uryana-maytu-1-comunicacion-quechua-central-2020

Vista previa del material en texto

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Q
ic
hw
a
11
PERÚ Ministeriode Educación
Ri
m
an
a 
1
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
1 
Q
ue
ch
ua
 C
en
tr
al
 
Comunicación 1
Cuaderno de Trabajo
C
ha
w
pi
RimanaRimana
Llapanchik yachakushun
Caratula Rimana 1.indd 1Caratula Rimana 1.indd 1 30/09/20 16:4030/09/20 16:40
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
Caratula Rimana 1.indd 2Caratula Rimana 1.indd 2 30/09/20 16:4030/09/20 16:40
Q
ic
hw
a
11
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimana
Llapanchik yachakushun
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alterna� va, Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educa� vos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
Uryana maytu - 1 Rimana - chawpi qichwa 
Cuaderno de trabajo - Comunicación 1 - Quechua Central
©Ministerio de Educación 
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 Kimsa Kaq qishpichishqa
6 778 mirachishqa
Impreso en seti embre 2020
Ruraqkuna
Martí n Eustaquio Quiroz Aguirre, Nelly Sánchez Vilcarina
Rurashqa qawaqkuna
Nelly Sánchez Vilcarina, Humberto Avelino León Huarac
Qillqaynin qawaq
Franklin Espinoza Bustamante
Allichaychaw yanapakuqkuna
Abimael Torres Rojas, Nia Beth Huarac Urbano, Hugo Molina Martí n, German Garay Espinoza
Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaqkuna
Josué Rodriguez Gonzales, Abimael Torres Rojas
Maytu tupachiq
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon, Nelsón Ramón Obando Vásquez
Siqikuna
DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna, Emilio Mariano Solier Bustí os
Allichashqa qawapaq
Josué Rodriguez Gonzales
Impreso en:
Quad Graphics Perú S. A.
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
2020-05737 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2020-05737
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, 
sin permiso expreso de los editores.
Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Shutiiqa:
Ñiqiiqa: 
 
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa:
 Wata:Wamrapa riqichikuyninWamrapa riqichikuynin
RiqichikuyninRiqichikuyninRiqichikuynin
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman 
churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan 
yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta 
shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha (itsa) yachakuqmasiykikunawan 
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi 
(aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa 
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami 
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, 
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllami (tsaynawllami), llapan aylluykikunawan, 
yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan 
qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), 
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; 
chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis 
wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha (antsa) kuyashqayki 
masiykinawmi, chaymi (tsaymi) shumaq shunquykiwan 
qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
1 Taqa1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Yachana
Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun 10
Chakra qishyaykunapita rikachishun 12
Murukuykuna puquchiypita rikachiyta ñawinchashun 14
Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun 21
Mikuykunapita qutsuta ñawinchashun 25
Yachakunqanchikta chaninchashun 32
2 Taqa2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Yachana
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 34
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 36
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 38
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 42
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 47
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 53
Yachakunqanchikta chaninchashun 56
4 Taqa4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Yachana
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 82
Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita 
yachachishun 84
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun 86
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 97
Yachakunqanchikta chaninchashun 84
3 Taqa3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Yachana
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 58
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun 60
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 62
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 66
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 70
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 77
Yachakunqanchikta chaninchashun 80
KaqninkunaKaqninkuna
5 Taqa5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Yachana
Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 104
Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita qayakushun 106
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 108
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 114
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 121
Yachakunqanchikta chaninchashun 124
6 Taqa6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Yachana
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 126
Tukuy laaya wanukuna iñishiypita chiqay willakuyta willakushun 128
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 130
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 133
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 140
Yachakunqanchikta chaninchashun 148
7 Taqa7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun
Yachana
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 150
Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 152
Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata 
ñawinchashun 154
Murupakuypita willakuq raprata qillqashun 161
Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 169
Yachakunqanchikta chaninchashun 172
8 Taqa8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik
Yachana
Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 174
Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsushun 176
Wañukushqakunawan tinkuypita qutsukunata ñawinchashun 178
Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun 185
Huk markakunapa shumaq kawayninpita
ñawinchashun 193
Yachakunqanchikta chaninchashun 196
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi 
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa 
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ 
ñawinsay
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ 
chiina
*qutsu ~ taki
Kikin rimaykuna
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. 
Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, 
uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw 
/ĉ/ retrofl eja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna 
qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, 
kamashqanwanmi qillqashun.
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna 
kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan 
shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi 
~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa 
*markanchik ~ markanchi 
~ markantsik ~ markantsi ~ 
markansi
*-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi 
*trusku ~ chusku 
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ 
yachatsikuq ~ yachasikuq 
*chaytraw ~ chaychaw ~ 
tsaychaw ~ saychaw 
Taqa
1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
• Muruykuna waataypaq imakunapis 
willamashqanchikpita rimashun.
• Chakra qishyaykunapita rikachishun.
• Murukuykuna puquchiypita rikachiyta ñawinchashun.
• Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun.
• Mikuykunapita qutsuta ñawinchashun. 
Kaykunata yachakushaq:
10
Papa 
uryaypaq 
willakuy
• ¿Allitsuraq killata rikanchik papata uryanapaq?
• ¿Imanirraq killata rikanchik papata uryanapaq?
Siqita rikaykur, rimakushun, tapunakushunpis.
Manaraq papata uryar shuqayninchikkunata rikashun.
Masinchikkunata tapukurir, yaskishun.
Muruykuna waataypaq imakunapis 
willamashqanchikpita rimashun
¿Imapaqtaq mama 
Killata rikanchik?
¿Imananraq mama 
Killata mana 
rikashqaqa?
1
2
11
3
4
Runakuna hinantin patsawan tinkurir, 
willakuykunata ñawinchayan. Chaynawpa 
rurapakuyaananpaqwan alli kawakuyaananpaq.
Kikin shimikuna: Kikin shimikuna: chaynaw ~ tsaynaw ~ saynaw chaynaw ~ tsaynaw ~ saynaw 
Masinchikkuna rimayanqanta siqirir, llimpishun.
Papa alli wiñananpaq, kay siqishqachaw shuqanta llimpiy.
12
Manaraq rikachir
Siqita rikarir, kay tapukuykunata yaskiy.
• ¿Ima rikuqtaq papapa rapran mikuq tushpi?
• ¿Papapa imantataq tushpi mikun?
• ¿Imakunataq papata mikun?
Tapukuykunata qatipashun. Niykur rikachiypita rimashun.
Chakra qishyaykunapita rikachishun
¿Imakunataq 
papapa rapranta 
mikuyan?
¿Imanawtaq?,
¿ima rikuqtaq?
¿Imankunataq 
kapun?
Kikin shimikuna: Kikin shimikuna: tushpi ~ chuspitushpi ~ chuspi
Ayllu shimikuna: Ayllu shimikuna: rimay ~ parlay / yaskiy ~ kutichiyrimay ~ parlay / yaskiy ~ kutichiy
13
Rikachiychaw
Rikachirir
Rkachiy rimaypa shutin kanan.
Rikachiy rimaptinchikqa, 
kaayichikushun.
Huk rimamuptin wiyakushun
Chuspi 
rikachiypita 
rimarquu.
Chuspi rikachiypita 
rimayaptin, 
wiyarquu.
• Tapukuykunawan yanapanakur, tushpi rikachiypita 
rimashun.
• Yanasanchikkunapa tapukuyninkunata wiyarir, 
yaskishun.
Kikin shimikuna: Kikin shimikuna: rimay ~ parlay rimay ~ parlay 
Chuspi imanaw kashqanta siqiy.
14
Manaraq ñawinchar
Siqita rikapaykur, rimashun. 
• ¿Imatataq kay siqi nimanchik? 
• Rimanqanchikpaq kaq siqita akrarir, llimpiy.
Murukuykuna puquchiypita rikachishun
15
Qillqashqata yarpachakushpa ñawinchashun.
Ñawinchaychaw
Uryana lampa
(Rikachiy)
Patsamamata waatanapaq, uryana 
lampatami iñishinchik.
 Uryana lampaqa arunami, papata. 
 Sarata, uqata, ullukuta 
unkunapaqmi iñishinchik.
Kay uryana lampaqa kayshi niraqmi. 
Chakin ruyru qirupita rurashqa, llapshalla 
qallu rikuq ashpinan. Ichikllanpis, hatunpis 
kanmi. Hatun uryana lampataqa hatun 
runakuna iñishiyan. Ichikllatana 
 wamrakuna iñishiyan.
Kikinshimikuna: Kikin shimikuna: sara ~ harasara ~ hara
Ayllu shimikuna: Ayllu shimikuna: unkuy ~ uryayunkuy ~ uryay
16
Yapay rikachiyta ñawincharir, tapukuykunata yaskiy.
• ¿Imatataq qillqashqa riqichikun?
• ¿Imatataq uryana lampapita nin?
• ¿Imanawtaq uryana lampa?
• ¿Imatataq wananchik papata uryanapaq? Chayta 
(tsayta) kaywan (x) chimpuy.
Ñawincharir
Kikin shimikuna: riqichikuy ~ riqitsikuy ~ riqisikuy / wananchik ~ wananchi-
wanantsik ~ wanantsi ~ wanansi
Ayllu shimikuna: yaskiy ~ kutichiy
17
Uryana lampata llimpiy.
Kananqa, yanasaykiwan 
rikapaayay imanaw rurashqaykita. 
Niykur allichay.
Kikin shimikuna: ruranqaykita ~ rurashqaykita / allichay ~ allitsay ~ allisay
18
Imanaw kashqanpita rikachinapaq
Imanaw kashqanpita rikachiy.
Kanan, uryana lampa rikachiyíta qillqay.
Aylluykikunawan rimayay tukuy 
laaya mikuykunata uryanapaq 
iñishinakunapita.
¿Imachawtaq 
iñishinchik?
¿Ima 
rikuqtaq?
¿Imanawtaq?
¿Imapaqtaq 
alli?
Uryana lampa
Kikin shimikuna: kanqanpita ~ kashqanpita / rimay ~ parlay
Ayllu shimikuna: laaya ~ niraq
19
Ima mikuykunatataq uryanchik. Chayta (tsayta) rikapaykur 
llimpiy.
Yanasayki rurashqanwan tinkuchiy. Niykur mana tinkushqa 
kaqpita rimayay.
Siqikunata makiwan tsaparkur, 
ima shutinkuna kashqanta yarpar 
nishun. 
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say / shuti ~ huti / chapay ~ tsapay ~ sapay /
chullay~ tsullay ~ sullay
Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy / rimay ~ parlay
20
Siqikunata puka llimpi qillqanawan kutipaashun. Niykur 
shutinkunata qillqashun.
Kanan, yanasapura trukashun. Niykur 
aruyninchikunata rikapakushun alli, mana 
alli qillqashqakuna kanqanta. Chaypita 
(tsaypita) allita llapanchik qillqashun. 
Kikin shimikuna: kanqanta ~ kashqanta / llapanchik ~ llapanchi ~ llapantsik ~ 
llapantsi ~ llapansi / chaypiya ~ tsypita ~ saypita
21
Mikuykunapa rayminpita rikachiyta 
qillqashun
Mikuykuna rikachiyíta rimashun.
• ¿Imapaqraq qillqashun?
• ¿Pipaqraq qillqashun?
• ¿Imataraq nishun?
• ¿Imataraq qillqanapaq wanashun?
Manaraq qillqar
Rikachiypita 
qillqanaykipaq 
huk llullu mikuy 
munashqaykita akray.
22
Akrashqayki mikuyta siqiy.
23
Alli rikaykur, rikachiypita qillqay.
Yanasaykiwan chay 
mikuy akrashqayki 
rikachiypita rimayay
¿Imataq?
¿Imapaqtaq alli?
¿Ima 
chikantaq?
¿Ima llimpitaq?
¿Imanawtaq
mishkiynin?
Akrasqayki mikuyta 
siqiy.
Qillqaychaw
Kikin shimikuna: maha ~ yanasa / rimay ~ parlay / chay ~ tsay ~ say
24
Awmi nirpis, manami nirpis yachashqanchikta kaywan (X) 
ashpishun. 
Mikuy akrashqayki imanaw kashqanta rikaykur, alli kaq 
qillqashqata yapay qillqay.
Yachakurquu Awmi Manami
Akrashqaa mikuyta siqirquu.
Akrashqaa mikuy tukuy rikuq waytayuq 
kanqanta riqirquu.
Akrashqaa mikuy imanaw kashqanta riqii.
Akrashqaa mikuypa waatayninta musyaa. 
¿Imataq?
¿Ima 
chikantaq?
¿Imanawtaq
mishkiynin?
¿Imapaqtaq alli? ¿Ima llimpitaq?
Qillqarir
Ayllu shimikuna: rimay ~ parlay
Kikin shimikuna: chi ~ tsi ~ si / kanqanta ~ kashqanta / riqirquu ~ riqishqaa
25
Shutinta rikaykurlla rimanakushun.
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqa riman?
• ¿Imataraq nin chay (tsay) qillqashqa?
¿Ima qutsukunatataq 
papapita riqinki?
Shumaq papallaa
Mikuykunapita qutsuta ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Kikin shimikuna: shuti ~ huti / chay ~ tsay-say
26
Papa rikachiypita ñawincharir, qutsukushun.
Shumaq papallaa
(Qutsu)
Ushanan
Chaynaw (tsaynaw) nillarmi qutsurillaa.
Chaynaw nillarmi tushurillaa.
Waakaata, uushaata michikullaa.
Hirkata hiqarkur, wichyarillaa. 
 Papallaa, shumaqlla, papallaa.
 Papallaa, shumaqlla, papallaa.
Pukata yuraqta waytarillan,
shumaqlla, papallaa,
llullulla, papallaa.
Ñawinchaychaw
Kikin shimikuna: michikuy ~ mitsikuy ~ misikuy
27
Siqipa kaqninkuna pishiqman siqirir, llimpiy.
Siqiyta usharir, qutsuchaw kaqta llimpiy (llushiy).
Ñawincharir
28
Siqikunata rikaykur, rikachiypita qillqay.
Kanan, murukuykunata waatanapaq uryanakunata 
hananpa kutipay.
Mamaykiwan, yayaykiwan, 
awiluykikunawan imanaw 
huk muruykuna waataypita 
rimanakuyay.
hananpa kutipay.hananpa kutipay.hananpa kutipay.hananpa kutipay.hananpa kutipay.
Ayllu shimikuna: alliq ~ alli
Kikin shimikuna: rimay ~ parlay
29
Shimikunata siqinkunawan watuchay.
llakun
waallu
papa
wayta
Kikin shimikuna: watuchay ~ watuchay ~ watusay
30
Kananqa, tapurishqayki.
Kanan, yupayninta churay.
Hamuchinakuy
1 2
Ichikllallan allaapa 
piñakuq runa.
¿Imaraq?
Tukuy llimpi, achka ñawi 
piqtu-piqtu, miku miku.
¿Imaraq?
Kikin shimikuna: tapurishqayki ~ tapurishayki
31
Shimikunata rikapaykur, siqinkunaman tinkuchiy. 
 watya
rapra
wanu
 waallu
ishu
papa
runa
Yachakunqanchikta chaninchashun
Yanasakuna, kay taqachaw 
rurayninchikkunata 
riqichikunapaq qillqapakushun.
¿Imapaqmi yachakurquu?
¿Imatataq rurashun 
yachakunqanchikta 
musyachikunapaq?
¿Imaytaq riqichikushun
rikanapaq niypita?
¿Imataraq
rurashun? 
1. Huk muruykuna rikachiyta 
qillqay.
2. Yachakunqanchikta hatun 
rapichaw qillqashun.
¿Imanawtaq 
akrashun?
Ishkay ishkayyan ayllunchik 
pushaqta akrashun.
¿Pikunataq 
rurayanqa?
Llapan ñiqi yachakuqkuna, 
mamayayakuna 
yachachikuqkunapis.
¿Imaytaq rurashun? Huk taqata usharir.
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Taqa
Willakuypita yarquq shimikunata ñawinchar yachakushun.
Kaykunata yachakushaq:
mamamama kurukuru papapapa
34
• ¿Imatataq siqi willamanchik?
• ¿Imanirtaq yanapakuqkunata papan qaranchik?
Siqita rikarkur, rimashun.
Huk yachaq runata imanaw minkakunata 
payllayashqanpita tapukushun. 
Mikuykuna aylluychaw qarakuyashqanta watuchay.
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun
1
2
3
Ayllu shimikuna: aylluychaw ~ pallaychaw
Kikin shimikuna: -chi ~ -tsi ~ -si 
35
Payllaypita siqikunata rikarir, alli kaqta ashpiy.
Masiykikunawan musyapakurir, huk markakunachaw
imanaw payllakuyashqanpita qillqay.
4
5
Runakuna ima mikuy aylluychaw 
uryapakuyashqanpa chaninmi.
Kikin shimikuna: masi ~ mahi ~ mayi
36
¡Alli willakuqnami kanchik! 
Mashiwan Shanti awilunman 
tapukuq aywayan. Chay (tsay) 
yanapakuqkunata imanaw payllaynin 
qarayanqanpita yachakuyan.
Manaraq willakur
• Yanasaykiwan purwakaykur, rimanakuyay. Niykur 
rimayay imanaw papa aylluychaw payllayta 
qarakuyanqanpita.
• Siqikunata rikapaykur, willakunaykipaq akray.
Willakuykunapita yarpachakuy.
• Siqi akranqaykiwan willakuyniyki imanaw qallanqanta, 
rimanqanta, ushanqantapis patsachir siqiy.
Manaraq willakur
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita 
willakushun
Kikin shimikuna: -chi ~ -tsi ~ -si / chay ~ tsay ~ say
37
• Riqishqayki shimikunata iñishiy.
• Makiykita kuyuchir kaayichikuy.
• Shimiykita patsachishpa alli 
wiyayaashunaykipaq rimay. 
Willakunaykipaq kaykunata yarpay:
Kuyashqanchik willakuypita tapukuykunata kutichishun.
• Hiruruq taakushun.
• Shutinta, willakuyninta, imanaw rimanan kanqanta 
willakuy. 
• Ninaykipaq yarpay:
• Alli wiyakuy.
• Rimayta munar makiyta huqariy. 
• Qamman chaamushqanyaq 
rimanaykipaq shuyay.
Willakuychaw
Willakurir
Shutin:
¿Maychawtaq kashqa? ¿Imanawtaq kashqa?
¿Imanawtaq awrikashqa? ¿Imaytaq kashqa?
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
38
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Siqita rikaykur, rimashun. Niykur tapukuykunata yaskishun.
¿Piraq papa chakrachaw kakushqa? Chayta (tsayta) 
kaywan (X) asphiy.
• ¿Imataq chay (tsay) qillqashpa shutin?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqa riman?
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Ima qishyakunataq papata charin?
Kikin shimikuna: shuti ~ huti / chay ~ tsay ~ say / chariy ~ tsariy ~ sariy
39
Qillqashqata yarpachakushpa ñawinchashun.
Ñawinchaychaw
Papa kuru 
(Willakuy)
Huk markachawshi, warmi-ullqu achka 
(atska) papata allayaanaq. Ullqu kaqpa 
 maman papa mañakuq aywanaq. 
Chaynashi warmiqa: “Taqay chakwas 
mamayki papa mañakuq shamuykan 
 papapa rapranwan pakashqayki”, ninaq. 
Allaw chakwannashi wamranpaq tapukur 
chaanaq. Chaynashi llumchuynin: “Mayparaq 
wawaykiqa aywashqa”, ninaq. Chakwanqa 
waqar-waqar wasinman kutikunaq. Niykur chay 
(tsay) warmi kicharinanpaq,runanqa 
papa kurulla kaykaanaq.
Yachachimanchik: mana micha kanapaq, 
mana llulla kanapaq, mamanchikta kuyanapaq.
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska / wasi ~ wahi ~ wayi / 
llumchuy ~ llumtsuy ~ llumsuy / pakashqayki ~ pakashayki
40
Yapay ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
Tapukuykuna ñawincharir, alli kaqta llimpiy.
¿Piraq papa allayman watukakurqan?
• ¿Imapaqraq warmi runanta pakarqan?
• ¿Imanirraq runaqa papa kuruman tikrarqan?
• Qam, mamayki watukashuptiyki, ¿chinkakunkimanku?
Ñawincharir
Siqikunata shimikunawan watuchashpa tinkuchiy. 
Siqikunapa shutinkunata llimpiy.
papa kuru mama
MAMA Malli mullpa mama
paku PAPA pacha papa
kuru kuka KURU kiru
Rurashqaykita yapay 
rikapay. Pantashqaykita
allichay.
Ayllu shimikuna: chinkakuy ~ pakakuy
Kikin shimikuna: watuchay ~ watutsay ~ watusay 
41
Siqikunata rikarir, shutinkunata qillqay.
Shimikunata siqinkunawan tinkuchiy.
Siqikunata rikashpa rimaykunata huntapay.
1. Runa tikran.
2. Papata ushan.
3. Llumi allan.
Rimayta hatun 
qillqawanmi 
qallanchik.
Usharirnami 
chikun 
churanchik. 
papa kuru mama
Ayllu shimikuna: rimay ~ parlay
Kikin shimikuna: shuti ~ huti
42
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Ima qillqashqataraq ñawinchashun?
• ¿Imapaqraq qillqashqa riman? 
Manaraq ñawinchar
Qillqashqata ñawincharir, yarpachakurir yaskishun.
Ñawinchaychaw
Papa puquqpa yachaynin
“Llullu kaptinqa, papapa yuran quyumi.
Papa alli allaypaq kaptinqa, shuruktanmi 
shikwan. Mana shuruktan kaqpaqa, tukturirmi 
shikwan.
Chay (tsay) hinanllachawmi, rapran 
qarwashtarin, tsakirinpis. Kuru 
 papapaqa puqurirpis, yuran quyullami.
Chaytami papa llullutukun ninchik”,
nishpami mama Llusha willamanchik.
Yapay ruranqaykita
rikaparir, pantashqaykita 
allichay.
43
Siqikunata rikarkur, shutinkunata qillqay. 
Qillqashqachaw kaq shimikunata watuwan wichqashun. 
Niykur llimpishun.
• ¿Imanawtaq papapa yuran llullu kaptin?
• ¿Imantaq papa allaypaq kaptin shikwan?
• ¿Imanirtaq ninchik papa llullutukun?
warmi ulluku
kuru uq
a
suwa
papa
runa
mama
Qillqashqata yapay ñawinchashpa tapukuykunata 
yaskishun. 
Ñawincharir
44
Pakishimikunata riqishun
Shimikunata pakishimikunaman rakiy. 
Shimikunata ñawincharir, riqishqayki pakishimikunallata 
wichqay. 
Shimikunata pakishiminkunawan tinkuchishun.
mama
Mashi
kuru
patsa
papa
kuka
mama ku
pa
ma
ru
pa
ma
kuru
papa
45
Shimikunapa pishiqninman riqinqayki pakishimikunata 
qillqay.
Shimikunata ñawinchay. Niykur pakishimikunaman rakiy. 
shi tsa ka
Pantashqa
karqa, allichar qillqay.
Kanan, hatun qillqayuq 
shimikuna, taksha qillqayuq 
shimikunatapis rutuy.
papa pa - pa
mama
kuru
papa pa - pa
mama ma - ma
kuru Ku - ru
PAPA
MAMA
KURU
PAPA PA - PA
MAMA MA - MA
KURU KU - RU
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay
46
Siqikunata rikarkur, shimikunta patsachishpa rimayta 
qillqay. 
Siqita rikapaykur, rimaykunata qillqay.
 allan.
 Mama
 kuruyuq papata 
Ayllu shimikuna: rikay ~ qaway
Kikin shimikuna: rimay ~ parlay
47
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imatataq shutin willakun?
• ¿Imapaqraq willakun?
Willakuyta ñawincharir, rimashun. 
Manaraq willakuyta ñawinchar rimakushun.
Llullu papa suwa
(Willakuy)
Unayshi Mashipa mamanwan 
yayan llullu papankunata taapakur 
chukllachaw puñuykaayaptin, pikiqa 
wallwallyar chakwanpa qaranman ullukurkunaq. 
Chaychaw (tsaychaw) shiqshipakurnashi 
chakwanqa 
Chaychaw (tsaychaw) shiqshipakurnashi 
awkinta ninaq: "Hanapa
hanapa, urapa urapa". 
Chayta (tsayta) wiyarnashi, suwakunaqa 
manchakar llullu papa suwayanqantapis 
maqchirir aywakuyaanaq.
Chaytanashi waraynin, wakchaw kaychaw 
llullu papa kuruntin ramaraakuqta 
(mashtaraakuqta) tariyaanaq.
Willakuq: Mañu Yupanqui 
Ayllu shimikuna: mashtay ~ maqchiy
Kikin shimikuna: chuklla ~ tsuklla ~ suklla/ manchakay ~ mantsakay ~ mansakay
48
kuru mama papa
Yapay willakuyta ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
Chay (tsay) ruyrukunaman shimimikunata 
pakishimikunaman rakishpa qillqay.
Willakuychaw ashirir, kay shimikunata llimpiy.
Allawkachaw kaq shimikunata ashirir, llimpiy. 
• ¿Piraq willakuyta qillqashqa?
• ¿Imataraq willakuy nimanchik?
• ¿Imanirraq suwakuna qishpiyarqan?
u q a p a k p a
p a p a c u u I
i c h u p r r a
p m a m a u k u
papa
mama
kuru
u
papa
mama
kuru
49
Shimikunata ñawincharkur, pakishimikunaman rakiy.
Qillqakunata rutushpa riqinqayki shimikunata paqtachiy.
Qillqakunata riqishun
papa kuru mama
Siqikunapa shutinta qillqay.
i y aq qk uq ull ua k an
mama kuru papa
Kanan, kay siqikunapa shutinkunata 
rikapaykur, hanachaw pantashqa 
karqa, allichay.
Kanan, kay siqikunapa shutinkunata 
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
50
p m k
u a
pu
pa
Riqinqanchik qillqakunawan, mushuq pakishimikunata 
qillqashun.
Siqikunata rikashpa pakishimikunawan huntapay. 
ka
pa
ma
qu
pu
ku
51
kuka
mupa
mama
paqu
pupu
kukupa
Siqikunata rikashpa shimikunata ñawinchay. 
Kanan, siqikunata rikashpa rimaykunata huntapay. 
1. ta
 pita ruran.
2. ta 
 michin.
Kikin shimikuna: michiy ~ mitsiy ~ misiy
52
Siqikunata rikaykur, ima rurayashqanpita rimashun. 
Kananqa, munashqayki kaq rurayta akray. Niykur imanaw 
ruyashqanpita qillqay.
53
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imapaqraq ñawinchashun?
• ¿Imakunapaqraq willakun?
Willakuyta ñawinchashun.
Manaraq willakuyta ñawinchar rimashun.
Añaswan papa
Unayshi Mashipa maman papata 
ayllunaq.
Chaychawnashi mamakuna hurnuta 
waykayaanaq. Chaymannashi añashqa 
ishpapuykunaq. Hurnu achachaariptinna, 
 papata, aawashta, uqata 
pampayaanaq.
Chaypitanashi papataqa pullan chawa, 
pullan chashqata uqtiriyaanaq. 
Chaynashi añastaqa Mashipa maman 
uchupa shunqunta rupaykachir, 
añastaqa tsapakaarachinaq.
Ayllu shimikuna: aylluy ~ allay
Kikin shimikuna: aawash ~ aawas / chay ~ tsay ~ say / uchu ~ utsu ~ usu
54
Shimikunata siqinkunawan tinkuchishun. 
Pakishimikunata patsachishpa shimikunata qillqay. 
papa
mama
kuru
Mashi
muru
kukupa
pacha
kuka
pa
ka
shi
ru
ma
pa
ku
Ma
ku
ma
55
Siqikunata rikapaykur rikarir, imakuna rurayashqanpita 
rimashun. 
¿Imachawtaq qam yanapakunki? Yarpachakurir, qillqay. 
Kanan, siqiykipa yanapayninwan huk willakuyta qillqay. 
Yanasaykikunapaq willakuyniykita ñawinchay. Niykur 
allichay.
Yachakunqanchikta chaninchashun
Llapan siqipa shutinta qillqay.
Hanapita huk siqita akrakur, siqiy. Niykur huk willakuyta 
qillqay. 
1
2
3
Taqa
Kaykunata yachakushaq:
Riqichikuypita yarquq shimikunata ñawinchar, qillqar 
yachakushun.
Qasa killachaw 
rurayninchikkunata riqishun
tuqushtuqush qasaqasa qupiqupi
58
• ¿Ima willakuytaq qasa chaamunqanta 
musyachimanchik?
• ¿Imanawtaq qasawan rimanchik?
Siqita rikaykur, rimashun.
Imanaw taytaykikuna qasawan rimanakuyanqanta 
tapukur siqiy.
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun 
1
2
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa / -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
59
Siqikunata rikaparir, qasapaq niqta llimpiy.
¿Imataraq llullu mikuykunata qasapita washanapaq 
rurashwan? Yachaq willakushqanpita rimashun. 
Qasa llullu mikuyta mana rupananpaq, 
ramrashkunatami chakra kuchunchaw 
shaarichinchik.
rurashwan? Yachaq willakushqanpita rimashun. 
3
4
Kikin shimikuna: -chi ~ -tsi ~ -si
60
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun
Manaraq rimar
• Yachaqta chakra mikuykuna tikrachiypita 
willakushqanta wiyashun.
• Papata huk laaya mikuykunaman tikrachiyashqanpita 
riqichikushun.
• Huk mikuyta akrashun. 
Chay mikuyta imanaw huk mikuyman tikrachiyashqanpita 
yachaykuna ashishun. Niykur yanasanchikkunwan 
rimashun. 
Kaychaw tuqush ruraypita siqishun. Niykur shutinta 
qillqashun. 
 ¡Musyapakuqmi kayaa!
61
• Yanasanchikkunawan ashishqanchikta riqichinakushun.
• Siqikunawan, imaykawanpis yanapanakur 
yachakunqanchikta riqichikushun. 
• Wiyashqanchikpita rimakushun.
• Yachakushqanchikpita alli yarpachakushun.
Rimaychaw
Rimarir
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Alliyachiyllapaku 
yachachikurquu?¿Riqichikuy rurashqaata 
riqichikurquuku?
¿Imanaw riqichikunapaq nishqaata
willakurquuku?
Yarpay. 
Yachakuyninchikta riqichikurqa, chuya rimashun.
Makinchikta, qaqllanchikta imaykanchiktapis kuyuchir, 
nishqanchikta kaayichikushun.
62
Siqikunata rikaykur, rimashun.
Siqikunata rikaykur, rimashun.?
• ¿Imakunatataq chay siqikuna riqichimanchik?
• ¿Imatataq chay (tsay) runakuna ruraykaayan?
• ¿Imapaqraq papata uchkuman pampayanqa?
• ¿Imapitaraq riqichikuy riman? 
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
63
Ñawincharir, ñawpa yarpachakuyninchikwan tinkuchishun.
Ñawinchaychaw
Papa tuqush
 Papa tuqushqa alli mishki mikuymi. 
 Qasa patsachawmi, sallqachaw 
papa muruqkuna, papa tuqushtaqa 
rurayan.
 Papa tuqushta uchkuchaw 
pamparaykaqta uqshata kicharir, haku 
 qupikunaman hurqayan. Chay (tsay) 
shupiriptinnami, qupikunata shikrarkur, 
wasiman apayan. Wasichawnami 
hatusaq qupikunata qupiykur, 
mashtayan, qasa patsachaw 
qasawan tsakinanpaq.
Kay tuqushqa alli chayraq 
wachakushqa warmikunapaq, qara 
ruqushqa runakunapis tuqushta mikuyanmi.
(Riqichikuy)
Kikin shimikuna: sallqa ~ hallqa / wasi ~ wahi ~ wayi
64
Yachakunapaq niyta yapay ñawincharir, yaskishun.
Qillqashqachaw rikashqayki shimikunata ashpiy. 
• ¿Imanirtaq tuqushta runakuna rurayan?
• ¿Allitsuraq wayru papawan tuqush yarqun?
Ñawincharir
Kikin shikikunata ashiy. Niykur llimpiy. 
qupi KURU tuqush papa
tuqush mama QASA tuqush
mama qasa kuru qasa
papa TUQUSH mama qupi
qasa qupi papa MAMA
kuru PAPA kuru QUPI
tuqush
qupi
rumi
kuru
qasa
uqsha
Kikin shimikuna: pacha ~ patsa ~ pasa
65
Shimikunata pakishimikunawan huntapashpa qillqay. 
Shimikunata pakishimikunawan huntapashpa qillqay. 
Siqikunata rikashpa rimaykunata huntapay. 
1. qa allaapa alli mishki mikuymi.
2. Wasichawnami hatusaq kunata
 qupiykur, mashtayan.
3. patsachawmi 
taqa rurayan.
Shimikunata pakishimikunawan huntapashpa qillqay. 
tuqush
qasa
papa
kuru
qupi
pi qush sa
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
66
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imapitaraq qillqashqa willakun? Siqikunata rikarir, 
yarpachakuy.
• Qillqashqata ñawincharir, yarpashqanchikwan 
tinkuchishun. 
Tuqushpa chanin
 Tuqushqa anqu papapitami qasa 
patsachaw uchkuman uqsha 
qupita qupiykur rurayan. Pichqa killami yaku 
aywaykaq uchkuchaw ushmaraachiyan.
 Papa tuqush qasa patsachaw 
rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa 
 wamrakunatami qupi hananman 
iskaykachir shuqmayan. Qasa patsachaw 
 papa tuqush rurashqaqa qara 
ruqushqa, chuqayuq runakunatapis alliyachinmi. 
Tukuy qishyakunatami hampin. Chaymi (tsaymi) 
 tuqushtaqa llapan markakunachaw mana 
qishyapakunapaq mikushwan.
(Riqichikuy)
Ayllu shimikuna: shuqmay ~ shuqpiy
Kikin shimikuna: pichqa ~ pitsqa ~ pisqa / manchakay ~ mantsakay ~ mansakay
67
tuqush qasa qupi
Shimikunata ñawinchay. Niykur pakishimikunaman rakiy. 
Shimikunata ñawinchashpa pakishimikunaman rakishun. 
Siqikunata shutinkunawan tinkuchishun.
Ñawincharir
tuqush
qasa
qupi
tuqush qasa qupi
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa
68
sa
qa
qu
pi
qush
tu
sa
mu
qush
ku
qu
pu
Kay pakishimikunawan shimikunata qillqashun. 
Pakishimikunawan shimikunata huntapay. 
Kay siqikunapa shutinkunata qillqashun. Niykur 
pakishimikunaman rakishun. 
69
Siqikunata rikashpa rimaykunata huntapay. 
Siqikunata rikashpa qillqashqata huntapay. 
Kanan, shuqakunata rikarir, 
rurashqaykita allichanayki karqa, 
allichay. 
qasa qa - sa
tuqush tu - qush
qupi qu - pi
mupa mu - pa
kukupa ku - ku - pa
pupu pu - pu
 patsachaw
rurayan.
 shuqmayan.
patsachaw 
 rurashqata, hampipaq, mishki q 
inishiyan.
70
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imapitaraq qillqashqa willakun? Siqikunata rikarir, 
yarpachakuy.
• Qillqashqata ñawincharir, yarpashqannchikwan 
tinkuchishun. 
Yapay ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imatataq rikayan tuqushta rurayaananpaq?
• ¿Imanirraq tuqushpaq papata akrayan?
• ¿Ima papapitataq tuqushta rurayan? Alli kaqta kaywan 
(x) ashpiy.
Qasa patsachaw tuqush pampay
Papata allayta usharir, muruqkuna anqu
papata shikra qupita mashtaykur, 
akrariyan. Chaypita (tsaypita) papa 
tuqushta rurayan.
Runakuna hanan patsachaw qutu quyllur
chipapiqta rikarnami, qasa shikwamuqta 
kaayiriyan. Chay (tsay) qasa shikwamuqta
 kaayirirnami tuqushta rurayan.
71
Pakishimikunata patsachishpa shimikunata qillqay. 
Hinaman shimikunapa qillqan kapuqnin tinku ruyrukunata 
llimpiy.
Kaykunawan 
riqishqanchik shimikunata qillqashun. Niykur siqikunapa 
shutinkunata qillqashun.
h urk pKaykunawan Kaykunawan aKaykunawan Kaykunawan Kaykunawan tKaykunawan Kaykunawan Kaykunawan iKaykunawan Kaykunawan Kaykunawan mKaykunawan Kaykunawan Kaykunawan q
qush - tu
pi - qu
sa - qa
pi - a
Kaykunawan s
72
Riqiyashqayki qillqakunawan, mushuq pakishimikunata 
qillqay.
Siqikunata rikashpa shimikunata huntapay.
Ñawincharir, rimaykunata siqintawan tinkuchiy.
m k r p h t sh i u saq
Qillqana maytuykichaw 
pakishimikunata 
huntapay. 
Qillqana maytuykichaw 
sha
ru
Tuqushta shikrawan 
hurqayan.
Yuraq qasawan 
kukupata ruranchik.
ta ra ku
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa
73
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imapitaraq qillqashqa willakun? Siqikunata rikarir, 
yarpachakuy.
• Qillqashqata ñawincharir, yarpashqanchikwan 
tinkuchishun. 
Qillqashqata yapay ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanirraq qasa shikwamun?
• ¿Imanirraq qasa patsachaw 
mikuykunata tsakichiyan?
• ¿Imanawtaq alli qasa kashqanta 
musyanchik?
Qasapita willakuykuna
 Hanan patsachaw quyllurkuna 
purwakar chipapayaptin, qasa shikwamun. Chaymi 
(tsaymi) 
purwakar chipapayaptin, qasa shikwamun. Chaymi 
 runakuna taakunaman qupin 
churaykur taakuyan.
Hirkakunachawna tuna wayra allaapa alalan. Hirkakunachawna 
 Runakunapa tullunkuna quñunanpaq 
tuqush apita upuyan. Niykur rakta 
qupiwan pitukurkur, puñuyan.
Qasa alli kallpayuq chaamuptinqa, alli watami 
kanqa. Chay (tsay) qasa patsachawmi 
kukupata, charkita, tuqushta rurayan. 
Ayllu shimikuna: hinaman ~ niykur
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
74
Pakishimikunata patsachishpa shimikunata qillqay. 
Rimaykunata siqikunawan tinkuchiy. 
tu
sa
pi
qus
h
qa
qu
Qasawan kukupata 
rurayan.
Alli qasaqa 
quyllurkuna shumaq 
chipapiptin.
Qasa patsa alalaptin 
achka qupiwan 
puñuyan.
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska / puñuy ~ punuy
75
Siqikunapa shutinkunata qillqashun.
Siqikunata rikashpa rimaykunata huntapay. 
1. allaapa alli shuqapaq. Chaymi 
 patsachaw rurayan.
2. chipapaqtin
 shikwamun.
3. ta alalaychaw 
 raktalla qupikuyan.
tuqush
76
Siqikunata rikashpa rimashun. 
Huk siqita akrarir, chaychaw imanaw yanapakushqaykipita 
qillqay. Niykur siqiypis. 
Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Niykurpis 
willapayashunqaykiwan alliyachiy.
Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw
77
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
• ¿Imapaqraq kay qillqashqa riqichimaashun?
• ¿Imanawtaq qasa patsa?
• ¿Imakunatataq rurayan qasa patsachaw ?
Qillqashqata ñawincharir, yarpashqanchikwantinkuchishun. 
¿Imapitaraq qillqashqa willakun? Siqikunata rikarir, 
yarpachakuy.
Qillqashqata yapay ñawincharir, tapukuykunata 
kutichishun (yaskishun).
 Mamakuna qasa patsachaw 
qutupita papata akrayan. 
Chaypita (tsaypita) pukutaq qurakunata 
qupiykur achachayman mashtayan, 
llapan kuru yarqur aywakunanpaq. 
Qasa patsachawmi tsaki mikuykunapis 
raslla tsakiriyan. 
Kay patsachaw mana qasa llullu 
mikuykunata qishyachinanpaq, chakra 
kuchunchaw kayakuyan. Wakinkunanami kuchunchaw kayakuyan. Wakinkunanami 
 hakapa piqanta pampayan.
Ayllu shimikuna: piqa ~ uma / mushkuq ~ pukutaq
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa
78
Siqikunata shuntinkunawan tinkuchishun. 
Pakishimikunata patsachir shimikunata qillqashun.
mama
papa
kuru
tuqush
qasa
qupi
haka
qush
sa
ru
pi
ku ku
tu
qa
ku
qu
pa
79
Siqikunata rikaykur, rimashun. 
Huk siqita akrarir, chaychaw imanaw yanapakushqaykipita 
qillqay. Niykur siqiypis
Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Llapan 
willapayashunqaykiwan alliyachiy.
Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw
Kaykunawan
siqikunapa shuntinta qillqay.
Siqikunata rikashpa qillqashqata huntapay. 
Kay raprachaw huk siqita siqiy. Hinaman qillqay.
taqa patsachawmi rurayan, 
uqsha man papata hicharkuyan.
1
2
3
a sshhu pm shtk r q i
Yachakunqanchikta chaninchashun
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Taqa
Kaykunata yachakushaq:
siwara llushtu yaku
Yachachiypita shimikunata ñawinchar, qillqar 
yachakushun.
82
Wiñay killapa willakuyninkunapita yachashun.
Siqita rikaykur, rimashun.
Huk yachaqta tapushun imakuna tsaki mikuykunata 
ayllunapaq willamashqanchikpita. 
• ¿Imaraq willamanchik tsaki mikuykunata ayllunapaq?
• ¿Imanirtaq taakuykur tsaki mikuykunata ayllunchik?
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita 
rimashun 
1
2
3
Tsaki mikuyta ayllunapaqqa, 
ñawpata killa wiñaqtami 
rikanchik.
83
Yachaq willapamashqanchikta yarpay. Niykur imakuna 
tsaki mikuykunata ayllunapaq willamashqanchikpita siqiy. 
Tapukuykunata kutichishun.
4
5
Tsaki mikuy murukuyninchik 
alli kananpaqqa, wayrawanmi 
rimanchik.
¿Pikunaraq 
tsaki mikuyta 
aylluyan?
¿Imakunaraq tsaki 
mikuynakunata 
ayllunapaq 
willmanchik?
¿Imanawraq huk 
markakunachaw 
tsaki mikuykunata 
ayllupakuyan?
Kikin shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ ntsi ~ -nsi
84
Tsaki mikuykunata huk mikuyman 
tikrachiypita yachachishun
Manaraq yachachir
Siqikunata alli rikashpa imakuna rurayashqanpita rimashun. 
Siqikunapita yanasanchikkunawan rimakushun.
• ¿Imatataq siqikunachaw rikanchik?
• ¿Imatataq runakuna ruraykaayan?
• Huk rurayashqanta akrashun. Niykur tapukushun imanaw 
rurayashqanpita. Chaypita qillqana maytunchikchaw 
chaykunata (tsaykunata, saykunata) qillqashun. 
• Chuya rimashun. 
• Rimaqta alli wiyashun. 
• Yachachinanchik kaptinqa, yachachishun.
Yachachiychaw
Wiqti, wiqti, 
Lorenzoooo.
85
Yarpashun:
• Rimaqta mana rimashpalla wiyay.
• Rimanaykipaq shuyay.
• Makiykita huqarir rimay.
• Mana kaayishqaykikunata qillqay.
Rimanakurir, awmi nirpis, manami nirpis shikashun. 
Imanaw triqu llustuta rurashqanchikpita 
yachakuqmasiykikunawan rimanakuy.
Shumaq alliyachishun yapay riqichikunapaq.
• ¿Imanawtaq triqu llushtata ruranchik?
• ¿Imanawtaq triquta llushtata awinchik?
• ¿Imanakunatataq triqu llushtuta ruranapaq ruranchik?
Yachachirir
Llapan ruranapaq rimashqanchikpita Awmi Manami
Yanasaakunata allimi wiyarquu.
Ñuqapis rimanaapaq, 
chaamushqanyaqraq shuyarquu.
Akrashqaata imanaw rurana kanqanta 
nirquu.
86
¿Imaraq shutin?
Alli kaqta llimpiy. ¿Imapaqraq nin? Llimpiy.
¿Imapaqraq riman? Alli 
kaqta llimpiy.
 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Siqita rikaykur, rumashun.
Mikuy ruraypaq.
Siwara 
llushtu
Siwara 
api
Ayllupakuypaq.
87
Yachachiy qillqashqata ñawinchashun.
Ñawinchaychaw
Wananchik:
- Ishkay anqara siwarata.
- Huk mati hunta uchpata.
- Hatun mankata.
- Yakuta.
- Huk qawinata.
Ruranchik:
1.Uchpata hatun yakuyuq mankaman 
hicharkur qawinchik.
2. Chay (tsay) puwanaramuqmannami 
siwarata qarpurkunchik.
3. Chaypitanami siwarapa qaran 
pashtashqanyaq puwachinchik.
4. Chayta (tsayta) tullpapita hurqurirnami, 
alalaq yakun hicharkur, quñuqllata 
qaqukacharqunchik llapan shaprun 
yarqushqanyaq.
5. Chaytanami achka yakuwan 
chipyashqanyaq paqanchik. 
Siwara llushtu ruray
Ayllu shimikuna: qarpuy ~ wiñay / qaquy ~ kupay / paqay ~ awiy 
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say / chaypita ~ tsaypita ~ saypita
88
Tapukuykunata yaskiy (kutichiy).
¿Imakunatataq siwara llushtuta ruranapaq wananchik? 
Yaskiyninta ashpiy.
¿Imanirtaq siwara mutita llushtur ñawpata qaqur-qaqur 
paqanchik? Yaskinta ashpiy.
a. Siwarata, mankata, uchpata, yakuta, qawinata.
ch. Mishkita, kinwata, papata, utsuta.
h. Kinwata, yakuta, kanilata, chuñuta, papata.
a. Qaran yarqunanpaq.
ch. Llapan shaprunwan qaran yarqunanpaq.
h. Raslla yanukaananpaq.
Qillqashqachaw kaq shimikunata ashpiy.
Ñawincharir
siwara
mama
mikuy
yaku
kuru
llushtu
Kikin shimikuna: qaqur-qaqur ~ kupar-kupar
89
Siqipa shutinta ruyruwan wichqay.
Shimikuna mañamashqanchikta qillqar llimpishun.
Siqikunata rikashpa rimaykunata huntapaashun.
tuta wan alliq paqanchik.
Markachaw achka ta kuyan.
ayllu
siwara
ayllu
SIWARA
llushtu 
llushtu 
1.
 siwara
2.
llushtu
3.
yaku
4.
kuru
4.1.
2.
3.
yaku
siwara
ayllu
siwara
Ayllu 
Ayllu 
YAKU 
mikuy
mikuy
yaku 
yakuyaku
kuru
90
Shimikunata ñawincharir, rakishimikunaman rakiy. 
Shimikunata pakishiminkunawan tinkuchiy.
Shimikunata ñawincharir, ruyruwan pakishimikuna
riqishqaykita wichqay.
siwara yaku llushtu kuru
siwara
llushtu
yaku
kuru
ru
llush
si
llu si
ku
ku
tu
wa
wa
ya
si
ra
ay
siwara
wasi
llulla
llushtu
kuru
yaku
llush
llu
wa
91
Siqikunata rikashpa shimikunata huntapay. 
Ñawinchashpa rimaykunata huntapay. 
Shimikunawan qillqashqata huntapay. 
siwara – llushtu – yaku – qupi - mishki - kanila - manka
Huk mankachaw puwachinchik 
achka mishkin, qarpurkunchik.
Siwara hurupariptinnami 
chaqakurinchik.
 man 
hicharkur puwachinchik. Chayman
, hicharkur.
hurupata upunchik.
si
qu
ya
ku
Llush
 qush
Kikin shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ - ntsik ~ - ntsi ~ -nsi
92
Yachachiy qillqashqata ñawinchashun.
Wananchik (8 matipaq):
- Hatun mati siwara llushtuta.
- Kimsa aptay mishkita.
- Hatun mankata.
- Mishki kanilata.
- Manka hunta yakuta.
- Pukutaq clavo nishqanta
Ruranchik:
1.Huk hatun mankaman yakuta 
churkanchik.
2. Yaku quñuriptinna, siwara muti 
llushtuta hicharkunchik.
3. Alli puwar huruparamuptinnami 
mishkin, kanilan, pukutaq clavo 
nishqan wiñarkunchik.
4. Niykur hatusaq matikunaman 
chaqarkur qaranakunchik.
Siwara llushtu api
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Ayllu shimikuna: hichay ~ wiñay 
Kikin shimikuna: churkay ~ churkuy 
93
musyanapaq
muti pichupaq 
riqinapaq 
siwara llushtu 
apipaq 
ruranapaq 
trigopaq 
Yapay qillqashqata ñawincharir, tapukuykunata yaskishun. 
• ¿Imapaqraq kay willakuyta qillqayashqa? 
• ¿Imapaqtaq riman? Chayta (tsayta) llimpiy.
Siwara llushtu apita yanukurir, ¿imatataq ruranchik? 
Chayta shikay.
Shimikunata ñawincharir, qillqankunata wichqay. 
siwara
llushtu
yaku
kuru
s i t a k u
 h w a y 
ll r s u 
m u k a r u 
s i t a k us i t a k u
 h w a y 
ll r s u 
m u k a r u m u k a r u 
s i t a k u
 h w a y 
Mikunchik.
Llamichinakunchik.
Qaranakunchik.
94
Chawpi qichwa achawayata ñawinchay. Hinaykur
luqyakunatawan hanllakunata riqishun.
Siwara llustu apita ruranapaq wanashqanchikkunawan 
huntapashun. 
Siwara 
llushtu api
siwara yaku
A
a
Aa
aa
Ch
cha
H
ha
I
i
II
ii
K
ka
L
la
LL
lla
M 
ma
N
na
Ñ
ña
P
pa
Q
qa
R
ra
S
sa
SH
sha
T
ta
TS
tsa
U
u
UU
uu
W
wa
Y
ya
Ayllu shimikuna: hinaykur ~ niykur 
Kikin shimikuna: llushtu ~ llushku 
95
Shimikunatawan pakishimikunatañawincharir, tinkuchiy. 
Siqikunata rikashpa shimikunata huntapaashun.
ya
llush
qa
ku
si ra
pa
ay
ku
tu
ru
llu
ku
waa
kuru
si ra
qa
llush
llu
ku
tu
ku
pi
96
Kanan, shimikunata ñawincharir, rimaykunta huntapay.
Rimaykunata siqikunawan tinkuchishun. 
 Tiku Tiyaa
siwara upun.
 apita 
 mikun. Taytaa llushtuta
Tiku apita upun.
Tiyaa siwara mikun.
Taytaa llushtuta puwachin.
Yanasaa siwara 
llushtuta achka 
yakuwan paqan.
Mamaa siwara 
llushtuta apin.
Mamaa 
wamrankunawan 
siwara apita upuyan.
Ayllu shimikuna: paqay ~ awiy 
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska
97
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Manaraq willakuyta ñawinchar yaskishun.
Qillqashqata ñawinchashun. 
Wananchik.
Waskata, hurkita, wayranata, pichanata, ashnuta, 
runkuta, rutunata, wayrata, yakutapis.
Triqu aylluy
Manaraq rikar nishqanchik Awmi Manami
Kay willakuyqa triqu aylluypita 
nimanchik.
Kay qillqashqa qasa qutsupita riman.
Ruranchik:
1. Triqutaqa quyalla ruturirmi, wawyana piruruman, 
waskawan lasaqlla liyarkur, apanchik.
2. Ashnukunata shinrirkur triquta haruchinchik.
3. Wawan shikwariptinnami, hurkitawan wayranchik.
5. Warmikuna triquta aylluypa pichapayan.
6. Chay (tsay) hunaqnami siwara llushtu apita upuyan.
Ñawinchaychaw
98
Tapukuykunata yaskiy.
• ¿Ima ruraypaqtaq kay qillqashqa riqichikun?
• ¿Imanawraq triquta aylluyan?
• ¿Pikunaraq triqu aylluychaw kaykaayan?
Shutinkunawan siqikunata tinkuchiy.
siwara
yaku
runku
warmi
hurkita
llushtu
mama
api
Ñawincharir
Ayllu shimikuna: wayra ~ wawya
Kikin shimikuna: pichana ~ pitsana ~ pisana
99
Siqikunapa shutinkunata qillqay.
Tinya 
1. 
2. 
3. 
4. 
5. 
6. 
Shimikunata ñawincharir, rimaykunata qillqay.
llushtu
llushtu
qasa
siwara
uusi
qupi
yakuwan runakuna ayllupakuy
 siwara aruy tinya 
 triqu rutuy tsaki mukuy
1. 
2. 
3. 
100
Siqikunata rikashpa rimashun.
Tapukuykunata yaskishun. 
Huk siqita akrashpa ichik qillqashqata qillqay. Niykur 
yanasaykikunata riqichiy.
Siqikunapita ishkay yarpaykunata qillqay.
• ¿Imatataq siqi willamanchik?
• ¿Imakunachawtaq siqikuna tinkuyan?
• ¿Imakunachawtaq huk laaya kayan?
• ¿Maychawtaq kaykaayan?
1. 
2. 
101
Rimaykunata siqinkunatawan tinkuchiy.
Warmi siwara 
apita yanun.
Mamaa siwara 
llushtuta achka 
yakuwan 
paqan.
Llushtuta apichaw 
upuyan.
Ayllu shimikuna: paqay ~ mayllay ~ awiy / achka ~ atska ~ aska
Ruranan:
Wanashqanchik:Shutin:
Munashqayki mikuyniykita akray. Niykur ruyrupa chawpinman 
siqiy. Chaypita (tsaypita) imanaw rurakashqanpita qillqay.
1
Yachakunqanchikta chaninchashun
5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Taqa
Kaykunata yachakushaq:
chilliwa runa warmichilliwa
Qayakuypita yarquq shimikunata ñawinchar, qillqar 
yachakushun.
104
Siqita rikapay.
Rimanakushpa tapukuykunata yaskishun.
Wasi qatayman niraq kaq siqita ashpiy.
• ¿Imapitataq chay (tsay) siqi riman?
• ¿Imanirraq wasi ushayman chakanan churayan?
• ¿Imanirraq wasita rurar usharir raymiyan?
Wasi ruraypaq patsachikuypita 
rimashun
1
2
Yachakuqmasiykikunata imanir chay (tsay) siqita 
akrashqaykipita willapay.
3
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
105
Taytamamanchikkunawan rimanakushqanchikta yarparkur 
siqishun.
Chay (tsay) rimashqanchikman siqita patsachishun.
5
5
Taytamamanchikwan wasi mana ranyakaananpita 
rimashun.
4
Aylluchaw shumaq kawakuyaanapaqmi, 
wasita qatar turqunman chakatawan 
kuntuta taachiyaa. Niykur ashmakunata 
pishtapakur, alli mikupakur, llapan 
runakunawan tushuyaa.
Ayllu shimikuna: turqun ~ washan
106
Ñuuñu karu wiyakuychaw 
wiyashqa, kaynaw niqta …
¡Karu wiyakuychaw nishqan!
Manaraq qayakur
Kay qillqashqakunata ñawinchashun.
Yachakuq yanasanchikkunawan rimashun.
Karu wiyakuywan, tukuy riqichikuykunapita rimashun.
Ishkaqyan ayllukarkur, karu wiyakuychaw qayakunata 
yarpashun.
Munayashqayki kaqta akrayay. Niykur 
yachakuqmasiykikunata willakayaamunaykipaq.
• ¿Imatami chay (tsay) qillqashqakunachaw 
ñawinchanchik?
• Qamkunaqa, ¿chaynaw (tsaynaw) niraq 
qayakuykunata wiyayarqunkiku?
Markamasikuna, 
naaninchikkunata 
chakanchikta 
shumaq pichashun. 
rakchatashuntsu. 
Markanchikpa 
umalliqmi 
qayakamun. 
Runakuna, ullqukuna, 
warmikuna kanan 
niriyaq: waraymi 
yachaywasinchikpa 
qatanta allichashun.
Yachaywasi umanchaqmi 
qayakaramun.
Wasinchikpawan chakanchikpa 
rurayninkunapita qayakushun
Kikin shimikuna: yachaywasi ~ yachaywahi ~ yachaywayi
107
Wiyashqanchik qayakuypita rimashun. 
Yanasanchikkunawan akrashqanchik qayakuyta 
yachapar riqichinakushun. 
Qayakuychaw
Qayakurir
Willapakuychaw Awmi Manami
Yachakuqmasiikuna rimakayaamuptin, 
¿wiyarquuku?
¿Rimayta munar mañakurquuku?
¿Qayakuy rimashqaa kaayikashqaku?
Yarpashun. 
• Rimakuyta munarqa mañakuy, huk rimamuptinqa 
wiyay.
• Ima nishqaykipis kaayikaatsun.
Ñuqakunaqa kay qayakuytami akrayarquu:
Hampikunawasichawmi waray huk rimanakuy kanqa, 
ayllukuna aywakayaamuy.
108
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Siqita alli rikaykur, ñawinchashun.
Siqita rikapaarir, rimakushun.
• ¿Imatataq chay (tsay) siqichaw rikanki?
• ¿Pikunataq kaykaayan?
• ¿Imay wichanpitaraq chaynaw (tsaynaw) arukuyan? 
Llimpiy.
109
Siqikunata rikapaykur, chay (tsay) rimaychaw imata 
nishqantapis niy.
Kay rimayta ñawinchashun. Niykur nishqanchikwan 
tinkuchishun.
Ñawinchaychaw
Chiqay willakuy 
Yachakuqkunapa taytankuna:
 Ullqunkuna, warmikuna kay 
wichan alli hunaqkuna kashqanyaq, 
yachaywasinchikta allichar 
uryakunapaq ullqupis, warmipis
aywakayaamunki 28 turumanyay hunaq, inti 
raymi killa, quyallapita: warmikuna, 
 ullqukuna wamrakuna 
chilliwata, ruqunata, yaku apanata 
apakayaamunki, shumaq yachaywasinchikta 
ñaña tikrachinapaq.
APAFA Umalliq
Kikin shimikuna: wichan ~ witsan ~ wisan
110
Kutipaykuryan qillqashqata ñawinchashun. Niykur 
yaskishun (kutichishun).
Qillqashqachaw kaq shimikunata ashirir, ashpiy. 
• ¿Ima ninantaq “mita”?
• ¿Pikunatataq qayachinchik?
• ¿Ima iñishinatataq wasi qataypaq wananchik?
Wasi allichaqta ashpiy.
Ñawincharir
Ñuuñu
chilliwa
runa
iñishina
warmi
yaku apanaiñishina
Kikin shimikuna: chilliwa ~ chillwar
111
Kay shimikunata rakiy. Niykur kanqantanaw kutichiy.
Kay siqikunapa shutinkunata, allawka shimikunata 
ñawincharir, hawanchaw qillqay.
chilliwa runa warmi
chilliwa
chi – lli- wa
ch-i-ll-i-w-a
ch-i-ll-i-w-a
runakuna warmi
yaku
warmi
runa
chilliwa
112
Chaynawlla niqta llimpiy. 
Siqikunapa shutinta huk ruyruwan wichqay.
wasi CHILLIWA warmi CHAKANA
warmi yaku wasi chilliwa
yaku chakana runa WASI
runa yaku chilliwa YAKU
chilliwa runa WARMI chakana
chakana RUNA yaku warmi
wasi
wasi 
TIHA
CHILLIWA 
CHAKANA
chilliwa 
RUNA
tiha 
 ruquna
ruquna
runa
mitu
 tiha
chilliwa MITU
chakana 
warmi 
CHAKANA 
wasi 
RUNA
WARMI
wasi 
ruquna WASI
chakana
mitu
runa
mitu
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
113
1.
 wasi
2.
runa
3.
warmi
4.
chilliwa
5.
yaku
4.
3.
5.
1.
2.
yaku
chilliwa
Kaqninkunaman shimikunata qillqay. 
1. Panchu tawan ta
 qataypaq apan.
2. wan 
ta ashtayan mikuyta 
 rurayaananpaq.
wasi- chilliwa- runa- warmi -yaku shimikunawan 
rimaykunata huntapay.
114
• Siqikunata rikaykurir, imapita qillqashqa nishqantapis 
rimashun.
• Qillqashqata ñawincharir, yarpashqanchikwan 
tinkuchishun.
Ñawinchashun qillqashunpis. 
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
Chiqay willakuy
Yachakuqkunapa taytankuna ayllukaykur, 
willapanakushqanchiknaw yarparachiyaq.
Kay usyachaw achanqanyaq sitwa 
killachaw, 28 turumanyay hunaq, wasi 
qatashqapa rurinta iskuwan huklla laqar 
ushanapaq. Warmikuna, runakuna, 
wamrakuna chay (tsay) hunaqmi wasita 
shumaq ñañayachir arukushun. 
Chayman chilliwata, yaku 
apanata, ruqunakunata, aparkur quyalla 
aywakayaamunki.
 APAFA Umantsaq.
Ayllu shimikuna: quyalla~ tutalla
115
• ¿Pikunapaqtaq chay (tsay) chiqay willakuy?
• ¿Imatataq allichayanqa?
• ¿Pikunataq allichayanqa?
Qillqashqata yapay ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
Shimikunata ñawincharir, pakishiminkunata qillqay.
¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy.¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy.
runa warmi Ñuuñu chilliwa
Shimikunata pakishiminkunatawan ñawincharir, watuwan
shinriy. Niykur llimpiy.
tayta
runa
warmi
yaku
tika
llushtu
chilliwa
Ñuuñu
ru
mi
ta
Ñuu
war
llu
tay
na
ya ti
ka
llush
wa lii
tu ñu
ru
war
ya
Yachakuq Yachachikuq
APAFA 
umantsaq
Kikin shimikuna: yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq
116
Shimikunata ñawinchashun. Niykur chaynawlla kaq 
pakishimikunata ruyruwan wichqashun.
Siqikunata rikashpa pakishimikunawan shimikunata 
huntapay. 
Kay shimikunawan rimaykunata huntapay.
warmi
chilliwa
Ñuuñu
wasi
chila
kuru
Mañu
runa
ay
ru
mi
ni
Ñuu
chi wani
 tayta – ayllu – wasi – nina – chilliwa – runa - Ñuuñu.
Runa warminwan ta ruquyan 
pa kuchunchaw watayananpaq, 
 qatashqapa rurinta iskuwan 
huklla laqar ushanapaq mana quru-quru 
yarqunanpaq. 
Awkis wan liqitata paqtachiyan. 
na npaq ta 
charichin mikuyta yanunanpaq. 
Kikin shimikuna: charichiy ~ tsarichiy ~ sarichiy
117
Hamuchinata ñawinchay. Niykur yaskiy.
¿Imallaqa imash?
¿Imallaqa imallash?
¿Imallaqa imash?
¿Imallash imallash?
warmi
chilliwa
runa
ñawi
Ichikllan kaptii,
uchusaqlla aqchaa.
Puquptiina aqchaa 
wiñan. Chaypitana 
(tsaypitana) aqchaa 
huk ñañaman tikran.
Arashnawpis 
laataraa, 
imaykapaqpis 
runakuna 
kururashqata 
purichiyaaman. 
Ichikllan kar chusku 
chakiwan purii, 
hatunyar ishkay 
chakiwan purii, 
awkisyar kimsa 
chakiwan purii.
Hunaqpa 
rikachakun, 
ampipa puñukun.
¿Imataq?
¿Imataq?
¿Imataq?
¿Imataq?
Ayllu shimikuna: ampi ~ paqas / ñaña ~ llimpi
Kikin shimikuna: ñaqcha ~ ñaqtsa ~ ñaqsa ~ naqsa/traki ~ chaki
118
Chaynawlla pakishimikunawan ushaq shimikunata 
chaynawlla llimpiwan llimpiy. 
Chaynawlla pakishimikunawan ushaq shimikunata 
chaynawlla llimpiwan llimpiy. 
chilliwa awa chakana qiwa
runa shimi kallana mana
warmi Mañu tuna wañu
Ñuuñu Ñami tumi chakwa 
chilliwa chichi waaka ruku
runa runtu ñuqtu china
warmi ñuñu chichu waska
Ñuuñu rumi ñusta waka
Ayllu shimikuna: chaynaw ~ tsaynaw ~ saynaw
119
Pakishimikunatawan shimikunata ñawincharir, watuwan 
shinriy. Niykur llimpiy. 
mama
runa
ayllu
ñawi
chilliwa
Ñuuñu
warmi
yaku
llushtu
a y m a 
 a m a I
l l c h i l i 
 i w a r 
 m i r u 
 n a u 
a ñ a w 
 i Ñ u u ñ 
 s y t a 
 k u l l 
a y m a a y m a 
120
Siqikunata rikarir, nishqanpita rimashun.
Tapukuykunata ñawinchashpa rimashun.
Kananqa, huk kaq siqita akray. Niykur huk uchuk
qillqashqata qillqay. Chaypita (tsaypita) qillqashqaykipita 
willakamuy.
Ishkan siqipa huk shunqu rimayninta qillqay.
• ¿Imatatatq siqikuna nimanchik?
• ¿Imachawtaq tinkuyan?
• ¿Maychawtaq kaykaayan?
1. 
2.
3.
121
Ñawichaytawan qillqayta yachakushun
Qillqashqata ñawincharir, yarpashqanchikwan 
tinkuchishun.
Siqikunata rikaykurir, imapita qillqashqa nishqantapis
rimashun.
Qayakuy
Huari marka runakuna, warmikuna, 
 wamrakuna, wasi ushaychaw 
raymita ruranapaq llapayki aywakayaamuy. 
Tinyawan qutsullapa, tushullapa, 
llapachik kushi-kushilla karinapaq, shaqsha 
 tushuqkunapis shayaamunshi. 
Lunes puwaq hunaq, quyalla hatun 
 yachaywasiman ullqukuna, 
 warmikuna, wamrakunapis, 
 wasi ushaychaw kushirinapaq 
aywakayaamuy.
Ayllu shimikuna: quyalla ~ tutalla
122
Siqikunata rikaparir, rimashun.
Rimakushun.
Siqikunatawan shimikunata watuwan tinkuchiy.
• ¿Imapaqtaq siqi nimanchik?
• ¿Imachawtaq runakuna paqtayan?
• ¿Imachawtaq chullayan?
Shimikunata ñawinchay. Niykur chaynawlla kaq 
pakishimikunata ruyruwan wichqay.
chilliwa
chakana
wasi
runa
warmi
warmi Ñuuñu nina chilliwa
123
Siqikunapita rimaykunata qillqay.
¿Imatataq rurarquu alli yachakunaapaq?
1. 
2.
3.
4.
1. 
2.
3.
Kananqa, huk kaq siqita akray. Niykur huk uchuk 
qillqashqata qillqay. Chaypita (tsaypita) qillqashqaykipaq 
willakamuy.
Yachakunqanchikta chaninchashun
Siqinwan rimayninta mahanchay.1
Wasita 
qatakunapaqqa, 
yanasakunatami 
minkakunchik.
Wasita qatarirqa, 
chakanatami 
turqunman 
churanchik.
Wasi 
qataychawqa 
rayminchikmi.
Wasi qataypaqqa, 
iñishinakunatami 
wananchk: ruquna, 
tiha, chaqana, 
walluna, mitu, qiru.
6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Taqa
Kaykunata yachakushaq:
lichu uusha chacha
Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar, qillqar 
yachakushun.
lichu
126
Siqikunata rikar rimashun. 
Siqikunata rikarir, tapukuykunata yaskishun.
Yachaqta imanaw hirkakunawan rimashqanpita 
tapukushun. Chay (tsay) nimashqanchiktana qillqashun.
• ¿Imapaqraq hirkakunawan rimanchik? 
• ¿Allitsuraq hirkakunawan rimanchik?
• ¿Imanawraq kanman hirkakunawan mana 
rimanakushqaqa?
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita 
rimashun
1
2
3
127
Aruyta qallanapaq, hirkakunatami mañakunchik. Chay 
(tsay, say) mañakushqanchikpita siqishun.
¿Imataraq rurashwan mañakushqanchik rurakananpaq? 
Chayta (tsayta) qillqay.
4
Chakrata arur qallanapaq, yaya 
hirkakunatami qayakunchik. Chay 
(tsay) hirkakunaqa kallpachimanchik 
alli arunapaq, alli Patsamamallanchik 
mikuykunata mirachimunanpaqpis.
128
Tukuy laaya wanukuna iñishiypita chiqay 
willakuyta willakushun
Manaraq chiqay willakuyta willakur
¡Willakunata!
Llapanchik imanaw rurayninchik kashqanpita rimashun.
Tapukuykunata kaayir willakunata rimashqanchikpita 
patsachishun.
Qillqashqata ñawinchashun. 
Imanaw kashqata willakunapaq huk raprachaw siqishun. 
Niykur rimashun.
Chirapallay hunaq, chachapa yanasan. 
Qirupampata papa uryaq aywarqan, uusha 
wanuta katakurkur. Papa sikinman wanutaqa 
achkata qutuykunaq. Papaqa ñukturnin tsakir 
qallaykunaq. Chayta (tsayta) rikaykurna, 
chachaqa papata ras parqurinaq. Chayshi 
(tsayshi) yanasanqa allaapa kushiykunaq, 
papan kawakaariptin.
¿Imaytaq
kashqa?
¿Imataq 
kashqa?
¿Maychawtaq
kashqa?
¿Imanawraq
kashqa?
¿Pikunataq
kayashqa?
Kikin shimikuna: chacha ~ tsatsa
129
Wiyashqanchikpita rimashun. Niykur qillqashun.
Yanasanchikkunawan imapis kashqanta paqtachishun.
Chiqay willakuyta willakuychaw
Chiqay willakuyta willakurir
Imanaw kashqanpaq rimashun Awmi Manami
Ñuqaman chaamushqanyaq shuyarquu.
Imapis kashqanta chuyachiypa nirquu.
Yarpashun:
• Willakunata qapariypa rimay makiykitapis iñishir.
• Rimayashqanta kaayipa wiyay.
• Imapis kashqanta chuyachiyllapa willakuy.
Chiqay willakuy willakushqanchikta chaninchashun. 
Yanasakuna alli quya, qanyan hunaq 
imanaw kashqanta willapariyashqayki. 
Qanyan hunaq aywaraykapti…
Ayllu shimikuna: kayipaq ~ tantiyay / chaninchashun ~ tupichichashun
Kikin shimikuna: qaparipa ~ qaparaypa
130
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Manaraq ñawinchar
Lluta siqikuna
Kimsan lluta siqikunata qawapaykur, lluta kaqninkunapita 
rimashun.
Lluta rimaykunata nir pukllashun. Qallaq kaq huk lluta 
rimayta nimunqa, kaynaw:
• Kuchikuna quyllurkunawan rara patsachaw 
(hunishchaw) pukllakuyan.
• Tamya kay patsapita hanan patsaman shikwamun.
• Wallpakuna chusku chakiyuq kayan.
Lluta rimay shunqunchikman chashqanta akrarir siqishun. 
131
Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun.
Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan 
tinkuchishun.
• ¿Imapaqraq ñawinchashun?
• ¿Allitsuraq quyllurkuna shikwayamun?
Ñawinchaychaw
Kuchiwan uusha pishtaq 
Chachaqa chaqalla llullu lichuyuq kuchita, 
uushata pishtananpaq shaariykur ruqunata 
shikanaq.
Chaynashi ruqunata shikaykaptin, puntanman 
chilapyar quyllur ishkiqta rikar manchakashpa, ras 
hanan patsata rikanaq, quyllurkunaqa chilapyar 
wakpa kaypa shikwar kayaanaq.
Chachaqa uushantawan kuchintapishtachinaq 
“mirayaananpaq nir”.
Kayqa kawaq patsanchik ushakaananpaqmi.
Ayllu shimikuna: chilapyar ~ achikyar ~ chiptiyar
132
Ñawincharir
Yapay ñawinchar, tapuykunata yaskishun.
Awilunchikkuna, taytanchikkuna willamashqanchikpita 
rimashun.
• Runa ruqunata shikaykaptin, ¿imataq karqan?
• Qam runa kar, ¿imataraq rurankiman karqan? 
• ¿Imanawtaq kuchita pishtakuyan?
• ¿Imata rikartaq kuchita pishtanchik?
• Runa kuchitawan uushata pishtananpaq, ¿imatataq 
rikan?
• ¿Huk mushuq willakuyta shunquman chashqanta 
qillqankimanku?
• ¿Pikunataraq qillqashqanchikta riqichishwan?
Siqita rikaykur, huk mushuq willakuyta qillqay.
Qillqashqanchikta yanasanchikkunawan riqichinakushun.
133
Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun.
Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan
tinkuchishun.
• ¿Imatataq siqi willamanchik?
• ¿Imapaqraq ñawinchashun?
Runawan piñashqa lichu
willakuy
Chacha lichuntawan uushanta wirayaarachiq 
tsaki patsachaw pishtananpaq.
Chuchin markachaw qanyanman waraq, 
quya-quyalla uushanta pishtayaananpaq 
chikunpita apayaanaq. Chaynashi lichuqa 
yanaqinta mana 
rikar waqanaq. 
Chaynashi 
(tsaynashi, saynashi)
chachaqa 
wamranwan uushata 
pankar qallayaanaq. 
Chayman (tsayman, 
sayman) lichuqa 
piñashqa chaykurnashi, chachapa makinta 
haqchiykur, qaparir, qayarir lluta manchakar 
aywakunaq. Yanaqinta pishtayaptin.
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Ayllu shimikuna: quya ~ quyalla ~ tuta - tutalla
Kikin shimikuna: chacha ~ tsatsa
134
Qillqashqata ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Pipaqtaq willakuy riman?
• ¿Imanirraq lichu chachapa makinta haqchiykunaq?
• ¿Imataq ninki lichu rurashqanpita?
• Kikiykipa shimiykiwan qillqashqa kaayishqaykita 
willakamuy.
Siqita tinkuchiy.
¿Imanirtaq lichu piñashqa? 
Qillqashqachaw kaq shimikunata ashpiy.
lichu
uusha quyllur
chacha
awkin
lichu allqu
awkin
135
¿Imanawtaq lichu? Chayta (tsayta) pishiqman qillqashun.
Shimikunata huntapashun. Niykur siqinkunawan 
tinkuchishun. 
uy w r l ch
Shimikunata ñawinchaykur, rakishimikunaman rakishun. 
lichu uusha chacha runalichu
w r
uy
l ch
136
Kuyan:
Kurkun kapun:
¿Ima chikanraq?
Aqchanqa:
Iñishin:
Huk chachata watukashpa rikachiypita qillqashun. 
Chacha rikachiyta huntapaashun. Niykur siqishunpis. 
Shuti:
Ratashnin: 
Aqchanqa:
Chikanqa:
Kuyan:
chachachacha
Kikin shimikuna: aqcha ~ aqtsa ~ aqsa
137
Imapita qillqanaqpaqpis rimakurishun.
Yanasanchikpa shutinta qillqashun. 
• ¿Rurashwantsuraq chachapita rurashqanchik 
kapuqnintanaw?
• ¿Pipaqraq, pikunapaqraq qillqashwan?
• ¿Pipa kapuqninpitaraq, kaqninpitaraq qillqashun? 
• ¿Kikinchikpa kapamaqninchikpita qillqashwantsuraq?
Yanasanchikta akrashun. Niykur siqishun. Niykur 
kapuqninpita rimashun.
138
Kananqa, yanasanchik 
akrashqanchikpa kaqninkunata 
qillqar huntapaashun.
Yanasaapa shutin: 
Kawakun:
Aqchan:
Kurkun:
Chikanqa:
Kuyan:
Kaqninkunapita qillqashqaykita yapay rikapay.
Rikachiypita qillqashqaa Awmi Manami
¿Shutinta churarquuku?
¿Yanasaapa kaqninpitaku qillqarquu?
¿Shunquman chashqanta 
qillqarquuku?
139
Kananqa, yanasanchikpa 
kaqninkunata yapay 
allichashqatana qillqashun.
140
• ¿Imapaqraq kay qillqashqa willakun?
• ¿Pikunapaqraq kay willakunachaw riman?
Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
Qillqashqata ñawicharir, yaskishqanchikwan tinkuchishun.
Alli willakuyAlli willakuy
Paccha markachaw, qanyan hunaq, huk 
chachawan warmikuna purwakarkur uusha
millwata ayllu wasichaw, qatapaq, punchupaq 
ruripapaq warapaqpis puchkayarqan.
Chayman huk 
runa lichun
qatikushqa 
chaanaq, 
llapanta ninaq: 
“hatun hirkapita 
uusha millwata, 
kallata, pirwata, 
pirurukunata 
apamurquu, uusha millwata wipiwan tupurir 
puchkayaanaykipaq, hatun marka ratash 
ruraq runakunaman rantikuyaanaykipaq.
Paccha markachaw puchka ruray
Chaskallay, 27 kantaray 2019 wata.
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi / puchka ~ putska ~ puska / chacha ~ tsatsa
141
Siqikunata ñawinchashpa shimikunata huntapashun.
 cha sha chu
Ñawincharir, siqikunata shutinkunatawan tinkuchishun. 
chacha
lichu
uusha
quyllur
killa
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
142
Pakishimikunata patsachishpa shutinchay.
cha
ch
quy
cha
uu
li
llur
sha
Siqikunapa rikashpa rimaykunata huntapay.
, ta yachachiq
 millwa puchkayta.
Alalaq markakunachaw llanu watu, tita 
 watuta puchkayan, ratashkunata 
awayaananpaq.
Ayllu shimikuna: tita ~ raku
Kikin shimikuna: shutinchay ~ shutintsay / puchkay ~ putskay ~ puskay
143
Ñawinchashqayki qillqashqapa siqinta llimpiy. Niykur 
imakuna uusha millawapita ruyashqanta qillqana 
maytuykichaw qillqay.
Rimaykunata patsachishpa qillqashun. 
puchkayan markachaw alaq watuta llanu
chaanaq huk runa qatikushqa lichun 
aylluchaw puchkayan warmikuna purwakarkur huk 
chachawan uusha millwata
Kanan, rimaykuna patsachishqanchikta yapay 
qillqashun. 
1. 
2.
3.
144
Manaraq qillqar
Kananqa rimakurir, imapis 
yachaywasichaw kashqanpita 
qillqashun. Niykur mushuq chiqay 
willakuyta rurashun.
Tapukuykunata ñawinchashpa rimashun. Niykur qillqashun. 
¿Imataraq 
qillqashun?
¿Pipaqraq 
qillqashun?
¿Maychawraq 
riqichikushun?
Chiqay willakuyta qillqanapaq, tapukuykunata yaskiypa 
qillqashun.
¿Imataq karqan?
¿Imanawtaq karqan?
¿Pikunataq kayarqan?
¿Imay karqan?
¿Maychawtaq karqan?
145
Ñawpa patsachishqanchiktanaw yarpar chiqay willakuyta
qillqashun. Niykur siqishunpis.
Qillqaychaw
146
Qillqashqanchikta allicharkur, yapay qillqashun.
Qillqarir
Qillqashqayki chiqay willakuyta 
yachachikuqniykipaq ñawinchay.
Chay (tsay) willapashunqaykitana 
wiyaykur, alliyachiy.
Qillqashqanchikta 
alliyachinapaq, kay 
tapukuykunata yaskishun. 
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qillqashqapa shutinta qillqarquu?
¿Imay kanqanta qillqarquuku?
¿Pikunapis kayashqanpita qillqarquuku?
¿Maychaw kanqanta qillqarquuku?
¿Chiqay willakuypaq huk siqita 
siqirquuku?
¿Ushanan chikuta iñishirquuku?
147
Chiqay willakuy allichashqanchikta yapay qillqashun.
Willakuyta qillqanaykipaq, kaypita shimikunata akray.
Tapukuykunata yaskir qillqay.
1
2
Yachakunqanchikta chaninchashun
¿Imataq qillqash-
qapa shutin?
¿Imaytaq 
karqan?
¿Maychawtaq 
karqan?
¿Pikunataq 
kayarqan?
¿Imataq karqan?
¿Imanawtaq 
karqan?
Siqin
Huk willakuyta lichupita
akrarir, hapayninta qatiqllaman 
apar qillqashun.
chacha RUNA quyllur uusha
warmikuna lichu waska puchka
marka patsa killa wamra
7 Kushi-kushilla murupakushun
Taqa
• Murupakuypaq patsachikuypita rimashun.
• Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun.
• Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata 
ñawinchashun.
• Murupakuypita willakuq raprata qillqashun.
• Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
150
Siqirir, llimpishun. 
Siqita rikarir, rimashun. 
• ¿Imatataq runa muspaykan?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) muspaynin?
• ¿Allitatsuraq muspaynin willakun?
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun
2
1
Kikin shimikuna: muspay ~ nuspay
151
Yachaqta minkakushun murukuypa yachayninpita 
willapamanapaq.
Yachaq willamanqanchikman yarparkur, qillqay.
Huk runa yapyaykaqta, qipanchaw warmi muruykaqta 
siqishun.
3
4
5
152
Manaraq shimpinakur
¡Purwakarkur rimanakunchik!
Ishkay purwaman ayllukaykur, imanaw wanu
iñishishqanchikpita rimashun.
• Chay (tsay) musyapakunqanchikman purwanchikchaw 
rimanakushun, nishqanchikta washanapaq.
• Chay (tsay) ishkay laaya wanukuna iñishiypita huk ñiqi 
yachakuqmasinchikkunata tapukushun. 
• Purwapita rimayaamunqanta qillqashun.
Markanchikchaw wanuta 
imanaw iñishiyanqanpita 
rimakaramushaq. 
Tukuy wanukunata iñishiypita 
shimpinakushun
Kaychaw qillqanqaykimi, 
yuyaychanqaykita 
washanqa.
Ishkay kaq purwa
Ashma wanuta ayllushun
chakraman murukur 
hichanapaq.
Huk kaq purwa 
Qatu wanuta 
rantishun murukur 
hichanapaq.
Ayllu shimikuna: ashma ~ uywa ~ waata 
Kikin shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ - ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
153
• Shimpinakuychaw kashqanchikta tupushun. 
• Purwachaw, shimpinakuyninchikta pushananpaq,huk 
yachakuqmasinchikta akrashun.
• Huk yachakuqmasinchikta shimpiyninchikta 
washananpaq akrashun.
• Purwakunapa alli shimpinakuynin kananpaq rimashun.
• Huk kaq purwa yachakuqmasinchikkunaman 
yachayninchikta nishun.
• Yachakuqmasinchikkunawan tapunakushun.
• Ichikllachaw chuya rimayninchikta qillqashun.
Shimpinakuychaw
Shimpinakurir
Shimpiy rimaychaw Awmi Manami
Yarpayniiwanmi purwata shimpirquu.
Nishqaa kaayikashqami.
Yachakuqmasiikuna niyashqanta 
wiyarquu.
• Yachakuqmasinchik rimamuptin wiyashun.
• Rimanapaq shuyashun.
• Nishqanchikman raslla rimashun. 
• Alli pashtachishpa rimashun. 
154
Murupakuypaq patsachikuypita willakuq 
raprata ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imatataq shutin 
nimanchik?
• ¿Imapaqraq 
ñawinchashun?Ł
• ¿Imanawytaq 
qillqankuna?, ¿imanirtaq 
tukuy laaya chikanyuq 
qillqakuna?
• ¿Ima siqikunatataq 
rikanchik?
Tapukuykunata ñawinchashpa yaskiy. 
¿Imatataq wanupita 
musyanchik?
¿Imatataq wanupita 
musyayta munanchik?
Qultaw, llaqta kamachikuq.
 “Shamuptiykiqa, wanupaq 
yachayninchikmi hatunyanqa”
Kanqa: Yachaywasichaw.
Punchaw: 2019 wata, kantaray killa,
 2 - 3 hunaq.
Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq
Qultaw, yachaywasi kamachiq.
(Willakuq rapra)
Wanu iñishiypaq “1.
i 
llallinakuy”
155
Mana rimakushllapa ñawinchay. Niykur qapariypa 
yanasaykipaq ñawinchay.
Ñawinchaychaw
Qultaw, llaqta kamachikuq.
 “Shamuptiykiqa, wanupaq 
yachayninchikmi hatunyanqa”
Maychaw: Yachaywasichaw.
Imay: 2020 wata, kantaray killa,
 2 - 3 hunaq.
Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq
Qultaw - yachaywasi kamachiq
(Willakuq rapra)
Wanu iñishiypaq “1.
i 
llallinakuy”
156
 Willakuq raprata yapay ñawincharir, tapukuykunata 
kutichishun.
• ¿Imataraq rurayan?
• ¿Ima ninantaq “Shamuptiykiqa, wanupaq 
yachayninchikmi hatunyanqa ”rimay?
• ¿Imanawtaq chay willakuq rapra qampaq kashqa?
Ñawincharir
Wanuta alli iñishinapaq, llallinakuyta Qultaw runakuna 
patsachiyan.
Qultaw taytakuna wanu ruraypaq 1.i llallinakuyta 
patsachiyan.
Qultawchaw alliq muruyaananpaq, llallinakuyta 
patsachiyan.
Willakuq raprachaw kaq shimikunata llimpishun. Niykur ima 
ninankunapitapis rimashun. 
Rimaykunata ñawincharir, willakuq raprachaw niqwan 
niraq kaqta ashpiy. 
wanu
ullqu
yachaywasi
kamachiq
hunaq
warmi
Kikin shimikuna: yalliy ~ llalliy
157
Tapukuykunata ñawincharir, rimayllapa yaskishun. 
Tapukuykunapa yaskinta ashpiy. 
• ¿Pikunapaqtaq chay (tsay) qillqashqa?
• ¿Imapaqtaq qillqayashqa chay (tsay) willakuq raprata?
Chakra runakunapaq.
Yachakuqkunapaq.
Llapanpaq.
Wanu riqiq aywayaananpaq.
Wanu imaykachaw iñishiy llallinakuypaq.
Llapan willakuq raprata ñawinchaqkuna 
aywayaananpaq.
¿Maychawtaq 
rurayanqa?
¿Imatataq 
rurayanqa?
¿Pitaq chay 
(tsay) willakuq 
raprata 
patsachin?
¿Imaytaq kanqa?
Qultaw, llaqta kamachikuq.
 “Shamuptiykiqa, wanupaq 
yachayninchikmi hatunyanqa”
Maychaw: Yachaywasichaw.
 Imay : 2020 wata, kantaray killa,
 2 - 3 hunaq.
Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq
Qultaw-yachaywasi kamachiq
(Willakuq rapra)
Wanu iñishiypaq “1.
i 
llallinakuy”
158
Tapukuykunata yaskishpa qillqay. 
Imanaw ruranaykipaq yachachiqniykipa nishqanta qillqay. 
Yaskishqaykita yapay ñawincharir, allichay.
¿Imay watataq ruray 
kanqa?
¿Imapaqtaq 
ñawinchashaq?
¿Imanirraq 
kay willakuq 
raprata qillqaq 
shunqunchikman 
chaachimun?
¿Ima ninantaq: 
“Shamuptiykiqa, 
wanupaq 
yachayninchik 
hatunyanqa”?
Yanasaykikunapa 
yaskinkunawan yaskishqaykita 
tinkuchiy. Imanaw 
rurashqaykita willay.
159
¿Imataraq allichankiman willakuq raprachaw?, ¿imanir?
Qillqashqata ñawincharir, ishkay wamrakuna kayta niyan: 
¿Imatataq qam yarpanki? Qillqay. Niykur siqiy.
Murukuqkuna 
shayaamunan, alli 
wanu iñishiyta 
yachakuyaananpaq.
Allimi runakuna 
shayaamunan, paykunapitami 
alli wanu iñishiyta 
yachakayaamushaq.
Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay ~ allisay
160
Aylluykichaw, yachaqta 
imanaw wasi ashma wanu 
rurayashqanpita tapukamuy.
Yachaq wanupita willamashqanchikpita. 
Yachakuqmasinchikwan rimashun. 
Imanaw wanu rurayashqanta siqiy.
Alli wanu kananpaq kamachikuyta qillqay.
161
Murupakuypita willakuq raprata 
qillqashun
Manaraq qillqar, huk willakuq raprata ñawinchashun. 
“Aywakallaamuy”
Maychaw: Huk ayllu wasichaw.
 Imay: 2020 wata, kantaray killa, 
 9 - 10 hunaq.
Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq
Chipipata - llaqta umalliq
ALLI MURUKUYTA YACHAKUSHUN
(Willakuq rapra)
162
Willakuq raprapa kaqninkunata ñawincharir, kay 
yupinchaw shimikunata qillqay.
Tapukuykunata rimayllapa yaskishun.
Ñawinchaqkunapa shunqunman 
chaachinapaqmi willakuq rapraqa 
alli. Chaymi (tsaymi) shumaq 
siqiyuq willayninpis.
Willakuynin
siqin
Imaynin 
Maychawnin
Tapukuykuna
¿Pipaqtaq qillqashqa?
¿Imapaqtaq qillqashqa?
¿Pitaq qillqashqa?
¿Imapitataq willakun?
Kikin shimikuna: ñawi ~ nawi
163
Willakuq raprachaw ñawincharir, shuti tikrachiq 
shimikunata pukawan wichqay.
Kaychaw shuti tikrachiqkunata qillqay.
Yarpay.
Shuti tikrachiqqa imanaw kashqanta, aykapis 
kashqantami riqichikun.
Markanchikkunapa shutin 
tikrachiqta qillqashun.
Ayllunchikkunapa shutin 
tikrachiqta qillqashun.
Ichik marka Awkin Mañu
Pukawan 
wichqashqayki 
qillqakunata 
qillqay.
“Aywakallaamuy”
Maychaw: Huk ayllu wasichaw.
 Imay: 2020 wata, kantaray killa, 
 9 - 10 hunaq.
Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq
Chipipata-llaqta umalliq.
ALLI MURUKUYTA YACHAKUSHUN
(Willakuq rapra)
164
Qichwa shiminchik imanaw qillqakashqanchikpita 
yarpachakushun.
Willakuq raprata ñawinchay.
Shuti tikrachiqwan 
rimaykunata qillqay.
Wakin rimaykunawan qillqashqata qillqay.
ayllu
alli
isqun
achka
a. Runakuna ayllu wasi watiqaq aywayan.
ch.
h.
i.
Shuti tikrachiqwan shutikuna 
ñawpanta aywayanqanta 
qunqaytsu.
“Aywakallaamuy”
Maychaw: Huk ayllu wasichaw.
 Imay: 2020wata, kantaray killa, 
 9 - 10 hunaq.
Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq
Chipipata-llaqta umalliq.
ALLI MURUKUYTA YACHAKUSHUN
(Willakuq rapra)
165
Yarpachakuyniykita qillqay.
Willakuq raprata qillqanapaq, kay tapukuykunata 
ñawinchashpa patsachikushun.
Purwanchikwan imata qillqanapaqpis 
paqtachishun.
¿Imataraq nimanchik?
¿Imanawraq willakuq 
raprata riqichikushun?
¿Maychaw, imayraq 
riqichikushun?
¿Ima 
willakuq 
raprataraq 
qillqashun?
¿Imapaqraq 
willakuq 
raprata 
qillqashun?
¿Pikunapaqraq 
willakuq
 raprata
qillqashun?
Manaraq qillqar
166
Willakuq raprata yarpashqanchiktanaw qillqay.
Qillqaychaw
167
Qillqarir
Rurashqanchik willakuq raprata yachachikuqta, 
yachakuqmasinchikunata ñawinchar riqichishun.
Allichanapaq wiyaqkuna willapamashqanchikta wiyashun. 
Yachachikuq, yachakuqmasinchikkuna 
nimashqanchikman allichar qillqashun. 
Willakuq rapra Awmi Manami
¿Siqin kanku?
¿Hatun qillqan, ichik qillqan kanku?
¿Kaayichikunku?
¿Imay, maychaw kashqanta 
churarquuku?
¿Ushanan chiku kanku?
Willakuq raprata 
rurashqanchikta rikashun.
168
Willakuq raprata yachakushqaykiman allichar qillqay. 
Willakuq raprata hatun raprachaw qillqay. Niykur riqichikuq 
pirqaman laqay.
169
Huk markakunachaw murupakuypita 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Ichik raprakunachaw qillqaraykaqta rikaparkur, 
ñawinchashun.
Tapukuykunata ñawinchar yaskiy.
Tapukuykunata yaskiy.
• ¿Imapaqtaq qillqashqa riman?
• ¿Pikunapaqtaq qillqayashqa?
• ¿Imapaqraq ñawinchanki?
ratash
qiru
kashu
chakra
sara
wanu
¿Ima yachaytataq
muruykunata
waatanapaq?
¿Ima iñishinakunatataq 
murukuy alli 
waatakaananpaq 
musyanki?
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
170
Qillqashqata ñawinchashun.
Ñawinchaychaw
Huk markachaw waalluta rurayan. 
Chaytami riqichikayaamun.
Waallu
Waallutaqa ruranchik makwa ratashkunawanmi 
huk shukshuta chakanatanaw watarkur, 
runatanaw shukuchinchik. 
Chay (tsay) waallukunatami murushqa sara 
rurinman quya-quyalla 
shaykachinchik.
Wakin markachawqa 
rumikunatashi chakra 
kuchunman runanaw 
rurakanqanyaq 
chuquyan. Añas, 
chakwa, pishqukuna 
puriyaanan