específicos. Se 
aporta dicho material, en parte, en los capítulos que siguen y en 
textos de enfermedades infecciosas. Además, no consideramos 
aquí el papel de los hongos, los virus y los parásitos, pues serán 
estudiados en secciones posteriores de este libro.
En esta edición de Microbiología médica, utilizamos estos 
capítulos resumen como introducción al estudio de bacterias, 
virus, hongos y parásitos. Reconocemos que los comentarios 
sobre una gran colección de organismos pueden llevar a con-
fusión a muchos estudiantes que están iniciando el estudio 
de la microbiología. Esperamos que al emplear este capítulo 
como introducción aportemos a los estudiantes un armazón 
útil para catalogar la variedad de organismos responsables de 
enfermedades similares.
(Continúa)
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Cocos grampositivos aerobios y anaerobios facultativos
Enterococcus faecalis 
y Enterococcus 
faecium
Infecciones del tracto 
urinario, peritonitis, 
bacteriemia, endocarditis
Pacientes de edad avanzada 
y pacientes que han sido 
hospitalizados durante 
largos períodos de tiempo 
que hayan recibido 
antibióticos de amplio 
espectro
Relativamente 
avirulentos
Penicilina/ampicilina 
o vancomicina; combinada 
con gentamicina en la 
endocarditis o infecciones 
graves; linezolid, daptomicina, 
tigeciclina o quinupristina/
dalfopristina
Staphylococcus 
aureus
Infecciones supurativas: 
impétigo, foliculitis, 
forúnculos, ántrax, heridas
Infecciones diseminadas: 
bacteriemia, endocarditis, 
neumonía, empiema, 
osteomielitis, artritis 
séptica
Infecciones mediadas por 
toxinas: síndrome del 
shock tóxico, síndrome 
de la piel escaldada, 
intoxicación alimentaria
Coloniza la piel humana 
y las superficies mucosas; 
sobrevive en superficies 
ambientales; puede crecer 
a temperaturas extremas 
y en altas concentraciones 
de sal
Posee una gruesa capa 
de peptidoglucano, 
cápsula, proteína A, 
varias toxinas 
(citotoxinas, 
toxinas exfoliativas, 
enterotoxinas, 
toxina del síndrome 
del shock tóxico, 
leucocidina de 
Panton-Valentine) 
y enzimas hidrolíticas
Infecciones localizadas: 
trimetoprima/sulfametoxazol, 
doxiciclina, clindamicina 
o linezolid
Infecciones sistémicas: oxacilina 
(si sensible) o vancomicina; 
daptomicina, tigeciclina 
o linezolid
Staphylococcus, 
coagulasa-negativo
Infecciones de heridas, 
infecciones del tracto 
urinario, infecciones de 
catéteres y derivaciones, 
infecciones de prótesis
Coloniza la piel humana 
y las superficies mucosas; 
sobrevive en superficies 
ambientales; puede crecer 
a temperaturas extremas
Posee una gruesa capa 
de peptidoglucano 
y una capa de limo 
polisacárida laxa; 
Staphylococcus 
saprophyticus 
produce elevadas 
concentraciones de 
ureasa
Igual que con S. aureus
148 MICROBIOLOGÍA MÉDICA
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Streptococcus 
pyogenes (grupo A)
Infecciones supurativas: 
faringitis, escarlatina, 
sinusitis, infección 
de la piel y de tejidos 
blandos (impétigo, 
erisipelas, celulitis, 
fascitis necrosante), 
síndrome del shock 
tóxico; bacteriemia
Infecciones no supurativas: 
fiebre reumática, 
glomerulonefritis
Diversas poblaciones Cápsula, proteína M, 
proteína similar 
a la proteína M, 
proteína F, 
exotoxinas pirógenas, 
estreptolisina S y O, 
estreptocinasa, 
desoxirribonucleasa, 
peptidasa C5a
Penicilina V, amoxicilina; 
macrólidos, cefalosporinas, 
clindamicina, vancomicina; 
desbridamiento quirúrgico 
en la fascitis necrosante
Streptococcus 
agalactiae (grupo B)
Enfermedad neonatal 
(comienzo temprano, 
comienzo tardío): 
bacteriemia, neumonía, 
meningitis; endometritis 
posparto, infección de 
heridas, infección de la 
piel y de tejidos blandos, 
infecciones del tracto 
urinario, neumonía
Neonatos; mujeres 
embarazadas; pacientes 
con diabetes, cáncer o 
alcoholismo
Similar al grupo A 
pero sin cápsula
Penicilina; cefalosporinas 
o vancomicina
Estreptococos 
viridans
Formación de abscesos; 
septicemia en pacientes 
neutropénicos; 
endocarditis 
subaguda; infecciones 
odontogénicas; caries 
dental
Pacientes con válvulas 
cardíacas anormales; 
pacientes neutropénicos
Relativamente 
avirulento
Penicilina; penicilina 
más aminoglucósidos; 
cefalosporina de amplio 
espectro, vancomicina
Streptococcus 
pneumoniae
Neumonía, sinusitis, otitis 
media, meningitis, 
bacteriemia, endocarditis, 
peritonitis bacteriana 
espontánea, artritis 
séptica
Diversas: neonatos, niños, 
adultos con enfermedades 
crónicas, personas de edad 
avanzada
Cápsula de polisacárido; 
ácido teicoico; 
inmunoglobulina A; 
proteasa; 
neumolisina O
Penicilina; levofloxacino, 
cefalosporinas, clindamicina; 
cefalosporinas de amplio 
espectro, vancomicina
Bacilos grampositivos aerobios o anaerobios facultativos
Bacillus anthracis Carbunco: cutáneo, 
gastrointestinal, 
por inhalación
trabajadores con 
animales; accidentes 
microbiológicos; 
bioterrorismo
Cápsula; toxina 
edematógena; toxina 
letal; formación 
de esporas
Carbunco cutáneo: amoxicilina
Carbunco por inhalación: 
ciprofloxacino o doxiciclina 
más rifampicina, vancomicina, 
penicilina, imipenem, 
clindamicina o claritromicina
Bacillus cereus Intoxicación alimentaria; 
infecciones oculares; 
bacteriemia; neumonía
Alimento contaminado; 
lesión ocular traumática 
con introducción de tierra 
contaminada; consumo de 
drogas por inyección
toxinas termoestable 
y termolábil; toxina 
necrótica
Intoxicación alimentaria: 
tratamiento sintomático
Otras infecciones: 
fluoroquinolonas 
o vancomicina,clindamicina, gentamicina
Corynebacterium 
diphtheriae
Difteria: respiratoria, cutánea Diseminación por gotitas 
respiratorias a individuos 
no inmunizados
toxina diftérica Penicilina o eritromicina 
para eliminar el 
organismo y terminar 
la producción de 
toxina; inmunizar 
con toxoide diftérico
Corynebacterium 
jeikeium
Infecciones oportunistas; 
bacteriemia
Pacientes inmunodeprimidos 
en mayor riesgo
Desconocidos Vancomicina
Corynebacterium 
urealyticum
Infecciones del tracto 
urinario, incluida 
la pielonefritis 
con cálculos; 
bacteriemia
Los factores de riesgo 
incluyen inmunosupresión, 
trastornos genitourinarios 
subyacentes, 
procedimientos 
urológicos antecedentes, 
tratamiento antibiótico 
previo
Producción de ureasa Vancomicina
Erysipelothrix 
rhusiophathiae
Erisipeloide (lesión cutánea 
localizada); infección 
cutánea generalizada; 
septicemia
Enfermedad ocupacional de 
carniceros, elaboradores y 
envasadores de productos 
cárnicos, granjeros, 
trabajos relacionados 
con aves y pescado, 
y veterinarios
Desconocidos Infección localizada: penicilina, 
ciprofloxacino, clindamicina
Infección diseminada: 
ceftriaxona, imipenem
PAPEL DE LAS BACtERIAS EN LA ENFERMEDAD 149
©
 E
ls
ev
ie
r. 
Fo
to
co
pi
ar
 s
in
 a
ut
or
iz
ac
ió
n 
es
 u
n 
de
lit
o.
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
(Continúa)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Listeria 
monocytogenes
Enfermedad neonatal 
de comienzo temprano: 
granulomatosis 
infantiséptica
Enfermedad neonatal 
de comienzo tardío: 
meningitis con 
septicemia; enfermedad 
seudogripal en adultos; 
bacteriemia o enfermedad 
diseminada en mujeres 
embarazadas o pacientes 
con defecto inmunitario 
celular; meningitis
Hospedadores 
inmunodeprimidos, 
personas de edad 
avanzada, neonatos, 
mujeres embarazadas; 
ingesta de alimento 
contaminado
Listeriolisina O; 
internalinas; 
supervivencia 
y crecimiento 
intracelular; 
motilidad intracelular; 
crecimiento a 4 °C
Gentamicina más penicilina 
o ampicilina
Bacterias ácido-alcohol resistentes
Complejo 
Mycobacterium 
avium
Enfermedad pulmonar 
localizada; enfermedad 
diseminada con 
afectación multiorgánica
Enfermedad localizada en 
pacientes con enfermedad 
pulmonar crónica; 
enfermedad diseminada en 
el SIDA y otros pacientes 
con inmunodepresión
Replicación intracelular Claritromicina o azitromicina 
combinada con rifabutina 
o etambutol
Mycobacterium 
leprae
Lepra: desde la forma 
tuberculoide hasta la 
forma lepromatosa
El contacto íntimo con un 
individuo afectado es 
la causa más probable 
de diseminación
Capacidad para 
sobrevivir y replicarse 
en los macrófagos
Dapsona y rifampicina para la 
forma tuberculoide; se añade 
clofazimina para la forma 
lepromatosa
Complejo 
Mycobacterium 
tuberculosis
tuberculosis: enfermedad 
pulmonar, extrapulmonar
todas las edades en 
individuos con infección 
por el VIH se hallan en 
gran riesgo de enfermedad 
activa
Capacidad para 
sobrevivir y replicarse 
en los macrófagos
tratamiento múltiple con ionizada 
(INH), rifampicina, etambutol 
y pirazinamida, seguido 
de INH más rifampicina; cepas 
multirresistentes
Nocardia Enfermedad 
broncopulmonar; absceso 
cerebral; infecciones 
cutáneas primarias 
o secundarias: micetoma, 
infecciones linfocutáneas, 
celulitis, absceso 
subcutáneo
Patógeno oportunista 
en pacientes 
inmunocompetentes 
con enfermedad pulmonar 
crónica o pacientes 
inmunodeprimidos con 
deficiencias de linfocitos t
Supervivencia 
y crecimiento 
intracelulares; 
catalasa y superóxido 
dismutasa
trimetoprima/sulfametoxazol 
en las infecciones cutáneas en 
pacientes inmunocompetentes; 
se añade amicacina, 
imipenem o cefalosporina 
de amplio espectro en la 
infección diseminada o 
la infección en el paciente 
inmunocomprometido
Rhodococcus equi Enfermedad 
broncopulmonar; 
infecciones oportunistas 
en pacientes 
inmunocompetentes
Patógeno que se encuentra 
más comúnmente 
en pacientes 
inmunodeprimidos 
(p. ej., pacientes con SIDA, 
receptores de trasplantes)
Crecimiento y 
supervivencia 
intracelulares
tratamiento de combinación 
con vancomicina, 
carbapenems, 
aminoglucósidos, 
ciprofloxacino, rifampicina
Cocos gramnegativos aerobios
Neisseria 
gonorrhoeae
Gonorrea, artritis séptica; 
enfermedad inflamatoria 
de la pelvis; perihepatitis; 
septicemia
transmisión sexual, estado de 
portador asintomático
Pili, adhesinas, proteasa IgA, 
proteínas fijadoras de 
transferrina, variación 
antigénica
Ceftriaxona más azitromicina 
o doxiciclina
Neisseria meningitidis Meningitis, septicemia 
(meninigococcemia); 
neumonía; artritis; uretritis
Estado de portador, 
transmisión por aerosoles, 
más común en niños y 
adultos jóvenes
Cápsula de polisacárido, 
endotoxina, pili, 
adhesinas, proteasa 
IgA, proteínas 
fijadoras de 
transferrina
Ceftriaxona o cefotaxima
Bacilos gramnegativos aerobios y anaerobios facultativos
Acinetobacter Infecciones oportunistas: 
neumonía, septicemia, 
infecciones del tracto 
urinario, infecciones de 
heridas
Infecciones nosocomiales Desconocidos Imipenem o ceftazidima 
combinada con 
aminoglucósidos en las 
infecciones graves; cada 
vez es más frecuente la 
multirresistencia
Aeromonas Infecciones de heridas; 
gastroenteritis
Pacientes sanos e 
inmunodeprimidos
Desconocidos Ciprofloxacino; trimetoprima/
sulfametoxazol, gentamicina 
o amicacina como tratamiento 
alternativo
Bartonella 
bacilliformis
Enfermedad de 
Carrión (fiebre de 
Oroya) + «verruga 
peruana»
Picadura de mosquito 
infectado
Desconocidos Cloranfenicol + penicilina
150 MICROBIOLOGÍA MÉDICA
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Bartonella henselae Angiomatosis bacilar (AB); 
endocarditis subaguda; 
enfermedad por arañazo 
de gato (EAG)
Pacientes sanos (endocarditis, 
EAG) y pacientes 
inmunodeprimidos (AB)
Desconocidos Azitromicina; eritromicina 
o doxiciclina
Bartonella quintana Fiebre de las trincheras (Ft); 
AB; endocarditis 
subaguda
Pacientes sanos (Ft, endocarditis) 
o pacientes 
inmunodeprimidos (AB)
Desconocidos Azitromicina; eritromicina 
o doxiciclina
Bordetella pertussis, 
B. parapertussis
tos ferina transmisión por aerosoles; 
enfermedades graves en 
lactantes, más leves en 
adultos
toxina pertussis, toxina 
adenilato ciclasa; 
adhesinas; citotoxina 
traqueal
tratamiento sintomático, 
eritromicina (u otro macrólido) 
para disminuir la infecciosidad; 
azitromicina para la profilaxis 
de contactos
Brucella Brucelosis Exposición a cabras, ovejas, 
ganado u otros animales 
infectados; bioterrorismo
Capacidad para persistir 
y replicarse en los 
macrófagos
Doxiciclina más rifampicina; 
trimetoprima/sulfametoxazol
Complejo 
Burkholderia 
cepacia
Infecciones pulmonares; 
infecciones oportunistas
Individuos comprometidos, 
especialmente los pacientes 
con fibrosis quística y 
enfermedad granulomatosa 
crónica
Desconocidos trimetoprima/sulfametoxazol; 
piperacilina, ceftazidima 
o ciprofloxacino como 
tratamiento alternativo 
en caso de resistencia a 
trimetoprima/sulfametoxazol
Burkholderia 
pseudomallei
Meliodosis (enfermedad 
pulmonar asintomática 
a grave)
Patógeno oportunista Desconocidos trimetoprima/ 
sulfametoxazol + 
ceftazidima
Campylobacter 
jejuni, C. coli, 
C. upsaliensis
Gastroenteritis Infección zoonótica después 
de la ingesta de alimento, 
leche o agua contaminados
Factores que regulan 
la adherencia y la 
invasión en la mucosa 
intestinal
Autolimitada; las infecciones 
graves se tratan con 
azitromicina; se emplean 
las tetraciclinas o 
fluoroquinolonas como 
tratamiento alternativo
Campylobacter fetus Septicemia; meningitis; 
gastroenteritis; aborto 
espontáneo
Infecta a las personas 
mayores, pacientes 
inmunodeprimidos
Desconocidos Aminoglucósidos,carbapenems, 
cloranfenicol
Cardiobacterium 
hominis
Endocarditis subaguda Patógeno oportunista en 
pacientes con válvula 
cardíaca previamente 
lesionada
Desconocidos Penicilina o ampicilina
Eikenella corrodens Endocarditis subaguda; 
infecciones de heridas
Heridas por mordedura 
humana; patógeno 
oportunista en pacientes 
con válvula cardíaca 
previamente lesionada
Desconocidos Penicilina, cefalosporinas, 
tetraciclina o fluoroquinolonas
Escherichia coli: 
enteropatógena 
(ECEP)
Diarrea acuosa y vómitos Lactantes en países en 
desarrollo
Pili formadores de 
bucles; adhesión 
y borramiento
Desconocido
E. coli: 
enterohemorrágica 
(ECEH)
Diarrea acuosa; colitis 
hemorrágica; síndrome 
hemolítico urémico
Brotes transmitidos por 
alimentos, por agua 
en países desarrollados
toxinas Shiga; adhesión 
y borramiento
Antibióticos contraindicados
E. coli: 
enterotoxigénica 
(ECEt)
Diarrea acuosa Diarrea infantil en países 
en desarrollo; diarrea del 
viajero
Pili; enterotoxinas 
termolábil 
y termoestable
El ciprofloxacino acorta el curso 
(alto nivel de resistencia)
E. coli: 
enteroagregante 
(ECEA)
Diarrea con moco Diarrea infantil Pili; citotoxinas Se utilizan las fluoroquinolonas 
en pacientes con SIDA
E. coli: enteroinvasiva 
(ECEI)
Diarrea acuosa; colitis 
hemorrágica
Diarrea infantil en países 
en desarrollo
Invasión y destrucción 
de las células 
epiteliales del colon
Los antibióticos reducen la 
duración de la enfermedad 
y la infecciosidad
E. coli: uropatógena Cistitis; pielonefritis Mujeres sexualmente activas Adhesinas (pili P, 
AAF/I, AAF/III, Dr); 
hemolisina; islotes de 
patogenicidad
trimetoprima/sulfametoxazol, 
fluoroquinolonas
E. coli: asociada 
a meningitis
Meningitis aguda Neonatos Cápsula K1; fimbrias S; 
invasión celular
Cefalosporinas de espectro 
extendido
Francisella tularensis tularemia: ulceroglandular, 
oculoglandular, 
neumónica
Picaduras de garrapatas; 
exposición a conejos 
infectados; bioterrorismo
Cápsula Doxiciclina o ciprofloxacino en 
las infecciones leves; se añade 
gentamicina en las infecciones 
graves
PAPEL DE LAS BACtERIAS EN LA ENFERMEDAD 151
©
 E
ls
ev
ie
r. 
Fo
to
co
pi
ar
 s
in
 a
ut
or
iz
ac
ió
n 
es
 u
n 
de
lit
o.
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Haemophilus 
influenzae
Cepas de tipo b 
encapsuladas: meningitis, 
septicemia, celulitis, 
epiglotitis
Cepas no encapsuladas: 
otitis media, sinusitis, 
bronquitis, neumonía
transmisión por aerosoles 
en niños jóvenes no 
inmunizados; diseminación 
a partir del tracto 
respiratorio superior en 
personas mayores con 
enfermedad respiratoria 
crónica
Cápsula de polisacárido; 
pili; adhesinas; 
proteasa IgA
Cefalosporina de amplio 
espectro, azitromicina 
o fluoroquinolona; muchas 
cepas son resistentes 
a ampicilina
Helicobacter pylori Gastritis, úlceras 
péptica y duodenal; 
adenocarcinoma gástrico
Infecciones particularmente 
comunes en personas de 
clase socioeconómica baja 
o en países en desarrollo
Ureasa; proteína del 
shock térmico; 
proteína inhibidora 
de ácido; adhesinas; 
mucinasa; 
fosfolipasas; 
citotoxina 
vacuolizante; otros 
factores
tratamiento multifarmacológico: 
omeprozol + amoxicilina + 
claritromicina
Kingella kingae Endocarditis subaguda Patógeno oportunista en 
pacientes con válvula 
cardíaca previamente 
lesionada
Desconocidos b-Lactámico con inhibidor de 
b-lactamasa, cefalosporinas, 
macrólidos, tetraciclinas, 
fluoroquinolona
Klebsiella 
pneumoniae
Neumonía; infecciones 
del tracto urinario
Infección nosocomial; 
alcoholismo
Cápsula Cefalosporinas, fluoroquinolonas
Legionella 
pneumophila
Enfermedad de los 
legionarios (neumonía); 
fiebre de Pontiac 
(enfermedad seudogripal)
transmitida por agua; 
personas de edad 
avanzada y pacientes 
inmunodeprimidos
Adhesinas C3b; 
citotoxinas; evasión 
de la fusión 
fagolisosómica
Macrólidos (eritromicina, 
azitromicina, claritromicina); 
fluoroquinolonas como 
tratamiento alternativo
Moraxella catarrhalis Bronconeumonía; 
infecciones óticas u 
oculares
Niños; pacientes con sistema 
pulmonar comprometido
Desconocidos Cefalosporinas; amoxicilina/ácido 
clavulánico
Proteus mirabilis Infecciones del tracto 
urinario, infecciones de 
heridas
Anomalía estructural en el 
tracto urinario
Ureasa; motilidad de 
enjambre (swarming)
Amoxicilina; trimetoprima/
sulfametoxazol; cefalosporinas; 
fluoroquinolonas
Pseudomonas 
aeruginosa
Pulmonar; infección 
primaria de piel y de 
tejidos blandos: heridas 
por quemaduras, 
foliculitis, osteocondritis; 
infecciones del tracto 
urinario; infecciones óticas 
u oculares; bacteriemia; 
endocarditis
Infecciones nosocomiales Cápsula; exotoxina A; 
ExoS; fosfolipasa C; 
elastasa
Se suele requerir un 
tratamiento combinado 
(p. ej., aminoglucósido 
con cefalosporinas de 
espectro extendido, 
piperacilina-tazobactam 
o carbapenem)
Salmonella enterica Diarrea; fiebre entérica 
(serovar typhi)
Alimento contaminado; 
pacientes 
inmunodeprimidos en gran 
riesgo de bacteriemia
Sistema de secreción 
de tipo III; invasión 
de células epiteliales; 
supervivencia en los 
macrófagos
Puede prolongar el estado 
de portador en el 
tratamiento de la diarrea 
simple; fluoroquinolonas 
en la fiebre entérica
Serratia, Enterobacter Neumonía; infecciones 
del tracto urinario; 
infecciones de heridas
Infecciones nosocomiales Desconocidos Carbapenems; 
piperacilina-tazobactam
Shigella Disentería bacilar Alimento o agua 
contaminados; 
diseminación de 
persona a persona
Sistema de secreción de 
tipo III; diseminación 
intracelular; 
inducción de 
apoptosis del 
macrófago
Ampicilina; trimetoprima/
sulfametoxazol; 
fluoroquinolonas
Stenotrophomonas 
maltophilia
Amplia variedad de 
infecciones locales y 
sistémicas
Infecciones nosocomiales Desconocidos trimetoprima/sulfametoxazol; 
doxiciclina o ceftazidima 
como alternativa
Streptobacillus 
moniliformis
Fiebre por mordedura de 
rata; fiebre de Haverhill
Mordedura de rata o de otro 
pequeño roedor; ingestión 
de alimento o agua 
contaminados
Desconocidos Penicilina; tetraciclina
Vibrio cholerae Diarrea acuosa grave; 
septicemia
Niños y adultos en países 
en desarrollo
toxina del cólera; 
pilus corregulado 
por toxina (tCP); 
otras toxinas; 
neuraminidasa
Rehidratación; azitromicina; 
doxiciclina o ciprofloxacino 
como alternativa
Vibrio 
parahaemolyticus
Diarrea acuosa; infección de 
heridas
Brotes transmitidos 
por mariscos
Hemolisina/
enterotoxina
Rehidratación para la diarrea; 
doxiciclina + ceftriaxona para 
la infección de heridas
(Continúa)
152 MICROBIOLOGÍA MÉDICA
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Vibrio vulnificus Infecciones de heridas; 
septicemia primaria
Individuos comprometidos 
con enfermedades 
hepáticas o crónicas 
preexistentes
Cápsula; numerosas 
enzimas de 
degradación
Minociclina o doxiciclina + 
ceftriaxona o cefotaxima
Anaerobios
Actinomyces Actinomicosis: cervicofacial, 
torácica, abdominal, 
pélvica, sistema nervioso 
central
Coloniza las superficies 
mucosas humanas 
(orofaringe, intestino, 
vagina)
Desconocidos Desbridamiento quirúrgico; 
penicilina; carbapenems, 
macrólidos o clindamicina 
como fármacos alternativos
Bacteroides fragilis Infecciones polimicrobianas 
del abdomen, del tracto 
genital femenino, 
cutáneas y de tejidos 
blandos
Habitante normal del tracto 
gastrointestinal
Cápsula de polisacárido; 
ácidos grasos 
de cadena corta; 
catalasa; superóxido 
dismutasa; enzimas 
hidrolíticas
Metronidazol; carbapenems; 
piperacilina/tazobactam
Clostridium 
botulinum
Botulismo: transmitida por 
alimentos, lactantes, 
herida
Se encuentra en el ambiente 
(p. ej., suelo, agua, aguas 
residuales) y el tracto 
gastrointestinal de animalesy humanos
Esporas; la toxina 
botulínica bloquea 
la liberación del 
neurotransmisor 
acetilcolina
Apoyo respiratorio + 
metronidazol o 
penicilina + antitoxina 
botulínica trivalente
Clostridium difficile Diarrea asociada a 
antibióticos; colitis 
seudomembranosa
Coloniza el tracto 
gastrointestinal humano y 
el tracto genital femenino; 
contamina el ambiente 
hospitalario; empleo previo 
de antibiótico
Esporas; enterotoxina; 
citotoxina
Suspender los antibióticos 
implicados; metronidazol 
o vancomicina
Clostridium 
perfringens
Infecciones de tejidos 
blandos: celulitis, miositis, 
mionecrosis; intoxicación 
alimentaria; enteritis 
necrosante; septicemia
Se encuentra en el ambiente 
(p. ej., suelo, agua, aguas 
residuales) y el tracto 
gastrointestinal de animales 
y humanos
Esporas; producción de 
muchas toxinas y de 
enzimas hemolíticas
Desbridamiento 
quirúrgico + penicilina
Clostridium tetani tétanos: generalizado, 
localizado, neonatal
Se encuentra en el ambiente 
(p. ej., suelo agua, aguas 
residuales) y el tracto 
gastrointestinal de animales 
y humanos
Esporas; 
la tetanospasmina 
bloquea la liberación 
de neurotransmisores 
para las sinapsis 
inhibidoras
Desbridamiento de la 
herida + penicilina o 
metronidazol + vacunación 
con toxoide tetánico + 
inmunización pasiva
Proprionibacterium 
acnes
Acné; infecciones 
oportunistas (p. ej., de 
catéteres, derivaciones 
y otros dispositivos de 
prótesis)
Coloniza la piel y las 
superficies mucosas 
humanas
Patógeno oportunista 
de virulencia 
relativamente baja
La acné se trata con peróxido 
de benzoílo + clindamicina 
o eritromicina
Anaplasma, Ehrlichia, Rickettsia, Coxiella, Mycoplasma, Chlamydia y Chlamydophila
Anaplasma 
phagocytophilum
Anaplasmosis (ehrlichiosis 
granulocítica)
transmisión por picadura de 
garrapata (Ixodes)
Supervivencia y 
crecimiento 
intracelulares; lesión 
celular mediada por 
oxidante
Doxiciclina; rifampicina como 
tratamiento alternativo
Chlamydia 
trachomatis
tracoma; conjuntivitis 
neonatal y neumonía; 
uretritis; cervicitis; 
proctitis; salpingitis; 
linfogranuloma venéreo
tracoma en países en 
desarrollo; exposición a 
secreciones infectadas 
durante el nacimiento o el 
contacto sexual
Desconocidos Doxiciclina, eritromicina 
o azitromicina; 
fluoroquinolonas
Chlamydophila 
pneumoniae
Neumonía; cardiopatía (?) Niños, adultos jóvenes Desconocidos Macrólidos; doxiciclina, 
levofloxacino
Chlamydophila 
psittaci
Neumonía Exposición a aves y sus 
secreciones
Desconocidos Doxiciclina o macrólidos
Coxiella burnetii Fiebre Q: aguda (fiebre, 
cefalea, escalofríos, 
mialgias, hepatitis 
granulomatosa) o crónica 
(endocarditis, disfunción 
hepática)
Personas expuestas a ganado 
infectado; adquirida 
principalmente por 
inhalación; relativamente 
infrecuente en Estados 
Unidos
Supervivencia 
y replicación 
intracelulares; 
formación de 
estructuras 
esporiformes 
que favorecen la 
supervivencia en el 
ambiente; formación 
de inmunocomplejos 
en la enfermedad 
crónica
Enfermedad aguda: doxiciclina
Enfermedad crónica: 
doxiciclina + 
hidroxicloroquina; 
se emplean las 
fluoroquinolonas 
como alternativa a la 
doxiciclina
PAPEL DE LAS BACtERIAS EN LA ENFERMEDAD 153
©
 E
ls
ev
ie
r. 
Fo
to
co
pi
ar
 s
in
 a
ut
or
iz
ac
ió
n 
es
 u
n 
de
lit
o.
Tabla 15-1 Visión de conjunto de patógenos bacterianos seleccionados (cont.)
Organismo
Características 
clínicas
Características 
epidemiológicas Factores de virulencia Tratamiento
Ehrlichia chaffeensis Ehrlichiosis monocítica transmisión por picadura 
de garrapata (Amblyomma)
Supervivencia 
y replicación 
intracelulares; lesión 
celular mediada por 
oxidante
Doxiciclina; se emplea 
la rifampicina empleada 
como tratamiento 
alternativo
Mycoplasma 
pneumoniae
traqueobronquitis; faringitis; 
neumonía atípica
La enfermedad sintomática es 
más común en niños que 
en adultos; enfermedad 
grave en pacientes con 
hipogammaglobulinemia
Proteína adhesina P1 Eritromicina, doxiciclina, 
fluoroquinolonas
Rickettsia rickettsii Fiebre maculosa de las 
Montañas Rocosas
Muy prevalente en 
excursionistas y otros 
individuos que pasan 
mucho tiempo al aire libre; 
transmisión por picadura de 
garrapata (Dermacentor en 
Estados Unidos)
Diseminación 
intracelular y 
rápida de célula 
a célula; lesión 
celular mediada por 
oxidante
Doxiciclina; empleo 
de fluoroquinolonas 
como tratamiento 
alternativo
Espiroquetas
Borrelia burgdorferi, 
B. garinii, B. afzelii
Enfermedad de Lyme: 
eritema migratorio; 
anomalías cardíacas, 
neurológicas o 
reumatológicas
transmisión por garrapatas 
(Ixodes)
Proteínas de fijación 
a superficies
Inicial: amoxicilina, 
doxiciclina, cefuroxima; 
tardío: ceftriaxona, 
cefotaxima o penicilina G
Borrelia recurrentis Fiebre recurrente epidémica transmisión por piojo 
humano; no hay 
hospedador animal
La variación antigénica 
durante las 
infecciones causa 
recidivas
tetraciclinas; penicilinas
Especies de Borrelia Fiebre recurrente endémica transmisión por picadura de 
garrapata (Ornithodoros); 
reservorio en roedores y 
pequeños mamíferos
La variación antigénica 
durante las 
infecciones produce 
recidivas
tetraciclinas; penicilinas
Leptospira 
interrogans
Leptospirosis: de 
enfermedad seudogripal 
leve a enfermedad 
multiorgánica grave 
(enfermedad de Weil)
transmisión por exposición a 
orina o tejidos infectados 
de roedores, perros, 
animales de granja, 
animales silvestres
Invasión directa a través 
de la piel y replicación 
en los tejidos; 
glomerulonefritis por 
inmunocomplejos
Penicilina; doxiciclina
Treponema pallidum Sífilis: primaria, secundaria, 
terciaria, congénita
transmisión congénita o por 
contacto sexual
Adherencia a células 
del hospedador; 
hialuronidasa, capa 
antifagocítica; la 
destrucción tisular 
está mediada 
principalmente por la 
respuesta inmunitaria 
del hospedador
Penicilinas; doxiciclina 
o azitromicina como 
tratamiento alternativo
ECEA, E. coli enteroagregante; ECEH, E. coli enterohemorrágica; ECEI, E. coli enteroinvasiva; ECEP, E. coli enteropatógena; ECET, E. coli enterotoxigénica; FAA, fimbrias 
de adhesión agregativa; INH, isonicotinilhidrazina; SIDA, síndrome de inmunodeficiencia adquirida; VIH, virus de la inmunodeficiencia humana.
Tabla 15-2 Resumen de las bacterias asociadas con enfermedades humanas
Sistema afectado Patógenos
Infecciones respiratorias superiores
Faringitis Streptococcus pyogenes, Streptococcus grupo C, Arcanobacterium haemolyticum, Chlamydophila 
pneumoniae, Neisseria gonorrhoeae, Corynebacterium diphtheriae, Corynebacterium ulcerans, 
Mycoplasma pneumoniae, Francisella tularensis
Sinusitis Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, mezcla de anaerobios y aerobios, 
Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus, Streptococcus grupo A, Chlamydophila pneumoniae, 
Pseudomonas aeruginosa y otros bacilos gramnegativos
Epiglotitis Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus
Infecciones óticas
Otitis externa Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Streptococcus grupo A
Otitis media Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus, 
Streptococcus grupo A, mezcla de anaerobios y aerobios
Infecciones oculares
Conjuntivitis Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Haemophilus aegyptius, Neisseria gonorrhoeae, 
Pseudomonas aeruginosa, Francisella tularensis, Chlamydia trachomatis
Queratitis Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus grupo A, 
Proteus mirabilis y otras enterobacterias, especies de Bacillus, Neisseria gonorrhoeae
(Continúa)
154 MICROBIOLOGÍA MÉDICA
Tabla 15-2 Resumen de las bacterias asociadas con enfermedades humanas (cont.)
Sistema afectado Patógenos
Endoftalmitis Bacillus cereus, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus coagulasa-negativos, 
especies de Propionibacterium, especies de Corynebacterium
Infecciones pleuropulmonaresy bronquiales
Bronquitis Moraxella catarrhalis, Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Bordetella pertussis, 
Mycoplasma pneumoniae, Chlamydophila pneumoniae
Empiema Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Streptococcus grupo A, Bacteroides fragilis, 
Klebsiella pneumoniae y otras enterobacterias, especies de Actinomyces, especies de Nocardia, 
Mycobacterium tuberculosis y otras especies
Neumonía Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, otras enterobacterias, 
Moraxella catarrhalis, Haemophilus influenzae, Neisseria meningitidis, Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia 
trachomatis, Chlamydophila pneumoniae, Chlamydophila psittaci, Pseudomonas aeruginosa, especies 
de Burkholderia, especies de Legionella, Francisella tularensis, Bacteroides fragilis, especies de Nocardia, 
Rhodococcus equi, Mycobacterium tuberculosis y otras especies, Coxiella burnetii, Rickettsia rickettsii y otras 
muchas bacterias
Infecciones del tracto urinario
Cistitis y pielonefritis Escherichia coli, Proteus mirabilis, otras enterobacterias, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus 
saprophyticus, Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Streptococcus grupo B, especies de 
Enterococcus, Aerococcus urinae, Mycobacterium tuberculosis
Cálculos renales Proteus mirabilis, Morganella morganii, Klebsiella pneumoniae, Corynebacterium urealyticum, 
Staphylococcus saprophyticus, Ureaplasma urealyticum
Absceso renal Staphylococcus aureus, mezcla de anaerobios y aerobios, Mycobacterium tuberculosis
Prostatitis Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, otras enterobacterias, especies de Enterococcus, 
Neisseria gonorrhoeae, Mycobacterium tuberculosis y otras especies
Infecciones intraabdominales
Peritonitis Escherichia coli, Bacteroides fragilis y otras especies, especies de Enterococcus, Klebsiella pneumoniae, 
otras enterobacterias, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, 
especies de Fusobacterium, especies de Clostridium, especies de Peptostreptococcus, 
Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia trachomatis, Mycobacterium tuberculosis
Peritonitis asociada con la diálisis Staphylococcus coagulasa-negativos, Staphylococcus aureus, especies de Streptococcus, especies 
de Corynebacterium, especies de Propionibacterium, Escherichia coli y otras enterobacterias, Pseudomonas 
aeruginosa, especies de Acinetobacter
Infecciones cardiovasculares
Endocarditis Streptococcus viridans, Staphylococcus coagulasa-negativos, Staphylococcus aureus, especies de 
Aggregatibacter, Cardiobacter hominis, Eikenella corrodens, Kingella kingii, Streptococcus pneumoniae, 
especies de Abiotrophia, Rothia mucilaginosa, especies de Enterococcus, especies de Bartonella, Coxiella 
burnetii, especies de Brucella, Erysipelothrix rhusiopathiae, enterobacterias, Pseudomonas aeruginosa, 
especies de Corynebacterium, especies de Propionibacterium
Miocarditis Corynebacterium diphtheriae, Clostridium perfringens, Streptococcus grupo A, Borrelia burgdorferi, 
Neisseria meningitidis, Staphylococcus aureus, Mycoplasma pneumoniae, Chlamydophila pneumoniae, 
Chlamydophila psittaci, Rickettsia rickettsii, Orientia tsutsugamushi
Pericarditis Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Neisseria gonorrhoeae, Neisseria meningitidis, 
Mycoplasma pneumoniae, Mycobacterium tuberculosis y otras especies
Sepsis
Sepsis general Staphylococcus aureus, Staphylococcus coagulasa-negativos, Escherichia coli, especies de Klebsiella, 
especies de Enterobacter, Proteus mirabilis, otras enterobacterias, Streptococcus pneumoniae y otras 
especies, especies de Enterococcus, Pseudomonas aeruginosa, otras muchas bacterias
Sepsis asociada con la transfusión Staphylococcus coagulasa-negativos, Staphylococcus aureus, Yersinia enterocolitica, grupo de 
Pseudomonas fluorescens, especies de Salmonella, otras enterobacterias, Campylobacter jejuni 
y otras especies, Bacillus cereus y otras especies
tromboflebitis séptica Staphylococcus aureus, Bacteroides fragilis, especies de Klebsiella, especies de Enterobacter, Pseudomonas 
aeruginosa, especies de Fusobacterium, Campylobacter fetus
Infecciones del sistema nervioso central
Meningitis Streptococcus grupo B, Streptococcus pneumoniae, Neisseria meningitidis, Listeria monocytogenes, 
Haemophilus influenzae, Escherichia coli, otras enterobacterias, Staphylococcus aureus, Staphylococcus 
coagulasa-negativos, especies de Propionibacterium, especies de Nocardia, Mycobacterium tuberculosis 
y otras especies, Borrelia burgdorferi, especies de Leptospira, Treponema pallidum, especies de Brucella
Encefalitis Listeria monocytogenes, Treponema pallidum, especies de Leptospira, especies de Actinomyces, especies 
de Nocardia, especies de Borrelia, Rickettsia rickettsii, Coxiella burnetii, Mycoplasma pneumoniae, 
Mycobacterium tuberculosis y otras especies
Absceso cerebral Staphylococcus aureus, especies de Fusobacterium, especies de Peptostreptococcus, otros cocos 
anaerobios, enterobacterias, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus viridans, especies de Bacteroides, 
especies de Prevotella, especies de Porphyromonas, especies de Actinomyces, Clostridium perfringens, Listeria 
monocytogenes, especies de Nocardia, Rhodococcus equi, Mycobacterium tuberculosis y otras especies
Empiema subdural Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Streptococcus grupo B, Neisseria meningitidis, mezcla 
de anaerobios y aerobios
PAPEL DE LAS BACtERIAS EN LA ENFERMEDAD 155
©
 E
ls
ev
ie
r. 
Fo
to
co
pi
ar
 s
in
 a
ut
or
iz
ac
ió
n 
es
 u
n 
de
lit
o.
Tabla 15-2 Resumen de las bacterias asociadas con enfermedades humanas (cont.)
Sistema afectado Patógenos
Infecciones de la piel y de los tejidos blandos
Impétigo Streptococcus grupo A, Staphylococcus aureus
Foliculitis Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa
Forúnculos y ántrax Staphylococcus aureus
Paroniquia Staphylococcus aureus, Streptococcus grupo A, Pseudomonas aeruginosa
Erisipelas Streptococcus grupo A
Celulitis Streptococcus grupo A, Staphylococcus aureus, Haemophilus influenzae, otras muchas bacterias
Celulitis necrosante y fascitis necrosante Streptococcus grupo A, Clostridium perfringens y otras especies, Bacteroides fragilis, otros anaerobios, 
enterobacterias, Pseudomonas aeruginosa
Angiomatosis bacilar Bartonella henselae, Bartonella quintana
Infecciones de quemaduras Pseudomonas aeruginosa, especies de Enterobacter, Enterococcus, Staphylococcus aureus, Streptococcus 
grupo A, otras muchas bacterias
Heridas de mordeduras Eikenella corrodens, Pasteurella multocida, Pasteurella canis, Staphylococcus aureus, Streptococcus grupo A, 
mezcla de anaerobios y aerobios, muchos bacilos gramnegativos
Heridas quirúrgicas Staphylococcus aureus, Staphylococcus coagulasa-negativos, estreptococos grupos A y B, Clostridium 
perfringens, especies de Corynebacterium, otras muchas bacterias
Heridas traumáticas Especies de Bacillus, Staphylococcus aureus, Streptococcus grupo A, muchos bacilos gramnegativos, 
micobacterias de crecimiento rápido
Infecciones gastrointestinales
Gastritis Helicobacter pylori
Gastroenteritis Especies de Salmonella, especies de Shigella, Campylobacter jejuni y otras especies, Vibrio cholerae, Vibrio 
parahaemolyticus, otras especies de Vibrio, Yersinia enterocolitica, Escherichia coli (ECEt, ECEI, ECEH, ECEP, 
otros), Edwardsiella tarda, Bacillus cereus, Pseudomonas aeruginosa, especies de Aeromonas, Plesiomonas 
shigelloides, Bacteroides fragilis, Clostridium botulinum, Clostridium perfringens, Clostridium difficile
Intoxicación alimentaria Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, Clostridium botulinum, Clostridium perfringens
Proctitis Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia trachomatis, Treponema pallidum
Infecciones óseas y articulares
Osteomielitis Staphylococcus aureus, especies de Salmonella, Mycobacterium tuberculosis y otras especies, 
Streptococcus b-hemolítico, Streptococcus pneumoniae, Escherichia coli y otras enterobacterias, 
Pseudomonas aeruginosa, muchas bacteriasmenos comunes
Artritis Staphylococcus aureus, Neisseria gonorrhoeae, Streptococcus pneumoniae, especies de Salmonella, 
Pasteurella multocida, especies de Mycobacterium
Infecciones asociadas con prótesis Staphylococcus aureus, Staphylococcus coagulasa-negativos, Streptococcus grupo A, Streptococcus 
viridans, especies de Corynebacterium, especies de Propionibacterium, especies de Peptostreptococcus, 
otros cocos anaerobios
Infecciones genitales
Úlceras genitales Treponema pallidum, Haemophilus ducreyi, Chlamydia trachomatis, Francisella tularensis, 
Klebsiella granulomatis, Mycobacterium tuberculosis
Uretritis Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia trachomatis, Ureaplasma urealyticum
Vaginitis Mycoplasma hominis, especies de Mobiluncus, Gardnerella vaginalis
Cervicitis Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia trachomatis, Neisseria meningitidis, Streptococcus grupo B, 
Mycobacterium tuberculosis, especies de Actinomyces
Infecciones granulomatosas
General Mycobacterium tuberculosis y otras especies, especies de Nocardia, Treponema pallidum, Treponema 
carateum, especies de Brucella, Francisella tularensis, Listeria monocytogenes, Burkholderia pseudomallei, 
especies de Actinomyces, Bartonella henselae, Tropheryma whippelii, Chlamydia trachomatis, Coxiella 
burnetii
Los organismos en negrita son los patógenos más frecuentes.
ECEH, E. coli enterohemorrágica; ECEI, E. coli enteroinvasiva; ECEP, E. coli enteropatógena; ECET, E. coli enterotoxigénica.
156 MICROBIOLOGÍA MÉDICA
BIBLIOGRAFÍA
Borriello P, Murray P, Funke G: Topley & Wilson's microbiology and 
microbial infections: bacteriology, ed 10, London, 2005, Hodder. 
Longo D, et al: Harrison's principles of internal medicine, ed 18, New 
York, 2011, McGraw-Hill. 
Mandell GL, Bennett JE, Dolin R: Principles and practice of infectious 
diseases, ed 7, New York, 2009, Churchill Livingstone. 
Murray P, Shea Y: Pocket guide to clinical microbiology, ed 3, Washington, 
DC, 2004, American Society for Microbiology Press. 
Versalovic J, et al: Manual of clinical microbiology, ed 10, Washington, 
DC, 2011, American Society for Microbiology Press. 
Tabla 15-3 Bacterias seleccionadas asociadas 
con enfermedades transmitidas por alimentos
Organismo Alimento implicado
Especies de Aeromonas Carnes, productos cárnicos, productos lácteos
Bacillus cereus Arroz frito, carnes, verduras
Especies de Brucella Productos lácteos no pasteurizados, carne
Especies de 
Campylobacter
Aves de corral, productos lácteos no 
pasteurizados
Clostridium botulinum Verduras, frutas, pescados, miel
Clostridium perfringens ternera, aves de corral, cerdo, salsa con jugo 
de carne asada
Escherichia coli
 Enterohemorrágica ternera, leche no pasteurizada, 
zumos de frutas
 Enterotoxigénica Lechuga, frutas, verduras
 Enteroinvasiva Lechuga, frutas, verduras
Francisella tularensis Carne de conejo
Listeria monocytogenes Productos lácteos no pasteurizados, 
ensalada de repollo, zanahoria y cebolla 
con mayonesa, aves de corral, embutidos
Plesiomonas shigelloides Mariscos
Especies de Salmonella Aves de corral, productos lácteos no 
pasteurizados
Especies de Shigella Huevos, lechuga
Staphylococcus aureus Jamón, aves de corral, platos con huevos, 
masa
Streptococcus, grupo A Platos con huevos
Vibrio cholerae Mariscos
Vibrio parahaemolyticus Mariscos
Vibrio vulnificus Mariscos
Yersinia enterocolitica Productos lácteos no pasteurizados, cerdo
Tabla 15-4 Bacterias seleccionadas asociadas 
con enfermedades transmitidas por el agua
Organismo Enfermedad
Especies de Aeromonas Gastroenteritis, infecciones de heridas, 
septicemia
Especies de Campylobacter Gastroenteritis
Escherichia coli Gastroenteritis
Francisella tularensis tularemia
Especies de Legionella Enfermedad respiratoria
Especies de Leptospira Enfermedad sistémica
Mycobacterium marinum Infección cutánea
Plesiomonas shigelloides Gastroenteritis
Especies de Pseudomonas Dermatitis
Especies de Salmonella Gastroenteritis
Especies de Shigella Gastroenteritis
Especies de Vibrio Gastroenteritis, infección de heridas, 
septicemia
Yersinia enterocolitica Gastroenteritis
Tabla 15-5 Enfermedad asociada con artrópodos
Artrópodo Organismo Enfermedad
Garrapata Anaplasma 
phagocytophilum
Anaplasmosis humana 
(antiguamente 
denominada ehrlichiosis 
granulocítica humana)
Borrelia afzelii Enfermedad de Lyme
Borrelia burgdorferi Enfermedad de Lyme
Borrelia garinii Enfermedad de Lyme
Borrelia, otras especies Fiebre recurrente endémica
Coxiella burnetii Fiebre Q
Ehrlichia chaffeensis Ehrlichiosis monocítica 
humana
Ehrlichia ewingii Ehrlichiosis granulocítica 
canina (humana)
Francisella tularensis tularemia
Rickettsia rickettsii Fiebre maculosa de las 
Montañas Rocosas
Pulga Rickettsia prowazekii tifus esporádico
Rickettsia typhi tifus murino
Yersinia pestis Peste
Piojos Bartonella quintana Fiebre de las trincheras
Borrelia recurrentis Fiebre recurrente epidémica
Rickettsia prowazekii tifus epidémico
Ácaro Orientia tsutsugamushi tifus de los matorrales
Rickettsia akari Rickettsiosis exantemática
Mosquito Bartonella bacilliformis Bartonelosis (enfermedad 
de Carrión)

Otros materiales