Descarga la aplicación para disfrutar aún más
Vista previa del material en texto
52 CARACTERÍSTICAS DE NEUMONÍA Features of COVID-19 pneumonia in chest CT: Current literature review. RESUMEN Introducción: Desde diciembre de 2019 la neumonía por SARS-CoV-2 ha experimentado un fuerte avance presentando a la fecha más de nueve millones de casos a nivel mundial. El objetivo de esta revisión es describir las principales características de la neumonía por COVID-19 en la tomografía computada (TC) de tórax en pacientes adultos. Materiales y métodos: Se buscaron en PubMed artículos que se centraran en las características de la infección por COVID-19 en la tomografía computada de tórax en adultos durante el último año, en inglés y español. Las palabras clave fueron: “COVID-19”, “chest CT manifestations” “chest CT findings” y “chest CT features”, excluyendo estudios en población pediátrica, cartas al editor y casos clínicos. Se examinaron títulos y resúmenes de artículos obtenidos y se descartaron estudios no atingentes al objetivo de la investigación. Resultados: Se obtuvieron 21 artículos. Una gran variedad de hallazgos en la TC de tórax han sido reportados en los distintos artículos revisados, siendo los más característicos las opacidades en “vidrio esmerilado” de predominio periférico y bilateral; con o sin consolidaciones, que además pueden asociarse a engrosamiento septal interlobulillar, conformando un patrón en empedrado (crazy paving) y a engrosamiento perivascular. Menos frecuentes son el compromiso central, la presencia de nódulos, quistes y derrame pleural. Conclusiones: La tomografía computada de tórax tiene un papel fundamental en la evaluación y manejo de los pacientes con COVID-19, con un evidente rol diagnóstico en ciertas situaciones. El conocimiento de sus características imagenológicas resulta de suma importancia en el contexto actual. Conceptos clave: COVID-19, radiología, TC de tórax. Key Words: COVID-19, radiology, chest CT. Javier Cárdenas C.1, Karla Durán M.1, Alexis Morales G.2 (1) Interno de Medicina, Universidad de La Frontera, Temuco, Chile. (2) Radiólogo Hospital Hernán Henríquez Aravena, Temuco, Chile. Por COVID-19 en TC de tórax: Revisión de la literatura actual. Fecha de Recepción: 27 de Julio de 2020 Fecha de Aceptación: 13 de Septiembre de 2020 Los autores declaran no tener conflictos de intereses en relación a este artículo. Citar como: Valenzuela K, Alvarez C, Gayoso R, Features of COVID-19 pneumonia in chest CT: Current literature review. Rev. ANACEM 2019: 13(1) : 52-60 53 ABSTRACT Introduction: The new Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) has become an unprecedented global health emergency. The World Health Organization estimates global mortality from COVID-19 at 3.4%, however it will be higher in patients with comorbidities such as Cancer (5.6%), High Blood Pressure (6.0%), Chronic respiratory disease (6.3%), Diabetes (7.3%) and Cardiovascular Disease (10.5%). These diseases are among the most prevalent in the world, for this reason we pretend to synthesize their pathophysiology and role in COVID-19, in order to identify effective measures that decrease morbidity and mortality in these high risk groups. Methodology: A review was performed using the databases MEDLINE, PubMed and Google Scholar. Original articles and bibliographic review articles were considered, prioritizing the articles published this year. Results: SARS-CoV-2 uses the enzyme ACE2 as a functional receptor, which allows its entry into the host cell. Eventually, regulates its expression downward, with Angiotensin-II prevailing with its profibrotic, prothrombotic and proinflammatory functions, leading to the deleterious effects of the disease. Chronic non-transmissible diseases (NTCD) would have baseline alteration in ACE2 levels, dysregulation of the immune system, endothelial dysfunction, and chronic inflammation, which would be associated with increased susceptibility and severity in COVID-19. Conclusion: Prevention and identification of risk patients remains the main measure against COVID-19. It is necessary to emphasize efforts in the prevention of NTCD and the promotion of healthy lifestyles. The negative effects of prolonged confinement and suspension of health care services must be considered. INTRODUCCIÓN La familia Coronavirus se encuentra ampliamente distribuida en humanos y animales, causando manifestaciones clínicas en distintos sistemas (respiratorio, hepático, neurológico, entérico) de distinta intensidad, variando desde la portación asintomática hasta la insuficiencia respiratoria aguda y muerte. Previamente existieron brotes asociados a la familia Coronavirus en humanos como resultado de zoonosis con una alta morbimortalidad asociada [1]. Desde la aparición de la cepa SARS-CoV-2 de Coronavirus en Wuhan, China en diciembre de 2019, se han reportado más de 9.6 millones de casos y sobre 490 mil muertes en todo el mundo de acuerdo al Coronavirus Resource Center de la universidad John Hopkins hasta la fecha (25/06/2020). La alta contagiosidad y morbimortalidad de este virus [2] ha llevado a grandes esfuerzos en la comunidad científica respecto al estudio del diagnóstico, tratamiento y prevención de éste con el fin de frenar su avance. El SARS-CoV-2 se transmite principalmente a partir de personas sintomáticas a través de gotitas respiratorias, por contacto directo con personas infectadas o por contacto con superficies y objetos contaminados, y presenta un periodo de incubación que varía entre 2 a 14 días [3]. Dentro de la sintomatología destaca fiebre, tos, dificultad respiratoria, mialgias, entre otras, 54 con un porcentaje cercano al 20% de pacientes que cursan con enfermedad grave o crítica y con una tasa de mortalidad cercana al 3% [1]. Si bien el diagnóstico se realiza sólo con un test de PCR, la tomografía computada de tórax tiene un papel importante en el pronóstico, evaluación de la severidad, complicaciones y respuesta a tratamiento [3]. Las últimas guías recomiendan realizarla sólo en pacientes con deterioro respiratorio o riesgo de progresión, sin embargo, plantean el rol en el apoyo diagnóstico que puede tener en pacientes con cuadros moderados- severos y probabilidad pre-test elevada, en contextos donde la disponibilidad de toma de exámenes y procesamiento se encuentren limitadas [4]. Actualmente, la TC es una herramienta altamente disponible que forma parte de la evaluación y manejo de los pacientes con COVID-19, por lo que es indispensable conocer algunos conceptos de imagenología torácica y además las características más comunes de neumonía por SARS-CoV-2 en esta modalidad de estudio. El objetivo de esta revisión es describir las principales características de la neumonía por COVID-19 en la tomografía computada de tórax en pacientes adultos. MATERIALES Y MÉTODOS Se realizó una búsqueda bibliográfica en la base de datos PubMed de artículos de investigación internacionales con los siguientes términos: “COVID-19”, “chest CT manifestations” “chest CT findings” y “chest CT features” publicados entre el 01 de diciembre de 2019 y el 26 de mayo de 2020. Se consideraron artículos que se centraran en las características de la infección por COVID-19 en la tomografía computada de tórax en adultos, en idioma inglés y español. Se obtuvieron 130 artículos de investigación, de los que posteriormente fueron examinados títulos y resúmenes, excluyendo estudios en población pediátrica, cartas al editor y casos clínicos, además de resultados no atingentes al objetivo de la investigación, como hallazgos imagenológicos de COVID-19 en pacientes oncológicos, post operados y secuelados, entre otros, obteniendo un total de 21 artículos. DESARROLLO Según la literatura revisada el principal hallazgo en la tomografía computada de tórax en pacientes con infección por COVID-19 es el patrón en vidrio esmerilado (reportado entre un 68 - 100% de los pacientes), presente tanto en forma aislada como en combinacióncon consolidaciones, y de predominio periférico bilateral [5-25]. Otras características son el patrón “en empedrado” (reportado entre un 12 a 89% de los casos), engrosamiento septal interlobulillar (18 - 76%) y engrosamiento perivascular (23 - 71%) [6-7,9- 11,13-14,16-25]. Por último y en menor medida, puede encontrarse compromiso central, la presencia de nódulos, quistes y derrame pleural, en menos del 13% entre los estudios revisados [5-7,9,11-13,16,18-21]. Los hallazgos se resumen en la Tabla 1, y se describen brevemente a continuación. Opacidad en “vidrio esmerilado”: Consiste en un área de atenuación aumentada donde aún se pueden visualizar los márgenes de las estructuras bronquiales y vasculares. Se produce cuando ocurre un desplazamiento parcial del aire, debido a células, fluidos, fibrosis, engrosamiento del intersticio, colapso alveolar o una combinación de éstos [26]. Esta opacificación del parénquima es inespecífica y puede verse en cuadros infecciosos, hemorragias, o enfermedades intersticiales [27], lesiones cancerosas [28] entre otras. Es raramente visible en una radiografía de tórax, lo que limita a esta modalidad de examen en el contexto de una infección por COVID-19. Figura 1 y 2 Consolidación: Corresponde también a un área de atenuación aumentada producida por los mismos fenómenos mencionados anteriormente, sin embargo, a diferencia del “vidrio esmerilado” aquí el aumento en la atenuación es homogéneo y mayor, lo que impide distinguir las estructuras bronquiales y vasculares adyacentes [22]. Puede tener broncograma aéreo e 55 igualmente es un hallazgo inespecífico [5]. Figura 3 Patrón “en empedrado”: Es el engrosamiento de los septos interlobulillares, sobre un fondo con opacidad en “vidrio esmerilado”, lo que asemeja los márgenes irregulares de las piedras o adoquines de un empedrado. Es también un hallazgo inespecífico, presente en enfermedades infecciosas, intersticiales, autoinmunes, neoplásicas, entre otras [29]. Engrosamiento septal: Los septos interlobulillares son estructuras de tejido conectivo de 0.1 mm de grosor aproximadamente, que forman los bordes de los lobulillos pulmonares [30]. Si bien pueden verse en pacientes sanos como finas opacidades lineares, generalmente no son visibles [31]. En una TC el engrosamiento septal puede verse liso o nodular [26]. Figura 4 Engrosamiento perivascular: Dilatación de los vasos pulmonares dentro y alrededor de lesiones. Ocurre por el edema de la pared vascular y el daño de los vasos por distintos factores [6]. Fig. 1. TC de tórax sin contraste de paciente con neumonía por COVID-19. Flecha azul: parénquima normal. Flechas rojas: opacidades en vidrio esmerilado. Fig. 2. TC de tórax sin contraste de paciente con neumonía por COVID-19. Flechas rojas: múltiples opacidades en vidrio esmerilado periféricas. Fig. 3. TC de tórax sin contraste que muestra condensaciones bilaterales. Fig. 4. TC de tórax sin contraste que muestra áreas de opacidades en vidrio esmerilado y engrosamiento septal, formando el patrón en empedrado o “crazy paving”. 56 HA LL AZ GO S ( %) Añ o, au tor Tip o d e es tud io Po bla ció n Pa ís Pr om ed io de ed ad Op ac ida d en vi dri o es me rila do Co ns oli - da cio ne s Co mp rom iso pe rifé ric o - bil ate ral Cr az y Pa vin g En gro sa - mi en to se pta l En gro sa - mi en to pe riv as cu lar Nó du los Qu ist es De rra me ple ura l Co me nta rio s 1 (20 20 ), P Lo mo ro C oh ort e ret ros pe cti va 42 It ali a 66 95 59 64 57 50 23 2 0 7 Se re po rta ron ha lla zg os im ag en oló gic os en ec oto mo gra fía , ra dio gra fía y TC to rác ico s e n 5 8 pa cie nte s, de lo s c ua les 42 fu ero n e stu dia do s c on TC . 2 (20 20 ), Z Y e Re vis ión 27 44 C hin a 98 64 Má s fre cu en te 36 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 3 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o Pa ra la dis trib uc ión de la s l es ion es no se ex pre só co mo po rce nta je. 3 (20 20 ), Z Ch en g C oh ort e ret ros pe cti va 11 C hin a 50 10 0 54 10 0 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 9 0 Se co mp ara ron ha lla zg os im ag en oló gic os en tre pa cie nte s c on ne um on ía po r C OV ID -19 y co n n eu mo nía no C OV ID -19 4 (20 20 ), K L i C oh ort e ret ros pe cti va 83 C hin a 45 10 0 88 10 0 56 76 No ex pli cit ad o 12 No ex pli cit ad o 28 Si bie n l a p rop orc ión de de rra me pl eu ral es su pe rio r a lo dis cu tid o e n l a r ev isió n, es ta ma yo r p res en cia se co ns tat ó e n u na se rie de pa cie nte s e n e sta do cr ític o, do nd e u na gr an ca nti da d d e o tra s c on dic ion es y pa tol og ías pu ed en ca us ar de rra me pl eu ral . *E n pa cie nte s crí tic os 5 (20 20 ), SH Yo on Se rie de ca so s 3 Co rea de l Su r 54 * Pr inc ipa l *P rin cip al *P rin cip al No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o Es te es tud io ex pre só lo s r es ult ad os co mo el nú me ro de les ion es en co ntr ad as y no co mo un a p rop orc ión de lo s pa cie nte s a fec tad os . 6 (20 20 ), X X u C oh ort e ret ros pe cti va 90 C hin a 50 72 13 59 12 37 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 4 Se es tud iar on pa cie nte s P CR + p ara SA RS -C oV -2 co n TC de tó rax al in gre so y de co ntr ol 1-6 dí as de sp ué s 7 (20 20 ), W Ya ng C oh ort e ret ros pe cti va 14 9 Ch ina 45 * Pr inc ipa l *P rin cip al No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 3 12 10 Es te es tud io ex pre só al gu no s d e l os re su lta do s c om o e l nú me ro de le sio ne s e nc on tra da s y no co mo un a pro po rci ón de lo s p ac ien tes af ec tad os . 8 (20 20 ), H Sh i C oh ort e ret ros pe cti va 81 C hin a 49 68 No ex pli cit ad o 79 12 35 No ex pli cit ad o 6 10 5 El es tud ió ag rup ó a 81 pa cie nte s s eg ún el in ter va lo en tre el in icio de lo s s ínt om as y el pri me r T C. G rup o 1 : TC re ali za do s p rev io al inic io de sí nto ma s; Gr up o 2 : T C tom ad os < 1 s em an a d e i nic iad os lo s s ínt om as ; G rup o 3: En tre 1 y 2 se ma na s d e s ínt om as ; G rup o 4 : e ntr e 2 y 3 s em an as de in icia do s l os sí nto ma s. Lo s r es ult ad os fue ron ex pre sa do s c om o u n p rom ed io de ca da gr up o. 9 (20 20 ), X L i C oh ort e ret ros pe cti va 12 5 Ch ina 47 81 69 79 No ex pli cit ad o 52 64 5 No ex pli cit ad o 2 Es tud io mu ltic en tro de 13 1 p ac ien tes . S e a na liza ron TC de en tra da en to do s l os ca so s y la ev olu ció n d e é sto s en 91 ca so s: 27 % de re gre sió n d e l es ion es , 4 6% de pro gre sió n y 27 % sin ca mb ios si gn ific ati vo s. 10 (2 02 0), Y P an C oh ort e ret ros pe cti va 63 C hin a 44 85 19 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 18 No ex pli cit ad o 12 No ex pli cit ad oNo ex pli cit ad o En es tud io se de sc rib e q ue en co ntr ol co n C T e ntr e 3 a 14 dí as po ste rio r a l p rim ero se ob se rvó qu e l as op ac ida de s e n v idr io es me rila do y co ns oli da cio ne s au me nta ba n c on for me la en fer me da d p rog res ab a e n u n 85 .7% de lo s p ac ien tes 11 (2 02 0), J W u C oh ort e ret ros pe cti va 80 C hin a 44 91 63 No ex pli cit ad o 29 59 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 6 Ad em ás de m en cio na r h all az go s i ma ge no lóg ico s, se de sc rib ió clí nic a y ca rac ter íst ica s d e l os pa cie nte s y ha lla zg os de la bo rat ori o q ue ta mb ién fu ero n co rre lac ion ad os co n l es ion es im ag en oló gic as 12 (2 02 0), M Ch un g C oh ort e ret ros pe cti va 21 C hin a 51 86 72 76 19 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 0 0 0 De un to tal de 21 pa cie nte s c on ne um on ía po r S AR S- Co V- 2 e stu dia do s, 3 s e p res en tar on co n T C sin ha lla zg os 13 (2 02 0), N Fa n C oh ort e ret ros pe cti va 15 0 Ch ina 56 96 38 53 70 No ex pli cit ad o No ex pli cit ad o 12 No ex pli cit ad o 4 En el es tud io se an ali za ron ha lla zg os im ag en oló gic os res pe cto a la ed ad de lo s p ac ien tes , d es cri bie nd o pre do mi na nc ia de le sio ne s ú nic as en un pu lm ón en pa cie nte s < 35 añ os y les ion es di fus as en am bo s pu lm on es en pa cie nte s > 60 añ os 14 (2 02 0), Y L i C oh ort e ret ros pe cti va 51 C hin a 58 96 61 96 71 71 No ex pli cit ad o 4 No ex pli cit ad o 2 El es tud io co nte mp ló 51 pa cie nte s c on SA RS -C oV -2 a los cu ale s s e l es re ali zó un a t om og raf ía co mp uta da de tór ax al m om en to de la ad mi sió n, ev alu ad os po r d os rad iól og os ex pe rto s. 57 HA LL AZ GO S ( %) Añ o, au tor Tip o d e est ud io Po bla ció n Pa ís Pro me dio de ed ad Op aci da d en vid rio esm eri lad o Co nso li- da cio ne s Co mp rom iso pe rifé rico - bila ter al Cra zy Pa vin g En gro sa- mie nto sep tal En gro sa- mie nto pe riva scu lar Nó du los Qu iste s De rra me ple ura l Co me nta rio s 1 (20 20 ), P Lo mo ro Co ho rte ret ros pe ctiv a 42 It alia 66 95 59 64 57 50 23 2 0 7 Se re po rta ron ha llaz go s im ag en oló gic os en eco tom og raf ía, ra dio gra fía y T C t orá cic os en 58 pa cie nte s, d e lo s c ua les 42 fu ero n e stu dia do s c on TC . 2 (20 20 ), Z Y e Re vis ión 27 44 C hin a 98 64 Má s fre cue nte 36 No exp lici tad o No exp lici tad o 3 No exp lici tad o No exp lici tad o Pa ra la d istr ibu ció n d e la s le sio ne s n o s e e xpr esó co mo po rce nta je. 3 (20 20 ), Z Ch en g Co ho rte ret ros pe ctiv a 11 C hin a 50 10 0 54 10 0 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 9 0 Se co mp ara ron ha llaz go s im ag en oló gic os en tre pa cie nte s c on ne um on ía po r C OV ID- 19 y c on ne um on ía no CO VID -19 4 (20 20 ), K L i Co ho rte ret ros pe ctiv a 83 C hin a 45 10 0 88 10 0 56 76 No exp lici tad o 12 No exp lici tad o 28 Si bie n la pr op orc ión de de rra me ple ura l es su pe rio r a lo dis cut ido en la rev isió n, est a m ayo r p res en cia se con sta tó en un a s eri e d e p aci en tes en es tad o c ríti co, do nd e u na gr an ca ntid ad de ot ras co nd icio ne s y pa tolo gía s p ue de n c au sar de rra me ple ura l. *En pa cie nte s crí tico s 5 (20 20 ), SH Yo on Se rie de cas os 3 Co rea de l Su r 54 * Pri nci pa l *Pr inc ipa l *Pr inc ipa l No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o Es te est ud io e xpr esó los re sul tad os com o e l nú me ro de les ion es en con tra da s y no co mo un a p rop orc ión de los pa cie nte s a fec tad os. 6 (20 20 ), X X u Co ho rte ret ros pe ctiv a 90 C hin a 50 72 13 59 12 37 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 4 Se es tud iar on pa cie nte s P CR + p ara SA RS -Co V-2 co n TC de tó rax al ing res o y de co ntr ol 1 -6 día s d esp ué s 7 (20 20 ), W Ya ng C oh ort e ret ros pe ctiv a 14 9 Ch ina 45 * Pri nci pa l *Pr inc ipa l No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 3 12 10 Es te est ud io e xpr esó alg un os de los re sul tad os com o e l nú me ro de les ion es en con tra da s y no co mo un a pro po rció n d e lo s p aci en tes af ect ad os. 8 (20 20 ), H S hi Co ho rte ret ros pe ctiv a 81 C hin a 49 68 No exp lici tad o 79 12 35 No exp lici tad o 6 10 5 El est ud ió a gru pó a 81 pa cie nte s s eg ún el inte rva lo en tre el inic io d e lo s s ínt om as y e l pr ime r T C. Gr up o 1 : TC re aliz ad os pre vio al inic io d e s ínt om as; Gr up o 2 : T C tom ad os < 1 se ma na de ini cia do s lo s s ínt om as; Gr up o 3: En tre 1 y 2 se ma na s d e s ínt om as; Gr up o 4 : e ntr e 2 y 3 s em an as de ini cia do s lo s s ínt om as. Lo s r esu ltad os fue ron ex pre sad os com o u n p rom ed io d e c ad a g rup o. 9 (20 20 ), X L i Co ho rte ret ros pe ctiv a 12 5 Ch ina 47 81 69 79 No exp lici tad o 52 64 5 No exp lici tad o 2 Es tud io m ulti cen tro de 13 1 p aci en tes . S e a na liza ron TC de en tra da en to do s lo s c aso s y la evo luc ión de és tos en 91 ca sos : 2 7% de re gre sió n d e le sio ne s, 4 6% de pro gre sió n y 27 % sin ca mb ios sig nifi cat ivo s. 10 (2 02 0), Y P an Co ho rte ret ros pe ctiv a 63 C hin a 44 85 19 No exp lici tad o No exp lici tad o 18 No exp lici tad o 12 No exp lici tad o No exp lici tad o En es tud io s e d esc rib e q ue en co ntr ol c on CT en tre 3 a 14 dí as po ste rio r a l pr ime ro se ob ser vó qu e la s op aci da de s e n v idr io e sm eri lad o y co nso lida cio ne s au me nta ba n c on for me la en fer me da d p rog res ab a e n u n 85 .7% de los pa cie nte s 11 (2 02 0), J W u Co ho rte ret ros pe ctiv a 80 C hin a 44 91 63 No exp lici tad o 29 59 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 6 Ad em ás de m en cio na r h alla zgo s im ag en oló gic os, se de scr ibió clí nic a y ca rac ter ísti cas de los pa cie nte s y ha llaz go s d e la bo rat ori o q ue ta mb ién fu ero n cor rel aci on ad os con les ion es ima ge no lóg ica s 12 (2 02 0), M Ch un g Co ho rte ret ros pe ctiv a 21 C hin a 51 86 72 7619 No exp lici tad o No exp lici tad o 0 0 0 De un to tal de 21 pa cie nte s c on ne um on ía po r S AR S- Co V-2 es tud iad os, 3 se pre sen tar on co n T C s in ha llaz go s 13 (2 02 0), N F an Co ho rte ret ros pe ctiv a 15 0 Ch ina 56 96 38 53 70 No exp lici tad o No exp lici tad o 12 No exp lici tad o 4 En el est ud io s e a na liza ron ha llaz go s im ag en oló gic os res pe cto a la e da d d e lo s p aci en tes , d esc rib ien do pre do min an cia de les ion es ún ica s e n u n p ulm ón en pa cie nte s < 35 añ os y le sio ne s d ifus as en am bo s pu lmo ne s e n p aci en tes >6 0 a ño s 14 (2 02 0), Y L i Co ho rte ret ros pe ctiv a 51 C hin a 58 96 61 96 71 71 No exp lici tad o 4 No exp lici tad o 2 El es tud io c on tem pló 51 pa cie nte s c on SA RS -Co V-2 a los cu ale s s e le s r ea lizó un a t om og raf ía com pu tad a d e tór ax al m om en to de la ad mis ión , e val ua do s p or do s rad iólo go s e xpe rto s. 15 (2 02 0), W Zh ao C oh ort e ret ros pe ctiv a 10 1 Ch ina 44 86 64 87 No exp lici tad o No exp lici tad o 71 No exp lici tad o No exp lici tad o 13 El est ud io c on tem pló 10 1 p aci en tes co n S AR S-C oV -2 a los cu ale s s e le s r ea lizó un a t om og raf ía com pu tad a d e tór ax al m om en to de la ad mis ión , e val ua do s p or do s rad iólo go s e xpe rto s. 16 (2 02 0), Y X ion g Co ho rte ret ros pe ctiv a 42 C hin a 49 No exp lici tad o 55 y 8 1 29 No exp lici tad o 41 y 6 9 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 12 y 3 8 *En pa cie nte s crí tico s El est ud io c on sid eró do s g rup os de pa cie nte s, a l in icio y al s eg uim ien to en tre 3- 13 dí as, do nd e a lgu no s evo luc ion aro n a un es tad o c ríti co. 17 (2 02 0), CS Gu an Co ho rte ret ros pe ctiv a 53 C hin a 42 10 0 63 78 89 No exp lici tad o No exp lici tad o 2 No exp lici tad o 0 De los 53 pa cie nte s c on SA RS -Co V-2 , 7 tu vie ron un a tom og raf ía com pu tad a n orm al. La pr op orc ión de los ha llaz go s e n e l es tud io f ue de scr ita con sid era nd o s ólo los pa cie nte s c on to mo gra fía co mp uta da alt era da . 18 (2 02 0), FY Zh an g Se rie de cas os 5 Ch ina 40 80 40 80 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 0 0 0 Se rie de cin co pa cie nte s c on PC R + pa ra SA RS -Co V-2 , a lo s c ua les se les re aliz ó u na to mo gra fía co mp uta da de tó rax . S ólo un o d e e llos tu vo un ex am en sin alte rac ion es. 19 (2 02 0), YH Xu Co ho rte ret ros pe ctiv a 50 C hin a 44 75 y 6 9 21 y 6 9 96 y 9 2 No exp lici tad o 75 y 6 9 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 7 y 15 El est ud io s e d ivid ió e n 2 gr up os, un o c on ma nife sta ció n m od era da y o tro co n c urs o s eve ro/ crí tico , en es te últi mo la pro po rció n d e d err am e p leu ral es sup eri or a lo dis cut ido en la rev isió n. En pa cie nte s e n est ad o c ríti co un a g ran ca ntid ad de ot ras co nd icio ne s y pa tolo gía s p ue de n c au sar de rra me ple ura l. *En pa cie nte s crí tico s 20 (2 02 0), X C he n Se rie de cas os 3 Ch ina 52 68 33 No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o No exp lici tad o 0 Se rie de tre s p aci en tes co n P CR + pa ra SA RS -Co V-2 , a lo s c ua les se les re aliz ó u na TC de tó rax . 21 (2 02 0), J W an g Co ho rte ret ros pe ctiv a 93 C hin a 52 74 60 68 36 31 No exp lici tad o No exp lici tad o 7 9 El est ud io c on sid eró 93 pa cie nte s c on PC R + pa ra SA RS -Co V-2 , a los cu ale s s e le re aliz ó u na TC de tór ax. Se ex clu yer on pa cie nte s c on pa tolo gía s pu lmo na res pr evi as y s e d ivid ió e n 2 gr up os, un o c on ma nife sta ció n m od era da y o tro co n c urs o s eve ro/ crí tico . La pr op orc ión de los ha llaz go s c on sid era am bo s g rup os y e l an ális is f ue re aliz ad o p or do s r ad iólo go s e xpe rto s. 58 DISCUSIÓN La imagenología en la neumonía por SARS-CoV-2 es un elemento clínico esencial, a pesar de que presenta una baja especificidad debido a que los hallazgos pueden encontrarse en neumonías virales de otras etiologías. Las últimas guías recomiendan la realización de TC de tórax especialmente cuando se sospecha enfermedad grave o crítica [4], e incluyen criterios imagenológicos como parte de la clasificación de severidad [3]. Además, consideran el rol de apoyo diagnóstico en casos menos severos, especialmente en contextos clínicos en donde la realización de una PCR Tabla 1. Resumen de los principales hallazgos en TC de tórax de la neumonía por COVID-19. confirmatoria sea de difícil acceso [4]. Por otra parte, el uso de tomografía computarizada en la vigilancia de complicaciones asociadas a COVID-19 está indicado ya que permite la aplicación de tratamientos de manera oportuna [3]. Las opacidades en vidrio esmerilado junto con consolidaciones de ubicación periférica y bilateral fueron la principal característica en todos los estudios revisados. En los hallazgos descritos como secundarios se encontró una mayor dispersión en el porcentaje de pacientes que los presentaron, sin embargo, en la totalidad de los estudios, éstos representaban una proporción menor a las opacidades en vidrio esmerilado y a las consolidaciones. Finalmente, los nódulos, derrame pleural y quistes fueron los hallazgos menos frecuentes en todas las series, siendo un 0% en dos de ellas [17, 22]. Consideramos importante destacar que en muchos artículos el porcentaje de estos escasos hallazgos no fue explicitado. Si bien los resultados encontrados coinciden con otras publicaciones [32,33], aún representan hallazgos inespecíficos que se pueden encontrar en otras patologías respiratorias agudas y crónicas, como enfermedades intersticiales y neumonías virales de otras etiologías y bacterianas. Como limitación a nuestro trabajo podemos mencionar que la gran mayoría de los estudios no reportan el momento en el cual se realizó la tomografía computada de tórax, encontrando una amplia variabilidad de 1 a 14 días después del inicio de síntomas, además de la ausencia de clasificación por grados de severidad. De esta forma, se pueden estar describiendo hallazgos que pueden corresponder a etapas tempranas o avanzadas y con complicaciones de la enfermedad. También la presencia de patologías concomitantes no diagnosticadas podría haber alterado los resultados. La mayoría de los artículos revisados corresponden a series de casos y estudios multicéntricos de China, región donde se inició la pandemia, pero es necesario contar con datos de otras regiones del mundo para tener un cuadro más amplio y con menos sesgos. 59 CONCLUSIÓN La TC tiene un importante rol en la evaluación de los pacientes con cuadros moderados-graves o con factores de riesgo, y un rol limitado en el diagnóstico de la enfermedad. Es importante recalcar que, por lo poco específicode los hallazgos, estos deben ser interpretados considerando el contexto clínico y epidemiológico en el cual se está trabajando. Urge incorporar en los estudios el momento en la evolución de la enfermedad en el cual se presentan los hallazgos, así como también investigaciones con mayor número de centros y diversos países. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 1. Singhal T. A Review of Coronavirus Disease-2019 (COVID-19). Indian J Pediatr. 2020;87(4):281-286. doi:10.1007/s12098-020-03263-6 2. Guo, Y., Cao, Q., Hong, Z. et al. The origin, transmission and clinical therapies on coronavirus disease 2019 (COVID-19) outbreak – an update on the status. Military Med Res 7, 11 (2020). https://doi.org/10.1186/s40779- 020-00240-0 3. Organización Mundial de la Salud. (2020). Manejo clínico de la COVID-19: orientaciones provisionales, 27 de mayo de 2020. Organización Mundial de la Salud. https://apps.who.int/iris/handle/10665/332638. License: CC BY-NC-SA 3.0 IGO 4. Rubin GD, Ryerson CJ, Haramati LB, et al. The Role of Chest Imaging in Patient Management During the COVID-19 Pandemic: A Multinational Consensus Statement From the Fleischner Society [published online ahead of print, 2020 Apr 7]. Chest. 2020;S0012- 3692(20)30673-5. doi:10.1016/j.chest.2020.04.003 5. Wang J, Xu Z, Wang J, et al. CT characteristics of patients infected with 2019 novel coronavirus: association with clinical type. Clin Radiol. 2020;75(6):408-414. doi:10.1016/j.crad.2020.04.001 6. Ye Z, Zhang Y, Wang Y, Huang Z, Song B. Chest CT manifestations of new coronavirus disease 2019 (COVID-19): a pictorial review [published online ahead of print, 2020 Mar 19]. Eur Radiol. 2020;1-9. doi:10.1007/ s00330-020-06801-0 7. Lomoro P, Verde F, Zerboni F, et al. COVID-19 pneumonia manifestations at the admission on chest ultrasound, radiographs, and CT: single-center study and comprehensive radiologic literature review. Eur J Radiol Open. 2020;7:100231. doi:10.1016/j.ejro.2020.100231 8. Cheng Z, Lu Y, Cao Q, et al. Clinical Features and Chest CT Manifestations of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) in a Single-Center Study in Shanghai, China. AJR Am J Roentgenol. 2020;215(1):121-126. doi:10.2214/AJR.20.22959 9. Li K, Wu J, Wu F, et al. The Clinical and Chest CT Features Associated With Severe and Critical COVID-19 Pneumonia. Invest Radiol. 2020;55(6):327-331. doi:10.1097/RLI.0000000000000672 10. Yoon SH, Lee KH, Kim JY, et al. Chest Radiographic and CT Findings of the 2019 Novel Coronavirus Disease (COVID-19): Analysis of Nine Patients Treated in Korea. Korean J Radiol. 2020;21(4):494-500. doi:10.3348/ kjr.2020.0132 11. Xu X, Yu C, Qu J, et al. Imaging and clinical features of patients with 2019 novel coronavirus SARS-CoV-2. Eur J Nucl Med Mol Imaging. 2020;47(5):1275-1280. doi:10.1007/s00259-020-04735-9 12. Yang W, Cao Q, Qin L, et al. Clinical characteristics and imaging manifestations of the 2019 novel coronavirus disease (COVID-19):A multi-center study in Wenzhou city, Zhejiang, China. J Infect. 2020;80(4):388-393. doi:10.1016/j.jinf.2020.02.016 13. Shi H, Han X, Jiang N, et al. Radiological findings from 81 patients with COVID-19 pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet Infect Dis. 2020;20(4):425- 434. doi:10.1016/S1473-3099(20)30086-4 14. Li X, Zeng W, Li X, et al. CT imaging changes of corona virus disease 2019(COVID-19): a multi-center study in Southwest China. J Transl Med. 2020;18(1):154. Published 2020 Apr 6. doi:10.1186/s12967-020-02324-w 15. Pan Y, Guan H, Zhou S, et al. Initial CT findings and temporal changes in patients with the novel coronavirus pneumonia (2019-nCoV): a study of 63 patients in Wuhan, China. Eur Radiol. 2020;30(6):3306-3309. 60 doi:10.1007/s00330-020-06731-x 16. Wu J, Wu X, Zeng W, et al. Chest CT Findings in Patients With Coronavirus Disease 2019 and Its Relationship With Clinical Features. Invest Radiol. 2020;55(5):257- 261. doi:10.1097/RLI.0000000000000670 17. Chung M, Bernheim A, Mei X, et al. CT Imaging Features of 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV). Radiology. 2020;295(1):202-207. doi:10.1148/radiol.2020200230 18. Fan N, Fan W, Li Z, Shi M, Liang Y. Imaging characteristics of initial chest computed tomography and clinical manifestations of patients with COVID-19 pneumonia. Jpn J Radiol. 2020;38(6):533-538. doi:10.1007/s11604- 020-00973-x 19. Li Y, Xia L. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): Role of Chest CT in Diagnosis and Management. AJR Am J Roentgenol. 2020;214(6):1280-1286. doi:10.2214/ AJR.20.22954 20. Zhao W, Zhong Z, Xie X, Yu Q, Liu J. Relation Between Chest CT Findings and Clinical Conditions of Coronavirus Disease (COVID-19) Pneumonia: A Multicenter Study. AJR Am J Roentgenol. 2020;214(5):1072-1077. doi:10.2214/AJR.20.22976 21. 21. Xiong Y, Sun D, Liu Y, et al. Clinical and High- Resolution CT Features of the COVID-19 Infection: Comparison of the Initial and Follow-up Changes. Invest Radiol. 2020;55(6):332-339. doi:10.1097/ RLI.0000000000000674 22. Guan CS, Lv ZB, Yan S, et al. Imaging Features of Coronavirus disease 2019 (COVID-19): Evaluation on Thin-Section CT. Acad Radiol. 2020;27(5):609-613. doi:10.1016/j.acra.2020.03.002 23. Zhang FY, Qiao Y, Zhang H. CT imaging of the COVID-19. J Formos Med Assoc. 2020;119(5):990-992. doi:10.1016/j.jfma.2020.04.006 24. Xu YH, Dong JH, An WM, et al. Clinical and computed tomographic imaging features of novel coronavirus pneumonia caused by SARS-CoV-2. J Infect. 2020;80(4):394-400. doi:10.1016/j.jinf.2020.02.017 25. Chen X, Liu S, Zhang C, et al. Dynamic Chest CT Evaluation in Three Cases of 2019 Novel Coronavirus Pneumonia. Arch Iran Med. 2020;23(4):277-280. Published 2020 Apr 1. doi:10.34172/aim.2020.11 26. Gao JW, Rizzo S, Ma LH, et al. Pulmonary ground-glass opacity: computed tomography features, histopathology and molecular pathology. Transl Lung Cancer Res. 2017;6(1):68-75. doi:10.21037/tlcr.2017.01.02 27. Wang J, Ma H, Ni CJ, He JK, Ma HT, Ge JF. Clinical characteristics and prognosis of ground-glass opacity nodules in young patients. J Thorac Dis. 2019;11(2):557- 563. doi:10.21037/jtd.2019.01.32 28. Moon Y, Sung SW, Lee KY, Sim SB, Park JK. Pure ground-glass opacity on chest computed tomography: predictive factors for invasive adenocarcinoma. J Thorac Dis. 2016;8(7):1561-1570. doi:10.21037/jtd.2016.06.34 29. Chiarenza A, Esposto Ultimo L, Falsaperla D, et al. Chest imaging using signs, symbols, and naturalistic images: a practical guide for radiologists and non-radiologists. Insights Imaging. 2019;10(1):114. Published 2019 Dec 4. doi:10.1186/s13244-019-0789-4 30. Hansell DM, Bankier AA, MacMahon H, McLoud TC, Müller NL, Remy J. Fleischner Society: glossary of terms for thoracic imaging. Radiology. 2008;246(3):697-722. doi:10.1148/radiol.2462070712 31. Silva CI, Marchiori E, Souza Júnior AS, Müller NL; Comissão de Imagem da Sociedade Brasileira de Pneumologia e Tisiologia. Illustrated Brazilian consensus of terms and fundamental patterns in chest CT scans. J Bras Pneumol. 2010;36(1):99-123. doi:10.1590/s1806- 37132010000100016 32. Bao C, Liu X, Zhang H, Li Y, Liu J. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) CT Findings: A Systematic Review and Meta-analysis. J Am Coll Radiol. 2020;17(6):701- 709. doi:10.1016/j.jacr.2020.03.006 33. Ojha V, Mani A, Pandey NN, Sharma S, Kumar S. CT in coronavirus disease 2019 (COVID-19): a systematic review of chest CT findings in 4410 adult patients [published online ahead of print, 2020 May 30]. Eur Radiol. 2020;1-10. doi:10.1007/s00330-020-06975-7
Compartir