uryana-maytu-3-comunicacion-quechua-central-2020

Vista previa del material en texto

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Q
ic
hw
a
33
PERÚ Ministeriode Educación
Ri
m
an
a 
3
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
3 
Q
ue
ch
ua
 C
en
tr
al
 
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
Llapanchik yachakushun
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
Q
ic
hw
a
33
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimana
Llapanchik yachakushun
Ministerio de Educación
Uryana maytu - 3 Rimana - chawpi qichwa 
Cuaderno de trabajo - Comunicación 3 - Quechua Central
©Ministerio de Educación 
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 Kimsa Kaq qishpichishqa
7 912 mirachishqa
Impreso en seti embre 2020
Ruraq
Alfredo Walberto Nación Moya
Rurashqa qawaqkuna
Nelly Sánchez Vilcarina, Gema Silva Villegas, (Margot Camones Maguiña 2020)
Qillqaynin qawaq
Franklin Espinoza Bustamante
Allichaychaw yanapakuqkuna
Abimael Torres Rojas, Edgar Rolando
Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaq
Abimael Torres Rojas
Maytu tupachiq
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon, Nelsón Ramón Obando Vásquez
Siqikuna
Emilio Mariano Solier Bustí os, DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna
Allichashqa qawapaq
Abimael Torres Rojas
Impreso en:
Quad Graphics Perú S.A.
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
2020-05740 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020-05740
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, 
sin permiso expreso de los editores.
Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
Shutiiqa:
Ñiqiiqa: 
 
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa:
 Wata:
Wamrapa riqichikuyninWamrapa riqichikuynin
RiqichikuyninRiqichikuyninRiqichikuynin
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman 
churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan 
yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta 
shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha (itsa)yachakuqmasiykikunawan 
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi 
(aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa 
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami 
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, 
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllami (tsaynawllami), llapan aylluykikunawan, 
yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan 
qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), 
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; 
chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis 
wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha (antsa) kuyashqayki 
masiykinawmi, chaymi (tsaymi) shumaq shunquykiwan 
qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
1 Taqa1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Yachana
Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 10
Chakra qishyaykunapita rikachishun 12
Murukuykuna puquchiy rikachiyta ñawinchashun 14
Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun 19
Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun 26
Yachakunqanchikta chaninchashun 28
2 Taqa2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Yachana
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 30
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 32
Mikuykuna aylluypita yachachikuq willakuyta ñawinchashun 34
Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita yachachikuq willakuyta 
qillqashun
39
Huk markakunachaw imanaw mikuykuna aylluyanqanpaq 
ñawinchashun
46
Yachakunqanchikta chaninchashun 48
4 Taqa4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Yachana
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 70
Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita
yachachishun
72
Tsaki mikuykuna aylluypita yachachiyta ñawinchashun 74
Tsaki mikuy churakuypita yachachiyta qillqashun 79
Yachakunqanchikta chaninchashun 86
3 Taqa3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Yachana
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 50
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun 52
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun 54
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta qillqashun 59
Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita ñawinchashun 66
Yachakunqanchikta chaninchashun 68
KaqninkunaKaqninkuna
5 Taqa5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Yachana
Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 88
Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita qayakushun 90
Wasi qataypita kartata ñawinchashun 92
Wasikuna ruraypita kartata qillqashun 97
Yachakunqanchikta chaninchashun 104
6 Taqa6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Yachana
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 106
Tukuy laaya wanukuna iñishiypita chiqay willakuyta willakushun 108
Ashmawan waatanakuypita chiqay willakuyta ñawinchashun 110
Awaykunapita chiqay willakuyta qillqashun 115
Huk markakunachaw chakra uryaypita ñawinchashun 122
Yachakunqanchikta chaninchashun 124
7 Taqa7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun
Yachana
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 126
Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 128
Murupakuypaq patsachikuypita tríptico nishqanta ñawinchashun 130
Murupakuypita tríptico nishqanta qillqashun 135
Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 142
Yachakunqanchikta chaninchashun 144
8 Taqa8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik
Yachana
Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 146
Markanchikchaw shumaq kawaypita harawishun 148
Wañukushqakunawan tinkuypita harawita ñawinchashun 150
Mikuykuna llamichinakuypita harawita qillqashun 155
Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun 162
Yachakunqanchikta chaninchashun 164
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi 
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa 
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ 
ñawinsay
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ 
chiina
*qutsu ~ taki
Kikin rimaykuna
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. 
Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, 
uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw 
/ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna 
qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, 
kamashqanwanmi qillqashun.
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna 
kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan 
shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi 
~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa 
*markanchik ~ markanchi 
~ markantsik ~ markantsi ~ 
markansi
*-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi 
*trusku ~ chusku 
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ 
yachatsikuq ~ yachasikuq 
*chaytraw ~ chaychaw ~ 
tsaychaw ~ saychaw 
Taqa
1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
• Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun.
• Chakra qishyaykunapita rikachishun.
• Murukuykuna puquchiy rikachiyta ñawinchashun.
• Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun.
• Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
10
Siqikunata rikaykur, rimashpalla tapukuykunata yaskishun. 
• ¿Imapaqtaq papata uryanchik?
• Papa hananchaw, ¿imanirtaq uryaqkuna pukllayan?
• ¿Pitaq willamanchik papa alli kananta?
• Chakra papa murushqachaw, ¿imanirraq qarwash wayta 
miran?
• ¿Imallatapis qarwash waytakuna willakuyantsuraq?
• ¿Pikunataq waytakunawan rimayan?
• ¿Imananmanraq mana qarwash waytakunata rikashqa?
1
Muruykuna waataypaq imakunapis 
willamashqanchikpita rimashun
Papata waatar,
waytakunatami
qawanchik.
11
Tayta Sebastián willapaamashqanchikta ñawinchasun.
Yanasapura qurikashun, niykur tapukuykunata rimashun.
¿Imanawtaq papa uryaychaw runtu unyamunanta musyanchik? 
Qillqay
• Papa uryaypaq, papa aylluypaq, ¿imatataq 
rikayan?, ¿imapaqraq rikayan?
• ¿Imatataqshi qarwash waytaqa riqichikun?
• Qarwash waytata kaayirirqa, ¿imatataqshi 
runakuna rurayan?
• Patsamamawan mana rimar, ¿imanawraq 
kashwan?
• ¿Patsamamawan alliku rimanchik?
2
3
4
Papa tuktuq, chakwa waqay, ñawpaq tamyaqa, 
papa uryananchaw kashqantami willakuyan. Qarwash 
waytanami papa kurunanta willakun. Achka quyllurwan
qasaq wayrana qasapa (qahapa) 
unyamunqantami (shikwamunqantami) 
willamanchik.
Papa uryaychaw, pullan hunaq mikuyta 
usharir, yanukuqkunawan uryaqkuna 
apiwan, machkawan, yakuwan pukllayan. 
Puklla alli kamakaptin, papa alli qishpin.
Yanasapura qurikashun, niykur tapukuykunata rimashun.
Ayllu shimikuna: chakwa ~ tsakwa ~ sakwa / achka ~ atska ~ aska
Kikin shimikuna: unyay ~ umyay
12
Tapukuykunata yaskishun.
Papa runtu ratashyachisqata siqir llimpiy.
Alli wiñaykaq 
papa
Papata runtu 
ushakachishqanta
Papa mana 
wawanyuqta
1
2
Tayta Shiwata tapukushun, 
imanaw runtu wiñaykaq 
papata ratashyachishqanpita. 
Chay (tsay) papa runtuwan 
imanaw kashqanpitapis.
papata ratashyachishqanpita. 
Manaraq rikachir
¿Imanirtaq runtu papata ratashyachin?
¿Imanirraq runtu ishkimun?
¿Imanawtaq runtuqa?
¿Imataq ninki runtupaq? 
Chakra qishyaykunapita rikachishun
13
Papa ratashyachiq runtu imanaw kashqanpita qillqashun. Niykur 
rikachishun.
3
Runtu papata imanaw ratashyachishqanpita 
rikachimashqanchikta tupushun.
4
Rikachiychaw
Rikachirir
Wiyananchik kaptinqa:
• Upaallallapa, shumaqlla 
rikachiqta wiyashun.
• Rikachiykunata mana 
kaayinqaykita, qillqar 
tapukuy, imapita 
rikachishqanta.
• Yarpashqanchikta rikachir 
kamachishun.
Rimananchik kaptinqa:
• Rurashqanchiktanaw 
rikachishun.
• Llapankuna 
wiyamananchikpaq 
rikachishun.
• Siqin kaptin, chayllapaq 
rikachishun.
TupukuykunaAwmi Manami
¿Qatiqllamanku runtu imanaw papata 
ratashyachishqanpita rikachishqa kaa?
¿Alliku rikachishqa kaa runtu imanaw kaqta nir?
¿Llapan alli wiyaqpaqku rikachimushqa kaa?
¿Yanasaakuna rikachimushqanta 
yarpachakushpaku wiyashqa kaa?
¿Yanasaakunapa rikachiyninkunata manaku 
pantachishqa kaa?
14
Murukuykuna puquchiy rikachiyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Rikachiypa shutinta ñawinchashun. Siqikunata rikashun.
Niykur tapukuykunata yaskishun.
¿Imapitaraq Shiwa willapaamashun? Kimsa yarpayta qillqay.
Qam, ¿imapaqraq ñawinchanki kay qillqashqata? 
• Shiwa willapaamashqanchik qillqashqa, ¿imapitaraq riman?
• ¿Ima yarpachakuymanraq Shiwa kamachimaashun?
• Shiwa willapamashqanchik, ¿allitsuraq kawayninchikpaq?
1
2
3
Kikin shimikuna: puquchiy ~ puqutsiy ~ puqusiy
15
Tuuru wañuchiqkunapa muruyninkuna
Huk hunaqshi paqaslla yapyaq tuurunkunata 
waataqninkuna qiwata qarayanaq.
Tuurukuna manashi mikuyta munayaanaqtsu. 
Waataqninkunaqa 
tuurukunata 
chaynawtashi 
aruchiyaanaq 
yawarta 
waqayashqanyaq. 
Chayqa(tsayqa) 
tuurukuna waqarshi 
hitakaariyaanaq.
Yapyaqkunanashi 
wiruyaanaq sharkuyaananpaq. Wiruykaayaptinshi, 
tuurukuna wañuyaanaq. Chayqa waataqninkuna 
waqayta qallaykuyaanaq.
Waqaykaayaptinshi, maqakur qallaykunaq. Niykur 
runtu unyamunaq. Chaypita yapyaqkunapa chakra 
muruyninkunata illakaqpaq runtu shikwar ushaykunaq. 
Yapyaqkuna yarpachakuywan, yaya Hirkata 
waqapaypa mañakuyanaq. Llapan shuqakuykunata 
apayaanaq, llutanta mana rurayaananpaq. Chayraq 
(tsayraq) yaya hirkakuna alli kawayman kutichiyaanaq. 
Chaypita (tsaypita) alli runa kayman tikrayaanaq. 
Chaynawmi tayta Shiwa willakun. 
Ñawinchaychaw
Upaalla ñawinchay. Niykur alli yarpashqaykita qillqay.4
(Rikachiy)
16
Ñawincharir
Yapay qillqashqata ñawinchashpa tapukuykunata yaskishun.
Kaykunaman siqiy. Yapyaq tuuruta, qarwash waytakunata, runtu 
ratashyachishqa papata.
Imanaw yapyaq tuurukunapa ushaynin kaqta llimpiy.
¿Pikunataq tuurukunata yapyachiyan? Alli kaqta llimpiy.
• ¿Pitaq tuuru wañuchiqkunapa muruyninkunapita willakun?
• ¿Imanirraq tuurukuna qiwa mikuyta munayarqantsu?
• ¿Ima ninkitaq tuurukuna waataqpita?
• ¿Imanir hirkakunata mañakuyarqan? 
• ¿Imanaw qillqashqatataq ñawinchashqayki?
5
6
7
8
Marka 
runakuna
Hitakaayashqa Kushikuyashqa
Waqayashqa Wañukuyashqa
Wirayashqa Uyuyashqa
Waataqninkuna Yaya hirkakuna
17
¿Imanirraq runtu tuurupa waataqninkunapa mikuyninkunata 
ratashyachishqa? Alli kaqta llimpiy.
Yapay ñawinchashun Shiwa nishqanta. Niykur tinkuchishun
rimaykunata ima nishqantawan.
Kay tapukuykunapita alli yarpashqaykita qillqay.
a. Runtu llullu mikuykunata 
ushakaachin.
a. ¿Imanawraq tuurupa waataqninkuna rikakuyashqa, runtu 
mikuyninkunata ushaptin?
ch. Yarpayniykichaw, ¿imanawraq uywakunata rikashwan 
hirkaqkunawan shumaq kanapaq?
ch. Hirkakuna astayta 
tuurukuna wañuchiq 
runakunapaq churashqa.
Llullu mikuyta runtu ratashyachiptin, 
manami wawakuntsu, muchuy 
shamun, llapan runa llakikun. 
Qasawan mikuykuna alli qishpin, 
llapan runakunapaq kushikuy 
shamun.
Hirkakuna allaapa kallpayuqmi, 
chikin, piñan, maqan wakcha 
uywakuna maqaqkunata.
9
10
11
Tuurukunata alli kuyayashqanpita.
Allaapa arukuq (uryakuq) runa kayashqanpita.
Tuurukunapa waataqninkuna alli kashqanpita.
Tuurukunata mana kuyapashqanpita.
18
Rimaykuna Awmi Manami
Tuurukunata wañushqanyaq aruchiyaanaq.
Tuurukunapa waataqninpa muruyninkunata 
runtu llapanta usharinaq.
Chakrakunaman papallata muruyaanaq.
Runtu unyamunanpaq (shikwamunanpaq) 
quyllurkuna rikayaamun.
Runtu papata allaapa wiñachin.
h. ¿Imatataq qillqashqachaw runtupita nin?
i. ¿Imataraq rurashwan runtu muruyninchikkunata mana 
ushananpaq?
k. ¿Imanirraq runtu llullu muruykunata usharin? 
Yarpashqaykita qillqay.
Kanan aruyninchikkunata 
trukanakushun. Niykur mana alli 
rurashqanchikta yanapanakushpa 
alliyachishun. 
Ñawinchashqayki qillqashqachaw awmi nirpis, manami nirpis 
chimpuy.
19
Q
a
lla
yn
in
Im
a
n
a
w
 k
a
n
q
a
n
Q
ill
q
a
q
 n
in
q
a
n
Mikuykunapa rayminpita rikachiyta 
qillqashun
Hirka shuqakuy
Huanza pampa markachaw, runakuna achka sarata unay 
muruyaq. Chay sarankunata achakukunashi mikuyaq. 
Llullu sarata achaku mikuptinshi, 
runakuna hirkakunata 
shuqakuyaq (mañakuyaq).
Yachaqkuna nimanchik: 
"Achakuqa hirkakunami". 
Chaymi runakuna paqaspa 
aywayaq hutusaq hirkakunata 
shuqakuq (mañakuq). Chaypaq 
kukata, washkuta, shayrita, 
mishkita apayaq.
Qunquriykur, rikrankunata mashtaykur (pallarkur), alli 
shiminkunapa hirkakunata shuqakuyaq (mañakuyaq): 
"Yawrishpunta, yaya Aukis, Añasmachay, yaya Hirka, 
añaspa, achakupa waataqninkunata watayay, 
saraakunata mana ushayaananpaq", nir.
Chaypita, alli shimikunapa hirkakunata qayakuskir, 
kukatawan shayrita ninaman wiñayaq, mañakuyninkuna 
wayrawan hirkakunaman chaananpaq. Kaynaw niyaq: 
"¡Tayta hirkakuna, kuchiykikunata willapayay. Kanan 
paqas sarakunachaw tarirqa, wañuchiyaashaqmi!", 
nir. Hirkakunanashi shuqakuyta chaskirkur, uywakunata 
kaynaw niyaq: "Achakunakuna, ama sara suwakuq 
aywayaytsu. Sara suwakuq aywayaptiyki, runakunami 
wañuchiyaashunki", nir. Chayshi sara alli puqukuq.
Upaalla ñawinchashun. Niykur alli yarpashqaykita qillqay.
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawtaq runakuna hirkakunata shuqakuyan?
• ¿Imanawtaq qillqashqa qallan?
• ¿Maychawtaq kay ruraykuna kamakashqa?
1
2
(Rikachiy)
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/chaypita ~ tsapita ~ saypita/achka ~ atska ~ aska/ wañuy ~ wanuy
20
Rikachiypa kaqninkunata riqishun. 
Yapay qillqashqata ñawinchashun. Niykur tapukuykunata 
yaskishun. 
Rikachiypita tapukuykunata yaskishun.
• ¿Maychawtaq achaku mana sarata mikunanpaq hirkata 
shuqakuyan?
• ¿Pikunataq sarata achaku mana mikunanpaq hirkata 
shuqakuyan?
3
4
5
Rikachiy
¿Imataq 
kaqninkuna?
Runapa, ashmapa, markapa, 
imaykapapis imanaw 
hanapa, ruripa kashqanpitami 
qatinallaman riqichikunchik.
• Ñawpata hatun shutinta 
qillqanchik.
• Chaypita hatunpita takshayaq 
imanawpis kanqanta, 
kawayninchaw imakuna 
ruranqanta riqichikunchik.
¿Imanawmi 
riqichikunchik?
• 
• 
¿Imapaqraq 
qillqashun?
¿Imapitaraq 
qillqashun?
¿Imanirtaq 
qillqashqa
chaninchayyuq?
Rikachiy
21
Papa uryachaw, Pumapampa markachaw, Amaruwan 
José runa apiwan machkawan lishunakuypa pukllayan, 
yakuwanpis hichapanakushpa.
Huánuco suyuchaw muruyan: papata, sarata, 
uqata, ullukuta, kinwata. 
¿Imaytaq hatun qillqawan shimikunata qillqanchik? Pukawan 
llimpishqa qillqakunata rikashun.
Hatun qillqakunata iñishishpa rimaykunata qillqay. 
Imay hatun qillqawan qillqanata riqishun 
Yarpashun:
• Markapa shutinkunata hatun qillqawan qillqanchik 
kaynaw: Pumapampa, Huánuco
• Runapa shutinkunata hatun qillqawan qillqanchik 
kaynaw: Amaru, José.
• Qillqar qallar hatun qilqawan qillqanchik kaynaw: 
Papa uryachaw...
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
22
Rimaykunata shumaq rikapaypa ñawinchay. 
Rimaykunapa kaqninkunata pukawan llimpishpa qillqay.
• Yanas markachaw papa uryachaw pukllanchik.
• Tayta Shiwa papa uryachaw puklla rikashqanta willakushqa.
• Mamaa achkata papatami yanukuykan.
Ruraqpaq nishqan (RN)Ruraq(R)
Papa alli uryashqaqa allaapami wayuykun.
Rimaypa kaqninkunata riqishun
 Rimana (r)
 Rimana (r)
Yarpashun:
Ruraq (R): llapan runapa, markapa, imayka kaqkunapa 
shutin. 
Ruraqpaq nishqan (RN): ruraqkuna imanaw kaqninta 
nishqan. Chaychaw (tsaychaw) kaykan rimana (r).
Tuuru aruchiqpa muruyninkunata qasapa rupashqa.
Ruraqpaq nishqan (RN)Ruraq(R)
Ayllu shimikuna: sara ~ hara ~ ara/achka ~ atska ~ aska
Kikin shimikuna: sallqa ~ hallqa / qarwash ~ qallwash / manachayqa ~ manatsayqa ~ manasayqa
23
Manaraq qillqar
Yarpachakushpa tapukuykunata yaskishun. 
Yanasanchikwan rimashpa tapukuykunata yaskishun.
Qillqanaykipaq kaqta siqiy. Niykur imanaw kanqanta willakuy.
1
2
3
• ¿Mayqan markapitataq, ima ruraypitataq qillqankiman 
rikachiyta? ¿Imanir?
• ¿Imapaqraq rikachiy qillqashqata qillqanki?
• ¿Piraq qillqanqaykita ñawinchanqa?
• ¿Imanawtaq akrashqa kanki, maychaw, ima rurayta 
qillqanaykipaq?
• ¿Maychaw,imanaw ruraykuna kaqtaraq qillqashqachaw 
ninki?
• ¿Imanawtaq qillqanaykipaq chay (tsay) ruraykuna 
akrashqa kanqa?
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
24
Qallaynin
Shutin
Imanaw kanqan
Qillqaq ninqan
Qunqaytsu, qillqayta qallarqa runapa, markapa 
shutinta hatun qillqawanmi qillqanchik. 
Usharirnami chikun churanchik.
Yarpashqaykinaw, rikachiyta qillqay.4
Qillqaychaw
25
Qillqarir
Yapay rikaparir, allichashun.
Yaskiyniyki alli kaptinqa, awmi nirpis, manami nirpis llimpiy.
¿Qillqarquu markapa 
shutintawan llapan ima 
ruraykunataku?
¿Qillqarquu llapan 
imanaw kaqpa 
kaqninkunatawanku?
¿Imanaw kaq 
yarpaykuna qillqakashqa 
qatillamanku?
¿Imanaw
imakuna kashqanta 
nirquuku?
Qillqashqanchikta allicharkur, qillqana maytunchikman yapay 
qillqashun. 
Rikachiypa shutinwan rimaykunata qillqay. Chaypaq hatun 
qillqawan qallanki. Niykur ushanan chikuta churanki. 
5
6
8
7
Huk yanasanchikwan qillqanchikta 
trukashun. Yaskiyninchikta yapay 
rikashun. Alli rurayninchikkunata 
paqtachishun. Niykur yapay rikashun 
wakin yaskiykunata allichanapaq.
Awmi Awmi
Awmi Awmi
Manami Manami
Manami Manami
Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay ~ allisay
26
Huk markakunachaw murukuy waataypita 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Siqita rikay. Shutinta ñawinchay. Niykur tapukuykunata yaskiy.1
¿Imapitaraq qillqashqa 
riman? ¿Imapaqraq qillqayashqa?
Ñawinchaychaw
Qillqashqata ñawinchay. 2
Quñu markachaw sacha mishki wayuqta waatay
Unaypita quñu marka 
runakunapa achka 
rurayninkuna kan. Uywakunata, 
chakrakunachaw sacha mishki 
wayuqta waatayan.
Quñu marka runakuna sacha 
mishki wayuqta (mango, 
manzana, palta, naranja
wayukunata, hukkunatapis) 
mishkinqanraykurmi waatakuyan.
Kikin shimikuna: sacha ~ hacha
27
Ñawincharir
Nawinchashun. Niykur tapukuykunata yaskishun.3
Hatun mishkinkuna wayunanpaq, hatun killa kuyuy 
allipa aywashqanta rikarir, huk hatun sacha mishkipa 
mutqunta laqtsarir, huk sacha wiñaykaq mishkipa 
mutqunman watarkuyan. Alli achka mishkinkuna 
wayunanpaqna, ashmakuna wanushqata sacha 
mishkipa watsinman pampaykuyan.
Mana sacha mishki tushpikunapita qishyananpaqnami 
uchpata tapsirir, uchuta aqarir, puchquqnin wiñarkur, 
chayman ichik yakun hicharkur, alli qawiykur hampita 
rurayan. 
Chaynawmi (tsaynawmi) quñu marka runakuna sacha 
mishki wayuqkunata waatakur shumaq kawakuyan.
• Ñawinchashqanchik qillqashqa, ¿imapaqtaq riman?
• Quñu marka runakuna, ¿imatataq muruyan?
• Quñu marka runakuna, ¿imatataq rurayan mana sacha 
mishki wayuq qishyananpaq?
• Quñu marka runakuna, ¿imatataq rurayan sacha 
mishkikuna alli wayunanpaq?
Ayllu shimikuna: waatakuy ~ murukuy
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska
Yachakunqanchikta chaninchashun
Tapukuykunata ñawinchay. niykur alli kaqta chimpuy.
Ñawinchashun. Niykur tapukuykuna yaskishun.
Siqikunata rikay. Niykur kamakashqanman shutinta churay. Niykur 
kaqninkunapaq qillqashqata qillqay.
1
2
3
• ¿Imapaqtaq muruykunata waatanchik?
 a. Mikuykuna alli qishpinanpaq.
 ch. Mikuykuna mana qishpinanpaq.
 h. Ayllukuna muchuyyuq kawayaananpaq.
• ¿Imapaqtaq papa uryachaw pukllata kamakaachiyan?
 a. Puklla mana alli kamay kaptin, papa wayunanpaq.
 ch.Puklla alli kamakaptin, papa wayunanpaq.
 h. Puklla alli kaptin, muchuy chaamunanpaq. 
• ¿Imanawtaq qishyaykuna papata ushan?
• ¿Imaytaq hatun qillqakunata qillqanchik?
• ¿Ima mikuytataq quñu marka runakuna waatayan? Qillqay.
• Sallqa runakuna, ¿ima uywakunataraq ashmayan? Qillqay.
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Taqa
• Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun.
• Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun.
• Mikuykuna aylluypita yachachikuq willakuyta 
ñawinchashun. 
• Ayllupakuychaw mikuykuna ruraypita yachachikuq 
willakuyta qillqashun. 
• Huk markakunachaw mikuykuna aylluypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
30
Siqita rikashpa tapukuykunata yaskishun.
Tayta Ishaku nishqanta ñawinchay. Niykur yanasaykikunawan 
rimayay.
1
2
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun
Papa allaychaw, 
ullqukuna, 
warmikuna, 
¿imatataq 
rurayan?
Papa
aylluychaw,
¿imanawtaq
wamrakuna
yanapakuyan?
¿Imaraq kanman 
papa allaychaw 
papata uraypa 
hitashqa?
¿Imanirraq 
papata ayllur 
hanallaman 
hitanchik? 
Papa pallaqkuna urapita hanaman
hitayan. Manami papataqa uraypaqa
hitashwantsu. Uraypa hitaashqaqa, papa
ahar aywakun. Wasichaw raslla ushakan.
Watan murushqapis mana qishpintsu.
Chaypitana (tsaypitana) chakra
chawpinman papata ashtar pirwanchik.
Niykur wasiman ashtanchik.
Tayta Ishaku
Ayllu shimikuna: patsachikuy ~ alistakuy
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
31
Yanasanchikwan tapukuykunata ñawinchashun. Chaypita 
(tsaypita) rimashun.
Papa mana ushakaananpaq, ¿ima yachakunataq kan? Ishkay 
yachaykunapita siqiy. 
Siqita akray. Niykur ima nishqanpita qillqay.
• Papata ayllur, ¿maymantaq hitayan?
• ¿Maymantaq papata allar ashtanchik?
• Papa mana ushakaananpaq, ¿imakunatataq ruranchik?
3
4
5
32
Yanasanchikwan rimashun. 
Yanasanchikkunawan qurikar (purwakar) qillqashqata 
ñawinchashun.
Sara (hara) tipiychaw minkakuypaq, kimsayaq purwakuykur, 
rimanshun.
Yarpachakur sara (hara) tipiychaw minkakuypita pishiqman
qillqay.
• ¿Imatataq qillqashqa willamarqunchik?
• Qam, sara (hara) tipiypaq, ¿imataraq willakamunkiman?
• Qam, sara (hara) tipiychaw, ¿minka karqunkiku?
• Imanawraq sara tipiychaw minkakuypaq willakur rimashun?
• ¿Pipaq sara tipiychaw minkakuypaq willakuyta willakunqa?, 
¿piraq qallamunqa?
2
1
3
4
Manaraq willakur
“Yanas markachaw yurishqa kaa. Wamra kar 
taytaakunawan, paniikunawan, masiikunawan 
yanapanakur mikuykunata aylluyaq kayaa”.
Aymuray killa chakaypa (tsakaypa) killa achkiwan 
(atskiwan) sarata aylluyaq kayaa. Uywakuna alli 
mikuyaq. Ñuqakunapis allillata mikuyaq kayaa, 
pukllayaq kayaa sara (hara) ayllupakuychaw.
taytaakunawan, paniikunawan, masiikunawan 
yanapanakur mikuykunata aylluyaq kayaa”.
Aymuray killa chakaypa (tsakaypa) killa achkiwan 
(atskiwan) sarata aylluyaq kayaa. Uywakuna alli 
mikuyaq. Ñuqakunapis allillata mikuyaq kayaa, 
pukllayaq kayaa sara (hara) ayllupakuychaw.
¿Imanawraq
willakuyniita
qallashaq?
¿Imanawraq 
watakaynin kanqa?
¿Imanawraq 
ushashaq?
Markanchikchaw yanapanakushpa 
uryaypita willakushun
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
33
Purwakaarishun papa allaypaq minkakuypita willakunapaq.
Alli rimananchikpaq:
• ¿Imanawtaq willakushun?
• ¿Imakunapaqtaq willakushun?
• ¿Pikunaraq willqakuyanqa?
• ¿Imanawraq willakuyanqa?
• ¿Imakunatataq wanashun?
• ¿Imanawraq willakuyniita qallashaq?
5
Rurashqanchikpita awmi nirpis, manami nirpis qillqashun.6
Wiyarinayki kaptinqa:
• Upaallalla, shumaqlla 
wiyay.
• Rimaykuna mana 
kayinqaykita qillqay.
• Makiykita huqariy 
tapukunaykipaq.
Willakunayki kaptinqa:
• Rurashqaykinaw willakuy.
• Llapan wiyananpaq willakuy.
• Llapan wiyanqankunata rikay.
• Shumaqlla willakuy.
• Siqin kaptinqa, chayllapita 
willakuy.
Sara (hara) tipiychaw, ¿minkapita willakuyta 
willakurquuku?
¿Llapan willakunqaata kaayiyaamashqaku?
Willakuychaw alli kaayichikunapaq, ¿makiita 
kuyuchirquuku?
¿Llapan kaqkuna alliku wiyayaamashqa?
Willakurir
Willakuychaw
¿Imakunapaqtaq willakushun?
Alliyachinapaq kutipar 
willakuyninchikkunata 
willakushun.
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara / chay ~ tsay ~ say
34
Mikuykuna aylluypita yachachikuq willakuyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Masinchikkunawan sarapita rimashun.
Siqikunapa shutinta ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawtaq markaykichaw sarata aylluyan?
• ¿Ima arunakunatataq sara (hara) aylluychaw iñishiyanki?
1
2
¿Pipaqraq 
qillqashqa riman?
¿Imapaqraq 
qillqashqa?
¿Imataraq 
chaypita nin?
¿Ima laaya 
qillqashqaraq?
¿Imawanraq sarata aylluyan?
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
35
Kiruyuq ruqunawan tipina
Yachachikuynin:
Mana rikanakushpa llapanchik minkanakur imaykatapis 
usharinchik.
Ñawinchaychaw
Qillqashqata upaallalla ñawinchashun. 3
(Yachachikuq willakuy)
Huk kutishi huk kiruyuq ruquna karu markaman 
chaanaq. Chaychawnashi runakuna allaapa llakinashqa 
kaykaayanaq.—Kananqa, ¿imanawraq 
sarata hurqashun?, nishpa.
Chaypitanashi kiruyuq 
ruqunaqa ninaq:
—Ñuqa yanapariyashqayki 
sara (hara) aylluyta,
tipinakunawanqa sasaraq 
sarata hurqayanki.
Chaynashi tipinakunaqa 
allaapa manchakashqa, 
kiruyuq ruqunapa hatun 
kirunta rikaykur, kayaanaq. Chaynashi tipinakunaqa 
niyaanaq:
—Ñuqanchiktachi mikakarkamaashun, nishpa niyaanaq. 
Chaypitana (tsaypitana) runakunaqa kiruyuq ruqunata 
chariykur, sarataqa chakinpita ruqur qallaykuyaanaq. 
Chay (tsay) llapan sara (hara) ishkiqta rikaykurna, 
tipinakunaqa allaapa manchakashqa kaykuyaanaq. 
Chaynaw (tsaynaw) kaykayaptinnashi, huk runaqa ninaq: 
—Wakinniykiqa huk kuchuchaw tipinawan uryayay.
Chaychawnashi kiruyuq ruqunaqa tipinakunata ninaq:
—Ñuqapis qamkunanawllami kaa, llapanchik uryakushun 
mana ahanakushpa.
Kikin shimikuna: manchakay ~ mantsakay ~ mansakay/ chariy ~ tsariy ~ sariy
36
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
Ñawincharir
Manaraq ñawinchar nishqanchiktawan kanan
ñawinchashqanchiktawan tinkuchishun. Niykur alliyachishun.
Siqikunata alli rikaykur, mayqan yachachikuq willakuychaw 
willakushqanta ashpishun.
Ñawinchashqanchikpita kaqkunata qillqashqachaw llimpishun.
¿Pitaq karu markaman charqan? Alli kaqta ashpiy.
4
5
6
7
Tipina 
Kiruyuq ruquna 
karu markaman 
chaanaq
Mishki sarata 
kiruyuq ruqunawan
muruyan.
Papa aylluchaw 
kayarqaa.
Tipinakunaqa
allaapa
manchakashqa kayan.
Kiruyuq ruquna Runa 
Tipinakunawanqa 
sasaran sarata 
hurqaqan.
37
Tipina
Runakuna allaapa 
llakinashqa kaykaayaptin 
chaanaq.
Marka runakunawan 
kawakun.
Sarallata ayllunapaq 
allaapa alli.
Kirunkunawan sarata ruquq.
Kiruyuq ruquna 
¿Imanirtaq tipikuna allaapa manchakaykuyarqan? Chayta 
(tsayta) qillqay. 
Tipinawan kiruyuq ruquna yanasa tikrayashqanpita alli kaq 
yaskiyta llimpiy. 
Watuwan alli kaqnintawan tinkuchiy.
8
9
10
Runakuna kiruyuq ruqunawan sarata ayllur qallaykuyaanaq.
Tipinakuna kiruyuq ruqunata rikar manchakayaanaq.
Kiruyuq ruquna tipinakunata ninaq: "Ñuqapis qamkunanawllami 
kaa, llapanchik uryakushun mana ahanakushpa".
Tipinakuna kiruyuq ruqunata rikar, allaapa asiykachar kayaanaq.
Kanan, yanasaykiwan alli 
rikarir, allichanapaq kaptinqa 
allichay.
38
Yachachikuq willakuyta yapay ñawinchay. Niykur mahantawan 
tinkuchir kikin llimpiwan llimpiy.
Yachachikuq willakuypita kimsa rimaykunata qillqay.
Qam, tipina kar, ¿imataraq kiruyuq ruqunata rikar rurankiman 
karqan?
11
12
13
Runakuna sarata 
minkankunawan 
aylluyan.
Kiruyuq ruqunawan 
tipina mana 
ahanakushpa 
yanapakuyan.
Sarata ishkay
arunakunawan
aylluyan.
Llapan runakuna
yanapanakur kayan.
Hapallankunalla uryayan. 
Minkanakur imaykatapis 
rurakuyan.
Kiruyuq ruqunallawan 
uryayashqa.
Allaapa sara (hara) 
murushqa
kaptin tipinawan kiruyuq 
ruqunawanpis aylluyan.
Llapan markakuna 
uryanakunata 
iñishiyaananpaq.
¿Imanir?
¿Imanir?
¿Imanir?
39
Ayllupakuychaw mikuykuna ruraypita 
yachachikuq willakuyta qillqashun
Q
a
lla
yn
in
W
a
ta
ka
yn
in
 
Mikuykunapa purwakaynin
Kuyrukshu markachaw huk uchukllan arukuna wasi (wayi) 
kanaq. Chaychaw (tsaychaw) mikuykunata arukuyaq. Huk 
hunaqnashi llapan mikuykuna ayllukaayanaq.
Chaychawnashi saraqa 
mikuy umalliq kar, shaykur 
ninaq: —Yanasakuna, 
llapanchik purwakashqami 
kaykanchik. ¡Qam, lichi 
allaapa runakunata 
isqichachinki. Chaymi 
aywakuu! 
—Chaynashi mishkiqa, pukutaq hachaqa, yakupis 
niyaanaq:
—Ñuqami umalliq kayta munaa, —nishpa. Chaynashi 
kikinkuna lluta imatapis ninakur kayaanaq.
Chaymannashi arukuq warmiqa chaarinaq. Chaynashi 
yakuta mankaman hicharkunaq. Yaku quñuraykaptinna, 
sara (hara) aqashqata wiñarkur qawinaq. Chaymannashi 
mishkitawan pukutaq hachata mankaman winarkunaq.
Lichinpis mishki api yarqunanpaq mankaman hicharkunaq.
Chaypitanashi warmiqa apitaqa llapan masinkunata alli 
kallpayuq kayaananpaq qarakurinaq. Chaypitanashi 
runakunapa pachanchaw mikuykuna rimar 
qallaykuyaanaq.
(Yachachikuq willakuy)
Winchillaa, Mallim kaa, yachachikuq 
willakuyta willapayashqayki.
Ayllu shimikuna: uchullan ~ ichikllan / shaykur ~ sharkur ~ ichirkur / lichi ~ ñuqñu / pukataq ~ mushkuq
Kikin shimikuna: masi - mahi - mayi
40
Alli ashmakunawan, mikuykunawan kawakurqa, wiraslla, 
kushillachi kawakushun.
Kikiykipaq yarpachakuy, mikuykunapaq 
yarpakachashqanchiknaw.
Mana hukkunawan purwakarqa, ima ruraychawpis 
hapallanchikqa pishipanchikmi.
Yanasanchikkunawan yachachikuq willakuy 
yachachimashqanchikpita rimashun. Chaypita 
(tsaypita) hukta akrarir, ima nishqantapis 
willakushun.
Yachachikuq willakuy
Kay qillqashqachaw 
ashmakuna, imaykakunapis 
rimayanmi. Niykur 
yachachikuynin 
alli kawanapappis 
yachachimanchik.
Kapun:
• Qallaynin. 
• Watakaynin.
• Ushaynin.
• Yachachikuynin.
Ayllu shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
U
sh
a
yn
in
 
Y
a
c
h
a
c
h
ik
u
q
n
in
 
Chaypitashi llapankunapis allaapa wanay kayashqanta 
maakuyaanaq. Chay (tsay) hunaqpitashi llapankuna 
kuyanakur kananyaq kawakuyan. 
Yachachikuynin: 
Chaymi (tsaymi) imaypis kallpachimashqanchikman 
maakushwan mana pishipaanapaq.
41
Qillqashqachaw chikukunata alli rikaykur, ñawinchashun. Niykur 
shutinkunata qillqashun.
Ñawincharir, hamana chikukunata churay.
Hamana chikukunata riqishun
Chay (tsay) llapan sara (hara) ishkiqta 
rikaykurna, tipinakunaqa allaapa 
manchakashqa kaykuyaanaq
Chaynaw (tsaynaw) kaykayaptinnashi huk 
runaqa ninaq: "Wakinniykiqa huk kuchuchaw
tipinawan uryayay" Chaychawnashi kiruyuq 
ruqunaqa tipinakunata ninaq: "Ñuqapis 
qamkunanawllami kaa, llapanchik uryakushun 
mana ahanakushpa"
Chaypitanashi runakunapa pachanchaw 
mikuykuna rimar qallaykuyaanaq.
Chaypitashi maakuyaanaq llapankunapis allaapa 
wanay kayashqanta. Chay (tsay) hunaqpitashi 
llapankuna kuyanakur kananyaq kawakuyan.
Yarpashun:
• Qatinan chiku. Chayllapita qillqashqa rimaykunatami 
qatichin.
• Rakinan chiku. Kay chikuta huk raki qillqashqapa 
ushananchawmi churanchik.
• Ushanan chiku. Ima qillqashqata qillqayta usharirmi 
churanchik.
42
Runapa shutinpa rantinta ñawinchar riqishun.
Shutikunapa rantinta chiqya ñañawan yapay qillqashun. 
Ñuqa Yanas markachaw llapan mikuyta muruu.
Shutipa rantinta riqishun
Shutipa rantin.
Yarpashun:
Shutipa rantinkunaqa ima shutikunapa 
trukanchaw shimikuna churashqami 
rimaykunata qillqar. Kaykunami 
kayan: ñuqa, qam, pay, ñuqanchik, 
ñuqakuna, qamkuna, paykuna. 
Ñuqakuna Yanas 
markachaw 
taakuyaa.
Pay sarapita alli 
tanta rurayta 
yachan.
Qamkuna tantata, 
shatuta (umita), 
apita, aswata 
sarapita rurayanki.
Ayllu shimikuna: llimpi ~ ñaña
43
Manaraq qillqar
Purwakaykur, kay tapukuykunata yaskishun.
Yachachikuq willakuyta qillqanaykipaq, tapukuykunata yaskiy. 
Yaskinqanchikta yanasanchikkunawan riqichinakushun.
1
2
3
¿Ima 
qillqashqatataq 
qillqashaq?
¿Imanawtaq 
qillqashaq?
¿Pipaqraq 
qillqashaq?
Qillqashqapita, 
¿imatataq 
yachaa?
• Qallaqninchaw, ¿imataraq qillqashaq?
• Yachachikuq willakuyniipa, ¿imanawraq watakaynin kanqa?
• Yachachikuq willakuyniita, ¿imanaw nirraq usharishaq?
• Yachachikuq willakuyqa, ¿imatataq alli kawaypita 
yachachimanchik?
44
Qallaynin
Shutin
Watakaynin 
Ushaynin
Yachachikuynin 
Huk yachachikuq willakuyta qillqarishun.4
Qillqaychaw
45
Yanasanchikkunawan yachachikuq willakuyninchikta 
trukanakushun. Niykur alliyachir kutipashun. Chaypitana 
(tsaypitana) tapukuykunata yaskishun.
Yachachikuq willakuyninchikta alliyachishun, yanasanchik 
willapaamashqanchikta kaayiykur.
Yachachikuq willakuyninchikpita huk alli kaq rurayta akrarir, 
siqishun.
Yachachikuq willukuyninchikta alliyashqatana qillqashun. 
Chaypaq siqishqanchiktapis churashun.
5
6
7
8
¿Kaayinqaa 
shimikunallawanku 
qillqarquu?
¿Yachachikuq 
willakuyniyta 
qatinallamanku 
qillqarquu?
Qillqashqaachaw, 
¿alliku shimikunata
 iñishirquu?
¿Yachachikuq 
willakuypa alli 
kawaypita 
yachayninkuna 
kanku?
¿Runakunaku, 
ashmakunaku, 
mikuykunaku 
kayan?
Qillqarir
46
Huk markakunachaw imanaw mikuykuna 
aylluyanqanpita ñawinchashun
Shutinta ñawinchay. Niykur tapukuykunata yaskir qillqay.1¿Imataraq riman kay 
qillqashqa? ¿Imanaw qillqaraq?
Upaallapa kay qillqaashqata ñawinchay.2
Uqa aylluy
Unayshi Ayacucho suyuchaw Shanti uqata allananpaq 
masinkunata minkakunaq. Uryanakunata kamachinaq, 
ashmankunata apayaananpaq kikinkuna patsachiyaanaq.
Warayninnashi tsata-tsakalla ashmankunata qatikurkur, 
chakrata aywayaanaq. Chaychawnashi hurnuta 
pirqayaanaq uqata watyayananpaq. Chaychawnashi huk 
warmi hurnuta waykaq churakaanaq.
Wakinkunana uqata kayshiwan allayaanaq.
Chay (tsay) allaykaayaptinnashi, Shantipa warminqa 
huk hatun uqa pallqashqata tariykunaq. Chayta (tsayta) 
rikarnashi allaqkunaqa: "Kimsapami wamrayki kanqa, 
uqayki kimsapami pallqaraykan", niyaanaq.
Chaypitanashi uqa watyata mikurir, hunaqna wasinkunata 
kutikuyaanaq.
Chaypitanashi huk watachaw Shantipa warmin kimsa 
llulluta wachaykunaq. Chaymi (tsaymi) kay Ayacucho
suyuchaw runakunaqa Patsamama willakushqanta 
ñawinchar alli kawakuyan
Kikin shimikuna: masi~ mahi ~ may
47
Tapukuykunata yaskiy.
Willakuypa qatinanta patsachir yupaynin churay.
Qillqashqanchikta yapay ñawincharir, qillqashun.
• Markanchikchaw, ¿ima willakuykunataq kayan?
• ¿Imanawtaq ayllukunachaw willakuykunata willakuyan?
Shanti minkakur, ¿imatataq rurarqan?
• Papata allarqan.
• Uqata allarqan.
• Sarata allarqan.
¿Imatataq Shantipa warmin tarirqan?
• Wayru papata.
• Qarwash ullukuta.
• Uqa pallqashqata.
3
4
5
Shantipa warmin kimsa 
llulluta wachaykunaq.
Shanti uqata 
allananpaq 
masinkunata 
minkakunaq.
"Kimsapami 
wamrayki kanqa, 
uqayki kimsapami 
pallqaraykan", niyaanaq.
Tsaka-tsakalla 
ashmankunata 
qatikurkur chakrata 
aywayaanaq.
Yachakunqanchikta chaninchashun
• Qallaqninchaw, ¿imataraq qillqashaq? 
• ¿Imanawraq watakaynin kanqa? 
• ¿Imanaw nirraq usharishaq?
• ¿Imatataq alli kawaypaq yachachimashun?
Yachachikuq willakuyniykipa qatiqninkunata yarpar qillqay.
Huk rurayta akray. Niykur qillqanaykiman yachachikuq 
willakuyta qillqay.
2
1
Papa allay Sara (hara) 
aylluy
Uqa allay
Yachakushqanchik, yachachikuq willakuy 
qillqayta qatipashun.
Yachachikuq willakuyqa yarpachimanchikmi 
imanawpis ayllunchikkunawan, 
yanasanchikkunawan alli kawakunapaq.
Yachachikuq willakuy qillqashqachaw nimanchik: imay, 
maychaw, runakuna, uywakuna, hirkakuna rimar ima 
rurayashqantapis. Mana kaqta, kaqtanaw nimanchik.
3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Taqa
• Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun.
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun.
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun.
• Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta 
qillqashun.
• Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
50
• ¿Ima killachawraq qasa yurin?
• ¿Imanawraq chay (tsay) quyllurkuna willamanchik?
• Markaykichaw, ¿ima killachawraq qasa yurimun?
• ¿Imakunataraq qasa killachaw rurashwan?
• ¿Imatataq qasa ruran?
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskiy.1
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun
Kikin shimikuna: Qasa ~ qaha ~ qahapa/ chakay ~ tsakay ~ sakay
51
Qillqashqata ñawinchay.
Qasa shikwamunanpaq rimashqanchikpita siqir llimpishun.
Chay (tsay) qillqashqapita yanasaykikunawan rimayay.
• ¿Imanawtaq qasamunanpaq musyanchik?
• Markaykichaw, ¿qasakamunku? ¿Ima killachawraq?
2
4
3
Qasa shikwamunanpaq willamanchik alalay wayra. 
Patsa chakarkuptin, purwakashqa quyllurkuna 
achikyayan, pukutayninnaq hanan patsa chipapan.
Chaynaw (tsaynaw) kaptin, yana qasa shikwamun. 
Wallka quyllur achikyaptin, wallka alalaq wayra 
kaptinqa, yuraq qasami shikwamun.
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa
52
Panchu paninta willapan qipa runakuna 
mikuykunapaq rurashqanta.
Allaapa mishkiyuq, kachiyuq, 
wirayuq, rurayashqanpita. Chaymi 
(tsaymi) qishyata apamun, raslla 
ushakan alli kawayninchik, nir. Chay 
(tsay) mikuykunata manami allaapa 
mikushswantsu. Patsa kamashqan 
murushqanchik mikuykunatami 
mikushwan.
Paninqa nin: "Yapay kutiparamuy 
manami kaayirquutsu".
Tapukuykunata ñawincharir yaskishun.
• ¿Imayllapis chaynaw (tsaynaw) manaku kaayirqunki? 
• ¿Imataraq willakur maakunkiman hukkuna 
kayiyaashunaykipaq?
1
Manaraq riqichikur
Patsamama 
kamashqantami 
mikushwan.
Runa rurashqan 
qipa mikuykunaqa 
qishyachikunmi.
Mayqanpita riqichikuyta munashqanta ñawincharir, akrashun. 2
Imanaw runa 
rurashqa qipa 
mikuykunapita 
riqichikuy.
Qasa 
umyamunanpita 
riqichikuy.
Imapaq tuqush 
alli kashqanpita 
riqichikuy.
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun
53
Huk alli yarpay akrashqanchikpaq qillqashun.
Yarpayninchikkunata yanasanchikkunawan trukashun. Kay 
tapukuykunata yaskishun: ¿Piraq riqichikunqa?, ¿imapaqraq 
riqichikunqa?, ¿piraq riqichikuyta chaskinqa?
Mana qunqanapaq, qillqana maytunchikman riqichikunapaq 
patsachishun.
3
4
5
Yachakushqaykita yapay rikay. Huk yanasaykita tapukuy.6
Riqichikur:
• Chuyalla riqichikuy.
• Mana qaparishpa shumaq 
churayllapa riqichikuy.
• Makiykita kuyuchir 
rimayniykita kaayichikuy.
• Yanasaykikunata rikay.
• Kaayiyaashunqaykita 
musyanaykipaq tapukuy.
Wiyar:
• Shumaqlla riqichikuyta 
mañakuy.
• Rikarar riqichikuqta, 
yanasaykita wiyay.
• Riqichikuyta mana 
kaayichikur, yanasayki 
riqichikuyta ushariptin tapuy.
Awmi Manami
¿Riqichikushqa alliku?
¿Riqichikushqayki qatillamanku kashqa?
Kaqniikunata kuyuchir, ¿alliku kaayichikurquu?
Riqichikurir
Riqichikuychaw
Kikin shimikuna: mañakuy ~ manakuy
54
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Siqikunata rikarir, tuqush papapa kallpanpita kaqta ashpishun.
Qatipaq raprachaw qillqashqapa hatun shutinta ñawinchashun.
Niykur siqinta rikashun. Chaypita (tsaypita) pishiqman qillqashun.
Kay tuqushpita qillqashqachaw, imanaw papa tuqushpa kallpan 
alli willakuyta tarishaq 
1
2
Papa tuqushpa kallpanpita wiyarir, 
yachachikuqninchik nin: "Achkami papa
tuqushpa musyachikuyninqa kan". Chaypaqmi 
(tsaypaqmi) yachayniikunata mirachiyta 
munayaa!
Kikin shimikuna: shuti ~ huti ~ suti / upaallalla ~upaalala
55
Tuqush papapa kallpan
Alalaq suyu markachaw runakunaqa tuqush papata 
rurayta yachakuyashqa. Paykunaqa chaywan 
hampikuyan. Tsaki tuqushta aqaykur, manchakashqa 
runakunata shuqmayan. Niykur chaka naaniman 
shuqmata hichaykuyan.
Kurkun ruqushqa qishyaq 
runakunatapis tsaki tuqushta 
apiykurmi, upuchiyan raslla 
alliyaananpaq. Kurku qaran 
rupaqtapis tsaki tuqushta 
aqariykur, llapan kurkunta 
armaykuyan.
Pacha hakaypaq, wishqa 
charishqapaq, pacha 
yawarchaypaq, pacha ulcera nishqanpaq. Chay (tsay) 
llapan qishyakunatami tuqushqa hampin.
Tuqushpaqa pinisilina, proteína, aminoácido nishqankuna 
kapun. Chaymi tuqush papa mikuqkunaqa qishyakuyantsu.
Ñawinchaychaw
Qillqashqata ñawinchashun. 
Kay “tuqush papapa kallpan” qillqashqata, ¿imapaqraq 
ñawinchashun? 
Upaallallapa qillqashqata ñawinchay.
4
5
6
(Riqichikuy)
Kay qillqashqaqa papa tuqushpa kallpanpaqmi riqichimanchik. 
Kikin shimikuna: shuqmay ~ shuqpiy / chaka ~ tsaka ~ saka
56
Ñawincharir
Alli yarpakachaykur, pishiqkunaman qillqashun. 
Tuqushpita qillqashun.
7
8
Papa tuqushpa kallpan
• Tsaki tuqush alli:
• Tuqush papa alli hampi: 
• Yarpayniykichaw, ¿allitsuraq papa tuqush mikuy? ¿Imanir?
57
“Tuqush papapa kallpan” qillqashqa ¿imatataq riman? Alli kaqta 
chimpushun.
Tapukuykunata yaskir qillqashun.
Ñawinchashpa qillqashun.
“Tuqush papapa kallpan” riqichikuy, ¿imapaq 
qillqakashqataq?
9
11
10
Tuqush mikuy ruray. Tuqush rantikuy.
Imanaw tuqush alli 
mikuy, hampi kashqan.
Qishyaykaq 
runakuna 
tuqushwan 
armakuyan. 
Shuqmata 
chaka naaniman 
hichayan.
Qara ruqushqa 
runakuna 
hampikunanpaq 
tuqushta mikuyan.
¿Imanir?
¿Imanir?
¿Imanir?
Kikin shimikuna: chaka ~ tsaka ~ saka
58
Kimsapa purwakarkur, ñawinchar tapukuykunata yaskishun.
Qara ruqushqa runakunata, ¿imapaqtaq tuqushta mikuchiyan?
 ¿Imapaqraq tuqush papata mikuyan?
• Ruqushqa qaran kichakaananpaq.
• Ruqushqa qaran wichqakar alliyaananpaq.
• Qishyaq antsananpaq.
• Runakuna alli kallpayuq kayaananpaq.
• Runakuna mana kallpayuq kayaananpaq.
• Runakuna qishyakuyaananpaq.12
13
14
a. ¿Alliku papata tuqushman tikrachishqa? ¿Imanir?
ch. Tuqushpa kallpanta, ¿imanawraq riqichikushwan?
c. ¿Allitsuraq tuqush hampikunapaq? ¿Imanir?
h. ¿Qamkuna tuqush papata iñishiyankiku?
i. ¿Papallapitaku tuqushta ruranchik?
59
Kikin shimikuna: ñakay ~ nakay / qasa ~ qaha ~ qahapa
Riqichikuy 
Llapanchiktami imaykakunapaqpis riqichimanchik.
Q
a
lla
yn
in
R
iq
ic
h
ik
u
yn
in
C
h
u
ya
yc
h
a
sh
q
a
n
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita 
riqichikuyta qillqashun
Qasapa kaqninkuna
Qasaqa hanan patsapitami umyamun (shikwamun). 
Allaapa alalaytami runapaq, uywakunapaq, 
yurakunapaqpis apamun.
Qasapa mana alli kaqnin (yana qasa): allaapa 
qasa umyamur taksha uywakunata, wamrakunata, 
awkinkunata, yurakunata, 
qiwakunata, llullu mikuykunata 
wañuchin. Chaynaw 
(tsaynaw) kaptin, “runakuna 
aruyashqan allitsu”. Chaymi 
uywayninnaq, mikuyninnaq 
llakikuyan. Pachankunapitapis 
ñakar waqakuyan. Qishyar 
mana alli kawayyuq 
rikakuyan, raslla wañuyan.
Qasapa alli kaqnin (yuraq qasa): kay alalaq qasawan 
kukupata, chuñuta, tuqushta, charkita, tsaki papata 
rurayan. Qasa killakunachaw, allaapa inti shanay 
(achachay) chaamun. Chaywan triquta, sarata, siwara 
llushtuta tsakichiyan.
Qasaqa wakin ruraykunapaq allimi, wakinpaqnami 
mana allitsu. Chaymi ñuqanchik yachayninchikwan, 
kamallikushun mana allaapa ushamaanapaq, alli 
kawayta tarinapaq. 
Qillqashqata ñawinchashun.1
(Riqichikuy)
60
Yapay qillqashqata ñawinchar, tapukuykunata kutichishun.
• Qillqashqa riqichikuyninchaw, ¿ima nishqantaq alli?
 ¿Imanir?
Kay qillqashqa, ¿imapaqtaq riman?
2
Qasa maypita 
umyamushqanpita 
(shikwamushqanpita) allaapa 
alalashqanpitami
riqichimanchik.
Yuraq qasapitawan yana 
qasapitami riqichimanchik.
• Kay qillqashqachaw, ¿ayka rimay qututaq kan? 
• Kay kimsan rimay qutuchaw, ¿imataq qasapita nin?
• ¿Ima ninantaq “qasapa kaqninkuna" nin?
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa / ñawinchar ~ ñawintsay ~ ñawintsay
61
Qillqashqata alli rikaykur, ñawinchashun.
Qillqana maytunchikchaw qasapita qillqashqata qillqashun, 
ishkay chikuta (:) iñishishpa.
Ishkay chikukunata riqishun
Qasapa mana alli kaqnin (yana qasa): 
allaapa qasa umyamur taksha uywakunata, 
wamrakunata, awkinkunata, yurakunata, 
qiwakunata, llullu mikuykunata wañuchin.
Chaynaw (tsaynaw) kaptin “runakuna 
aruyashqan allitsu”. Chaymi uywaanaq, 
mikuyniinaq llakikuyan. Pachankunapitapis 
ñakar waqakuyan. Qishyar mana alli kawayyuq 
rikakuyan. Niykur raslla wañuriyanpis. 
Yarpashun:
Qillqaptinchik ishkay chiku churanchik: 
Hukpa nishqanta qillqashqachaw churaptinchik.
Runashi wasinman chaskir, ahashqa ninaq: "¿Imanirtaq 
yanukuyankiraqtsu?", nishpa.
Imakunatapis chay (tsay) laaya kaqllata qillqaptinchik.
Qatuchawmi rantimushaq: papata, aychata, sarata
(harata) , uqata, ullukutapis.
Kartata qillqar napaykuptinchik.
Kuyashqaa mamay:
62
Siqita rikashpa ñawinchashun.
Rimaykunata yarpay shutikunapa rantinta ñawinchashun. Niykur 
pukawan llimpishun.
Rikachikuq shutipa rantinkunawan rimaykunata huntapay.
papata ashtayaamun.
manami tuqush rurayta yachantsu.
intipa achachaynin llapanchiktami kawayninchik 
qumanchik. 
• Taqay warmikuna yuraq qasawan mikuyta tikrachiyan.
• Chay qarwash shunqu papata allayan.
• Kay aychata tsakichir charkita rurayan.
Rikachikuq shutipa rantin
Yarpashun:
Rikachikuq shutipa rantintaqa 
churanchik rimaykunata qillqarmi. 
Hukllayllapita, achkapa kanqantami 
riqichimanchik.
Karuchaw, kayllachaw kanqantami
riqichimanchik. Kay shimukunami 
kayan: kay, chay, taqay; kaykuna, 
chaykuna, taqaykuna.
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti / chay ~ tsay ~ say
ChayChay
TaqayKay
63
Kikin shimikuna: yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq
Manaraq qillqar
Qasa imapaq alli kanqanpitawan mana alli kanqanpita 
yarpachakushun.
Kay tapukuykunata yaskishun.
Yarpashqanchikta qatillaman churashun.
1
2
3
Riqichikuy qillqanapaq taytanchikkunata, 
yachaqninchikkunata, awilunchikkunata tapukur 
ashishun. Niykur ashishqanchikpita alli mayaykur, hukta 
akrariykur qillqashun.
Tapukuykuna Yaskiykuna
¿Imatataq qillqanaapaq akrashaq? 
¿Piraq riqichikuy qillqashqaata 
ñawinchanqa?
¿Pipaqraq qillqashaq?
¿Imataraq qillqashqachaw nishaq?
Riqichikuyniita qillqanapaq
Qallaynin
riqichikuyta, 
¿imanaw
nirtaq qallashaq?
Riqichikuynin 
¿Imataraq 
mayachishaq?, 
¿Imataraq qatinanchaw 
riqichikushaq?
Chuyaychashqan
¿Ima 
yarpaywanraq 
riqichikuyta 
ushashaq?
64
Qallaynin
Shutin
Riqichikuynin 
Chuyaychash-
qan
Yarpachakushqanchiknaw riqichikuyta qillqashun.4
Qillqaychaw
65
Qillqana maytuykiman riqichikuy allichashqaykita qillqay. 7
Qillqashqata ñawinchashun. Niykur chuskukuchuchaw 
tapukuykunata yaskishun. 
6
Qillqarir
Kanan, yanasanchikkunawan qurikaashun. Niykur
qillqanchikkunata trukashun. Chaypitanami yapay
rurashqanchikta rikashun, alli rurayninchikta,
mana alli rurayninchikta ashpishun. Chaypitana
(tsaypitana) mana alli kaqta alliyaachishun.
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Riqichikuypa niypa shutin 
nishqaawan kamakanku?
¿Qillqashqaapa qallaynin, 
riqichikuynin, chuyaychashqanpis 
kapunku?
Riqichikuy qillqashqaa, ¿mushuq 
riqichikuyku?
¿Qillqashqaykipa rimayninkuna, 
rimay qutuchaw chuyayllapaku 
kaayichikun?
Qillqashqaykichaw, ¿ishkay chikuta (:)
iñishirqunkiku?
66
Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita 
ñawinchashun
Puno markachaw qasa kashqanpita riqishun
Agosto nishqan killachaw Puno markakunachaw allaapa 
alalan 20 ºC chusyaqpita urayman chan. Chay (tsay) 
qasa (patsa) killakunachaw runakuna allita rurayan. 
Mikuykunata huk mikuykunaman tikrachiyan. Mana alli 
qasa kaptinnami, runakuna allaapa llakikuyan.
Mashwaqa (isaño shutiyuq) 
sallqachawmi kawakun. Kay 
mikuytaqa Puno markachawmi, 
alalaq hirkanunachawmi allaapa 
muruyan. Kayqa allaapa allimi 
próstata nishqanpaqwan 
reumatismo hampinapaqmi.
Qasa patsachawqa mashwapita kayata rurayan. Kayata 
rurayaananpaq, pichqa, suqta hunaqmi intichaw shanar 
(mahar) mishkichinanpaq churayan. Chaypitanami 
mashwata yanunchik ichik mishkin winarkur mana 
puchqunanpaq. Chaypitanami pampaman yapay 
mashtanchik qasananpaq.
Kayata mikuyaananpaq, rantikuyaananpaqpis rurayan.
Manaraq ñawinchar
Qillqashqapa shutinta ñawinchashun Chaypitana
(tsaypitana) yanasanchikkunawan rimashun. 
¿Imapaqraq qillqashqa riman?, ¿may kaway markapaqraq 
riman?, ¿imapaqraq qillqayashqa?, ¿imataraq willamanchik?
1
Qillqashqata ñawinchashun. Niykur yarpashqanchikwan 
tinkuchishun.
2
Ñawinchaychaw
Ayllu shimikuna: inti ~ rupay
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha-qahapa / pichqa ~ pitsqa~pisqa / suqta ~ huqta ~ uqta/ sallqa ~ hallqa
67
Mashwaqa allaapa alli mikuymi, alli hampimi.
Chaymi runakuna hirkakunachaw murukuyan. Alalay 
patsachawnami wamrakuna, walashkuna (chuulukuna), 
awkiskuna kayata mishki-mishkillata mikuyan.
Markanchikpawan Puno markawan, ¿ima yachaykunataq 
qasapita tinkuyan, huk laayapis kayan?. Chayta (tsayta) 
qillqashun.
a. “Mana alli qasa kaptinnami runakuna allaapa llakikuyan".
ch. “Mishki-mishkita mikuyan".
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imapaqraq qillqashqa willakun? 
• ¿May suyupaqraq kay qillqashqa riman? 
• ¿Ima niytaq kay qillqashqakunachaw?:
3
4
Ñawincharir
Tinkuyanqankuna Huk laaya kayanqankuna
Kikin shimikuna: walash ~ maqta ~ wayna
Yachakunqanchikta chaninchashun
Riqichikuypaq huk rurayta akray. Chaypitana (tsaypitana) qillqana 
maytuykiman qillqay. 
Yarpashun imanaw qatiqllaman qillqashqata rurananchikpaq.
1
2
Riqichikuypaq qillqayta 
yachakushqanchik.
Yachanapaq niyqa imaykakunata musyanapaqpis 
riqichimanchikmi, kay qillqashqaqa kimsamanmi rakikan: 
qallaynin, riqichikuynin, chuyaychashqanmanpis.
Alli kawayniipaq 
kashqantami 
musyachishaq.
Qasawan 
alli kawaynii 
kashqantami 
musyachishaq.
Qasawan alli 
mikuykuna 
tikrachishqaatami
musyachishaq.
Manaraq qillqar
Qillqaychaw
Qillqarir
Mayaykur, akraykur 
yarpachakuyninchikta 
patsachishun.
¿Piraq qillqanchikta ñawinchanqa?
¿Imapaqraq qillqashun? 
Ñawpa yarpachakushqanchiknaw 
qillqashun. 
Ñawpa qillqashqata allichashun.Niykur alli qillqashqata yapay 
qillqashun.
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Taqa
• Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun.
• Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita 
yachachishun.
• Tsaki mikuykuna aylluypita yachachiyta ñawinchashun.
• Tsaki mikuy churakuypita yachachiyta qillqashun.
Kaykunata yachakushaq:
70
¿Rikashqa kankiku imay, imanaw aawash aylluy kashqanta? 
Yarpashun.
Siqita rikay. Niykur tapukuykunata ñawinchay. Chaypita (tsaypita) 
yanasaykikunawan rimayay.
• ¿Imanawtaq Yanas markachaw aawash aylluyan?
• Yanasaykiwan kay tapukuykunapita rimayay.
1
2
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita 
rimashun
Yanas markachaw aawash aylluypaq rimashun
Yanas markachaw, aawash aylluypaq hirkakunata 
shuqakuyan: kukata, washkuta, shayrita qarapaayan. “Tayta 
yaya Hirka achka wayrata, usyata, apachimunanpaq, raslla 
aawash aylluyta ushanaapaq”, nir. Aylluqkuna 
aawash wipyayta usharir, wayrayan. Chaypaq 
ayra kuchunchaw ninata qushnichiyan. Niykur 
wichyakuyan wayra qayaypa. Achka wayra 
shamun, aawashta raslla puushanpita akrariyan. 
Niykur shikrarkur, wasiman apayan, watachaq 
kushilla mikuyaananpaq.
¿Imanawtaq 
aawash 
ayllunchik?
¿Imachaw 
aawashta 
wipyanchik?
¿Imapaqtaq 
wayraqa 
alli aawash 
aylluychaw?
¿Imanawtaq aawash aylluypaq 
willanakunchik?
¿Pitataq shuqakunchik aawash 
aylluypaq?
¿Imanawtaq aawashta ayllunchik? 
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska / watachaq ~ watatsaq ~ watasaq 
71
Qillqashqata ñawinchashpa huntapay.
Tapukuykunata ñawinchay. Niykur yanasaykikunawan rimay.
¿Imanawtaq aawashta ayllunki, wayranki? Chayta (tsayta) siqiy.
a. Markanchikchaw, ¿imanawraq yachakuyarqan aawash 
aylluypaq wayra qayayta?
ch. Qam, aawash aylluyman wayra shamunanpaq, ¿hirka 
shuqakuqta wiyashqa kankiku?
h. Rimayniykinaw qillqay, ¿imanawtaq taytayki aawash 
aylluypaq wayrata qayakun?
3
4
5
¡Hatun karqa,
ñuqapis aawashta
ayllunaapaq, hirkata
shuqakamurqaa,
wayrata
kachamunanpaq!
Aawash aylluypaq hirkata shuqar qaranchik:
Hirkata shuqanchik aawash aylluypaq
, 
kachamunanpaq.
¿Kantsuraq huk laaya wayra qayay?
wayrata
kachamunanpaq!
kachamunanpaq.
¿Kantsuraq huk laaya wayra qayay?
72
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
Winchillaa ullqu, warmi, wamrakuna. Ñuqa kaa Emilio. 
Kaykunatami aawash aylluychaw ruranchik: 
a. Wayra purinanchaw ayrata ruranchik.
ch. Aawash alli puqushqana kaptin, inti rupaqta 
rikanchik.
h. Yuranpi kunkanpita aawashta kiruyuq ruquna 
ruyruwan rutunchik.
i. Waskawan liyarkur ayraman apanchik 
wipyanapaq.
k. Aawashta alli tsakishqata wipyanchik 
talmashqanyaq (quchqushqanyaq). Niykur 
wayrawan akranchik. Chaypitanami shikraman 
winarkur, wasiman apanchik, qullqaman 
churanchik. Chaypitanami mikunchik.
Tsaki mikuykunata huk mikuyman 
tikrachiypita yachachishun
Runa nimashqanchikta ñawinchashun.
Aawash churakuy
(Yachachiy)
Huk yanasaykiwan qurikay. Niykur tapukuykunata ñawinchayay.
Chaypita (tsaypita) rimayay.
Huk rurayta akrashun. Niykur imanaw rurashqanchikpita qillqashun. 
1
2
3
Manaraq yachachir
Papa aylluyta Allwi aylluyta Sara aylluyta Huk rurayta
73
Alli ruranapaq, ñawinchashun. 
Kay tapukuykunata ñawinchashpa rimashun.
5
4
Tapukuykunata awmi nirpis, manami nirpis ashpishun.6
Yachachiq karqa
• Qallaykuy qatillaman 
yachachiyta.
• Mana pantaypa allita 
yachachiy.
• Tapuy yanasaykikunata, 
nishqaykita 
mayayashqakushi.
Wiyaq karqa
• Rikarar yachachiq 
runata wiyay.
• Mana alli kaayirqa, 
yachachiy ushaychaw 
tapukuy.
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qatinallamanku yachachishqa kaa?
¿Alli kaayinapaqku yachachishqa kaa?
¿Alliku wiyakushqa, yachachishqa kaa?
Yachachirir
Yachachiychaw
¿Pikunataraq 
ruraykunapita 
mayachishun?
¿Maychawraq 
munashqanchik 
ruraykunata tarishwan?
74
Tsaki mikuykuna aylluypita yachachiyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Tapukuykunata ñawinchashpa rimashun.
¿Mayqanraq yachachiy? Chayta chimpuy.
Chuskukuchuchaw imanaw ñawinchananchikpaq akrashun. 
• ¿Ima mikuytaraq aawashwan rurashwan?
• ¿Imanaw qillqashqaraq yanapamashwan aawash punchii 
rurayta?
1
2
3
Quri aymara
Quri aymara
Chiqay willakuykuna
 “Shamuptiykiqa, wanupaq 
yachayninchikmi hatunyanqa”
Maychaw: Qultaw wasichaw
Imay: 2019 wata, kantaray killa,
 2- 3 hunaq
Tuyu: 8:30 - 17:30
Qultaw, marka kamachikuq
(Willakuq rapra)
Wanu inishipaq 1 ñiqi llallinakuy
Kikin shimikuna: aawas ~ aawash
Imanaw ñawinchay
Upaalla ñawinchay
(ñawintsay).
Alli mayashqaqa, yanapamanchik
ñawinchayta.
Qayariypa ñawinchay 
Yanasanchikkunawan 
yanapanakunchik ñawinchayta. 
75
Ñawinchaychaw
Qillqashqata ñawinchashun, imanaw ñawinchashqanchikta 
akrashqanchiknaw.
4
Aawash punchita rurayaananpaq, Yanas marka 
runakuna, kaynawmi rurayan:
(Yachachiy)
Imata wananchik:
• Aawash machkata 
• Yakuta 
• Mishkita 
• Waaka lichita 
• Runtuta 
• Kanilata, clavo nishqan pukutaqta
Ruraynin:
• Aawashta maraychaw aqarinchik.
• Yakuta quñuchinchik. Aawash machkata quñuq 
yakuman qarpurkur, qawinchik.
• Chayta (tsayta) mankachaw yaku quñuykaqman 
winanchik. Chayman mishkin, kanilan, pukutaq clavota 
yapanchik. Chaypitana (tsaypitana) wishllawan 
kuyuchinchik, qawinchik yanukashqanyaq.
Yanas markachaw aawash punchi ruray
Kikin shimikuna: wanantsik ~ munantsik / quñuchinchik ~ qunutsintsik
76
Ñuqakuna 1°, 2° y 3° alli qatillaman 
aywaqta patsachishqata yupanapaq.
Ñawincharir
Tapukuykunata yaskishun.
Yupanakunata hukpita kimsayaq churashun.
• ¿Imatataq wananchik aawash punchita ruranapaq?
• Wanashqanchikta ayllurir, ¿imatataq ruranchik?
5
6
Aawashta maraychaw aqanchik.
Alli upuypaq punchita qatillaman qarakunchik.
Aawash punchita machkawan, mishkiwan, kanilawan, 
runtuwan, lichiwan ruranchik.
• Manka puwaykaqman lichita yapanchik.
• Wishllawan pushuqashqanyaq kuyuchinchik.
• Mankata ninapita hurqunchik. Niykur qawishqa runtuta 
winanchik.
• Qatillaman qarakunchik. Munarqa, aqashqa kanilata 
aawash apiman yapanchik.
Aawash punchiqa chaynaw (tsaynaw) alli upuypaqmi.
Ayllu rimaykuna: lichi ~ ñuqñu
Kikin rimaykuna: ñuqakuna ~ nuqakuna 
77
¿Imanawtaq markaykichaw aawash punchita rurayan? 
Qillqay. 
Qillqashqata ñawinchashpa rimaykunata huntapay. 
Tapukuyta ñawincharkur, yaskishun.
¿Imanirraq aawash punchi ruraypaq qatillaman qillqanchik?
7
8
9
a. Aawash machkata yakuman 
qawinchik.
ch. Chayman mishkin, kanilan, clavo 
nishqankunata yapanchik.
78
Imanaw punchi ruray kashqanpita qatillaman qillqashun. 
Ishkaypa purwakaykur, tapukuykunata yaskishun. Niykur
yarpayninchikkunata trukanakushun.
Yachachiy ñawinchashqanchik, ¿yachachimanchikku
imanaw aawash punchi ruray kashqanta? ¿Imanir?
10
11
Ima ruray Imakuna wanashqanchik 
Imanaw 
rurashqanchik 
Aawash aqay
Punchi ruray
Punchi qarakuy
Kikin rimaykuna: ruranchik ~ rurantsik / uchu ~ utsu 
Yanasanchikkunawan qillqananchikta trukashun. 
Niykur qillqanchikta tinkuchishun. Imatapis 
mana alli kaayishqaqa, yachachikuqpa 
yanapayninta mañakushun.
79
sh
u
tin
W
a
n
a
yn
in
 
R
u
ra
yn
in
Tsaki mikuy churakuypita yachachiyta 
qillqashun
Yachachiypa kaqninkunata rikashpa ñawinchashun. 1
Imata wananchik:
¼ kg tsaki aawash
¼ kg waaka, wallpa aychata
1 ½ kg. arrozta
3 putu taksha papakunata
1 taksha zanahoriata
1 tumatita
1 aptay siwillata.
1 wishlla yaku wirata
ahus, uchu (utsu) aqashqata, huk aptay
oreganota, kachita
Ruraynin:
1. Aawashta ushmaraarachir shipranchik. 
2. Papata shipranchik.
3. Yaku wirawan qarwachinchik ahusta, siwillata, 
tumatita.
4. Aawash shiprashqata papa qarwaykaqman 
winanchik.
5. Kachita, orégano nishqanta yapanchik.
Aawash uchu
(Yachachiy)
Kikin shimikuna: uchu ~ utsu ~ usu / aycha ~ aytsa ~ aysa
80
Kay qillqashqaqa ima ruraykunatami 
nimanchik, tukuy imakunata ruranapaqpis. 
Chay (tsay) ruraykunataqa shumaqlla 
qatinachikushllapami qillqananchik. 
Kay qillqashqapa kapun:
Wanaynin (kaqnin), chay (tsay) rurayta 
ruranapaq llapan wanashqanchikta 
qillqanchik.
Ruraynin, imanaw chay (tsay) rurayta 
qatishllapa rurayninmi.
6. Huk mankachaw aychata yakuwirachaw 
qarwachinchik. Niykur winanchik aawashwan 
papa puwaykaqman, takukar alli 
yanukaananpaq.
7. Arroztawan qarakunchik.
Qillqashqa,
¿imataraq
riqichimanchik?
¿Imakunaraq 
kaqninkuna kayan?
¿Imapaqraq 
kay qillqaqashqa 
rurakashqa?
Yachachiyta alli riqinapaqqa kaykunatami musyananchik:2
Yachachiy
Kay tapukuykuna yarpachakushpa yaskishun.
Ayllu shimikuna: llimpi ~ ñaña
Kikin shimikuna: aawas ~ aawash / uchu ~ utsu ~ usu / wasii ~ wahi ~ wayi / sara ~ hara ~ ara
81
Chupayuq chiku
Rimaypa rurinchaw hamay 
kaptin, chupayuq chikuta 
churanchik.
1. Imakunatapis rakinapaq, 
chay (tsay) laayalla 
kayaptin.
2. Ima rimaypitapis 
yachachiyninta 
ninanchikpaq.
3. Pitapis rimapayaptinchik 
kay chupayuq chikuta 
churanchik.
Kay ishkay qillqashqakunata ñawinchashun.
Puka llimpinawan chupayuq chikuta pishiqninkunaman churashun.
1. Ñuqapa wasiichaw 
tukuy mikuyniimi kan: 
sara, aawash, papa, 
uqa, mashwa, triku.
2. Awashnii allaapa 
shumaqmi 
yarquykurqan.
3. Malli hatun 
mankachaw 
aawash uchuta 
arukun (yanukun). 
Chupayuq chiku
Aawash uchuta 
arunapaq, ahus 
aqashqata uchuta 
(utsuta) huk aptay 
oreganota kachita 
winanchik.
Aawash uchuta 
arunapaq, 
ahusta, aqashqa 
uchuta, huk 
aptay oréganota, 
kachita winanchik.
¿Allitsuraq ishkanchawpis ñawinchanchik?
¿Chaynaw (tsaynaw) kaqllaku ishkan 
qillqashqapis?
¿Imaraq hukninchaw pishin?
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa / uchu ~ utsu ~ usu
82
Wamrakuna rimayanqanchaw pukawan qillqakashqata rikashun. 
Niykur tapukuykunata yaskishun.
Kanan, chuskukuchuchaw shimi huntachiqkunata ñawinchashun.
Shimi huntachiqkunawan rimaykunata qillqashun.
• ¿Imanirraq pukawan qillqashqa wakin kaykaayan?, ¿imataraq 
niyan chaykuna (tsaykuna)?
Shimi huntachiqkuna
Tarwita hurqar ruranapaqqa,
ruqunaatami apamushaq.
Chayqa papaykitapis apamunki, 
mana qunqashllapa.
Shimi huntachiq Shuqan
Hukllapaq
1 -a, -i, -u Papaa
2 -yki Papayki
3 -n Papan
-nchik Papanchik
Achkapaq
1 -a, -i, -u -kuna Papaakuna
2 -yki-kuna Papaykikuna
3 -n-kuna Papankuna
Pillu papan apamun.
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska
83
Huk yachachiyta, qillqashaq
Kay ruranaapaq niyta akrashqaa
Manaraq qillqar
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa
Qillqanapaq, huk rurayta akrashun. 
Pishiqman qillqashun.
Tapukuykunata yaskishun. Niykur yanasanchikwan
yaskishqanchikpita rimashun.
1
2
3
¿Pikunaraq
ñawinchayanqa?
¿Imapaqraq 
ruranapaq niyta 
qillqashaq?
¿Ima shimichawraq 
qillqashaq?
Imanaw sara (hara) 
api ruray.
Imanaw aawash 
muti ruray.
Yarpashqayki mikuy, 
upyana ruray.
¿Imataq shuntin kanqa?
¿Imakunatataq wanashaq?
¿Imanawtaq ruraynin kanqa?
Ñuqanchikpa yachachiyninchikta qillqanapaq, tapukuykunata 
ñawinchasun. 
4
84
sh
u
tin
W
a
n
a
yn
in
 
R
u
ra
yn
in
Qillqaychaw
85
Qillqarir
Kanan, qillqashqaykita allichanaykipaq, awmi nirpis, manami 
nirpis ashpiy.
Chay (tsay) ruraykunawan qillqashqanchikta llapan allichaykur, 
huk tukuy rikuq raprachaw qillqashun.
Mushuq qillqashqaykita yanasaykikunata musyachikuy.
5
6
7
Ruraykuna Awmi Manami
Qillqashqapa shutinta allimi churashqaa.
Ayka runakunapaq kanantami churashqaa. 
Llapan wananqantami churashqaa.
Qillqashqapa shutinnaw ruraykunata 
qillqashqaa.
Qillqashqapa rurayninkunata kaayinapaqmi.
Qillqashqanchaw rikachikuq shutipa rantinta 
kaqninchaw churashqaa.
Chupayuq chikuta wanashqanman 
churashqaa.
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
Yachakunqanchikta chaninchashun
Yachachiyta imanaw qatillaman qillqayninta yarpay.
Huk rurayta akray. Niykur qillqana maytuykiman qillqay.
2
1
Ima ruraypaqpis qillqayta 
yachakushqanchik. Chaypa shutinmi 
yachachiy.
Yachachiyta qillqanapaq yachashwan: 
• Yachachiyta qatillaman qillqayta.
• Yachachiypa qillqashqan chuya kananta.
• Llapan chikukunata yachachiyta qillqar alli 
iñishiyninta.
Yachachiyqa nimanchik mikuykunata imanaw 
rurananchikpaqmi. Imaykapaqpis imanaw qatillaman 
llapan ruraytami yachachimanchik. 
Mararaq qillqar
Qillqaychaw
Qillqarir
Yarpashqanchikta akranchik. 
¿Piraq qillqashqanchikta ñawinchanqa? 
¿Imapaqraq qillqashun?
Ñawpa mayashqanchikta kaayir 
qillqashqata rurashun.
Alliyachishun, niykur alli qillqayta 
ushashun.
¿Imanawtaq sara 
(hara) aswata 
ruranchik?
¿Imanawtaq 
aawash mutita 
ruranchik?
¿Imanawtaq 
papa apita 
ruranchik?
5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
• Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun.
• Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita 
qayakushun.
• Wasi qataypita kartata ñawinchashun.
• Wasikuna ruraypita kartata qillqashun.
Kaykunata yachakushaq:
Taqa
88
Awilanchik willapamashqanchikta ñawinchashun.
Wamrakuna yachaqta tapuyan. Niykur qiru siqipita rimayan. 
Chaypita (tsaypita) hatun mama killachaw qiru siqiypita 
kanqashqanta siqiyan.
• Malli wasinta rurachinanpaq, ¿imakunataraq wanan?
• ¿Imapaqtaq Malli yarpachakun? 
• Mallita yanapanaykipaq, ¿imataraq rurankiman?
1
2
Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun
Wasiitami rurashaq.
Chaypaqmi (tsaypaqmi)
qiruta wanaa. Chaypaq
ima yachaykunaraq
kan, qirukuna mana
puyunanpaq.
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
89
Kaychaw wamrakuna qiruta siqipita rimayan.
Kay tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawraq kanman killata mana rikashpa qiruta siqishqaqa?
• Llullu killachaw qiruta siqishqaqa, ¿imanawraq kanman? 
• Qiruta siqinapaq, ¿imanirtaq willakuykunataraq rikanchik?
• Qiru mana puyunanpaq, ¿ima yachaykunaraq huk 
markakunachaw kan? Qillqay.
3
4
Qiru siqiqmi 
aywaykaa wasiita 
ushachinaapaq.
Hatun killachawmi 
qirutaqa siqikunchik, 
mana puyunanpaq. 
Ima qirukunata wasi 
(wayi) ushaypaq 
wanashqanchikta ama 
qunqashuntsu.
Ayllu shimikuna: siqiy ~ walluy ~ mutuy
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
90
Wayllu markachaw, chirapallay hunaq qapariypa runakunata 
qayaykuyan imaykatapis willakur.
Minkapaq qayakuynin
Kay patsa chaaramushqa wasinchikkunata 
ruranapaq. Chaypaq masikuna, yanasakuna 
minkallaykikuna ashikuyay mana hukllaman 
tinkuyaanaykipaq. Llapan iñishinakuna 
iñishiyanaykipaq kaqta patsachiyay.
Wasinchikpawan chakanchikpa 
rurayninkunapita qayakushun
Siqita alli rikaykur, qillqashqata ñawinchay.
Tapukuykunata yaskiy.
• ¿Imatataq qapariypa qayakuyan?
• ¿Pikunaraq kay qayakuyta kaayiyan?
• ¿Imanirraq kay qayakuy allaapa alli?
Qayakuy rimanapaq yarpachakuyninchikta patsachishun.
1
2
3
Manaraq qayakur
Yarpashun:
Qayakuyta riqichikur, alli 
yarpakachayninchikkunata patsachishun. Niykur 
chuyaypa alli kaqllata ninshun.
¿Imataraq 
qayakushaq?
¿Imapaqraq 
qayakushaq?
¿Pitaraq 
qayakushaq?
Kikin shimikuna: chaka ~ tsaka ~ saka 
91
Kikin shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi 
Qayakuyninchik rurashqanchikta qayakunapaq patsachishun.
a. ¿Imatataq qayakushun?
ch. ¿Imakunatataq qayakuychaw riqichikushun?
Qayakuqkunata yachapar, niykur kutipaypa rimashun Chaypita
(tsaypita) wakinkunata riqichikushun.
Qillqashqakunata ñawinchashun.
4
5
6
Qillqashqanchikta allichanapaq, awmi nirpis, manami nirpis 
yaskishun. 
7
Qayakuptiyki:
• Chuyaypa qayakuyta 
rimay.
• Shimipa waqaynin alli 
katsun.
• Makiykikunata kuyuchir 
kaayichikuy.
Qayakuyta wiyaptiyki:
• Alli niykur upaallalla wiyay.
• Runa qayakuqta mayay, rikay 
llapan willapaashunqaykita 
kaayinaykipaq.
• Mana mayaykur, qayakuq 
rimayta ushariptin tapukuy.
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qayakuy rimashqa chuyaylllapaku kashqa?
¿Alli qatillamanku yarpashqa kaa?
¿Shimipa waqaynin alliku kashqa?
¿Makiita kuyuchirquuku kaayichikur?
Qayakurir
Qayakuychaw
92
Alalaq markanchikchaw runakuna 
taytankunawan, churinkunawan 
masinkunawan kartawan 
yarpashqanta mayachinakuyan. 
Yanasanchikkunawan, 
ayllunchikkunawan karuchaw 
taakuqkunawan kartawan 
yarpayninchikta mayachinakunchik. 
¿Imayllapis rikashqa kankiku kartata?
Wasi qataypita kartata ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Qatiraq raprata rikaykur, tapukuykunata yaskishun.
Ima qillqashqa kashqanta llimpishun. 
1
2
¿Imataraq 
qillqashqa
willakun?
¿Imapaqraq 
qillqashqata
ñawinchashun?
¿Pikunapaqraq 
qillqashqa 
kanman?
Yachachiy Qayakuy Karta
¡Kanan, qillqashqatakushi-
kushilla ñawinchashaq!
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi / churi ~ tsuri ~ suri / masi ~ mahi ~ mayi
93
Karta
Walash:
Rufino Moya Brioso
LIMA.-
Allaapa kuyay wawa:
Kay kartawan puntallata allaapa kushishqami qillqamuu 
qamta ankurniyki, alli kawayniykita yarpar. Ñuqakuna
wasichaw alli kawayyuq kaykaayaa.
Kanan willapaarishqayki, shamuq killa, Yanas markachaw 
alli hatun wasiita qatachishaq. Chay (tsay) aruypaq 
(uryaypaq) llapan yanasaakunata minkakurquu. 
Paykuna aaniyaamashqa yanapayaamaananpaq.
Kay wasi (wayi) qataypaqmi achka luqruta aruyaashaq 
(yanukuyaashaq). Chaymi (tsaymi) qamman kay kartata 
apachimuu. Papata, uusha aychata, mantikata, uchuta, 
ahusta, shurata, aswapaqpis apakallaamunaykipaq. 
Kaychawnami qillayniykita kutichishqayki. Kay kartallaata 
warayta yaskiykallaamay, shuyaraykaayashqaykimi.
Allaapa kushishqami aywallaa niq. Shamuptiykinami 
tinkurishun, alli kuyakuq wawallay. 
Kuyakuq taytayki.
 Sebastián Moya Montaña 
Huanzapampa, 2021 aymuray 06 hunaq
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska / wasi ~ wahi ~ wayi / aycha ~ aytsa ~ aysa / uchu ~ utsu ~ usu
Ñawinchaychaw
Akrashqanchik qillqashqata ñawinchashun. 3
94
Rimaykunata ñawinchashpa huntapashun. 
¿Imapitataq karta riman? Alli yaskiyninta ashpiy.
Yaskishun.
Karta imapaqraq qillqakashqa 
4
5
6
Ñawincharir
a. Kay kartata apachishqa.
ch. wasita qatachin.
c. Yanapakuqkuna kayan:
 
h. Rufino apamunqa: 
 
i. ¿Luqrullatatsuraq wasi (wayi) ushaychaw aruyanqa? 
 
 
Ayllu shimikuna: aruy ~ yanuy
Kikin shimikuna: ñawi ~ nawi / wasi ~ wahi ~ wayi
Wasi (wayi) 
qataychaw achka 
rimaypita
Wasi qataychaw 
yanapanakuypita
Wasi qataychaw luqru 
aruypita
rimaypita
95
Imanir chaynaw (tsaynaw) ninqanpita.
Yanashqa kaq shimi nishqanta ñawincharir yaskishun. 
a. Wasita minkankunawan qatayanqa.
ch. Wasi (wayi) qataypaq warmikuna mikuyta yanuyan (aruyan).
7
8
Mikuy yanuqkuna 
manami 
llallinakuyman 
aywayantsu.
Mikuy mana kaptin, 
manami wasita 
qatashwantsu.
Sebastián
wawanman 
kartakun qillayta 
mañakur.
¿Imanirraq?
¿Imanirraq?
¿Imanirraq?
96
h. Tayta wasi (wayi) qataypaq papata uusha aychata rantinata
mañakun. 
a. ¿Ima ninkitaq wasi (wayi) qataychaw mikuykuna 
rurashqapita?
ch. ¿Alliku wasi (wayi) qataychaw warmilla mikuyta arun (yanun)? 
¿Imanir? 
Purwakaykur, tapukuykunata ñawinchashun. Niykur yaskishun. 
Chaypita (tsaypita) huk purwakunawan mayashqanchikta 
trukanakushun.
Kartata rurayaa marka masiikunata musyachikuyaanaapaq. 
9
10
Yanasanchikkunawan maytukunata 
trukanakuyaa. Chaypita (tsaypita) 
tinkuchiyaa yaskiyashqaakunata. Chaypita 
(tsaypita) yachachikuqta mañakuyaa 
yanapayaamaananpaq.
97
Wasikuna ruraypita kartata qillqashun
Karta imanaw qillqaraykaqta rikapar ñawinchay. 1
Ayllu, taytaykita 
allaapa kushishqa 
shamuqta rikashqa kaa, 
¿imaraq kashqa?
Wasikuna ruraypita kartata qillqashun
¡Allaapa kushishqami
kaykan! Huk
kartata ñawincharirmi, 
chaynaw kaykan. 
Tayta.
Sebastián Moya Montaña. 
HUANZAPAMPA.-
Kuyay tayta:
Allaapa kushishqa napariq. Llapan 
masiykikunawan alli kanaykitam munaa. 
Kaychawqa allim kaykayaa. Ñuqakuna kaychaw 
allimi kaykaayaa. Qamkunapita imanaw 
kaykayanqaykita mayar, kananmi niriq:
Waraatin chirapallay hunaq wasiykita 
qatachishqaykipaq, chay (tsay) hunaqpaqmi 
allaapa shumaq shunquuwan llapan mikuy 
ruranapaq mañamashqaykita apamushaq. 
Lima, 2021 anta sitwa 21 hunaqPatsan
Mayman
Kuyakuynin
Willakuynin 
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa / chay ~ tsay ~ say / masi ~ mahi ~ mayi
98
Chay (tsay) hunaqpaq tukaqkunatana 
ashiraykay. Chaychaw (tsaychaw) llapanchik 
purwakaarir, kushi- kushi mikurinapaqwan 
tushurinapaqpis.
Taytallay, wasii qatay hunaqnami chaychaw 
(tsaychaw) tinkurishun.
Warmiipis, wamraakunapis napariyaashunki.
Kuyakuq churiyki.
Rufino Moya Brioso
Aywallaynin 
Shutipa 
shikaynin
 Karta
¿Imataq?
Kartaqa musyachimanchik
masinchikkuna, 
yanasanchikkuna imanaw 
kashqanta. Ñuqanchikpita 
musyachikunapaqpis huk kartata 
ruranchikmanmi. 
1. Warmikuna
2. Runakuna
3. Llapan qillqay yachaqkuna.
4. Mana qillqaqkunanami, 
rurachikurikur apachikuyan.
¿Pikunataq 
rurayan?
Kartata yapay ñawincharir, tapukuykunata yashkishun.
• Kay karta, ¿imapaqraq willakun?
2
Kikin shimikuna: churi ~ tsuri ~ suri
99
Qillqashqata ñawincharir, hina pukawan qillqaraykaqta ima 
ninqanta mayay.
Kay tapukuykunata yaskiy.
Kinray chikuta iñishishpa ishkay rimayta qillqay. 
• ¿Imanirraq chay (tsay) chiku pukawan qillqaraykan? 
• ¿Imanaw kaqkunapaqraq kinray chikuta iñishinchik?
Kinray chiku qillqay
Yarpashun:
KINRAY CHIKU (-)
Kinray chikuta churanchik shimikunata rakinapaq. 
Imaykakunata tinkuchinanchikpaq, rakinanchikpaqpis 
qatillaman qillqanapaq. Kaynaw:
1. Llapanchik purwakaarir, kushi-kushi mikurinapaq, 
tushurinapaqpis shamuyanki.
2. Wasita qataychaw aruypaq (yanuypaq) wananchik:
- Papata
 - Hakata
Chay (tsay) hunaqpaq tukaqkunatana 
ashiraykay, llapanchik purwakaarir kushi-kushi 
mikurinapaq, tushurinapaq, takirinapaqpis. 
Chaynaw (tsaynaw) wasi (wayi) qataychaw 
hatun kushikuyta rurayaanaykipaq.
100
• Sebastián wasi (wayi) qataychaw mikuyta apanqa, 
 aruyananpaq.
• ¿Wasita qatanapaq tukaqkuna, 
kanqaku?
• Tukaqkuna, mikuyanqa, runakunata 
tushuchiyanqa.
Ñawinchay.
Pishiqman qillqashun.
Tinkuchiqkuna
Waraatin chirapallay hunaq wasiykita 
qatachishqaykipaq, chay (tsay) hunaqpaqmi 
allaapa shumaq shunquwan llapan mikuy 
ruranapaq mañamashqaykita apashaq. Chaypaq
(tsaypaqqa) tukaqkunatana ashiraykay.
Chaychaw (tsaychaw) llapanchik purwakaarir, 
kushi-kushi mikurinapaq, tushurinapaq, 
takirinapaqpis.
Shimi tinkuchiqkuna
Shimi tinkuchiqkunaqa rimaykunatami tinkuchiyan.
Shimi tinkuchiqkuna kayan: nirnashi, chaynawpis, 
chaynashi, chaynawlla, usharirnami, chaychaw, 
chaypita, chaypitanami, ñawpapis, niykur.
Yarpashun: 
Shimi tinkuchiqkuna: chaynashi, chaynawlla, 
usharirnami, chaypita, chaypitanami, chaypitanashi, 
niykur, hinaykur, nirnashi, chaynawpis, ñawpapis kayan.
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say/ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw
101
Manaraq qillqar
Kartata qillqanapaq, ishkay yarpayta qillqashun.
• Akrashqaa 
• ¿Imanirtaq kay yarpayta akrashqa kaa? 
Tapukuykunata ñawinchashun. Niykur huk yanasanchikta
akrashun yarpayninchikta riqichikunanpaq.
1
2
Kartata qillqanchik karuchaw ayllunchikwan,
yanasanchikwan imanawpis
kashqanchikta musyachinakupaq.
¿Mayqan yarpaytataq akrashqayki? Qillqay. 
¿Pikunaraq kartata 
ñawinchayanqa?
¿Imapaqraq huk 
kartata qillqashaq?
102
Patsan
Mayman 
Shimi kuyaynin
Willakuynin
Aywakuynin 
Shutipa 
shikaynin
Qillqana maytuchaw mapa semántico nishqanman, qatillaman 
yarpashqanchikta qillqashun.
3
Kartapa qatiqnin
Patsan Mayman
Shimi 
kuyaynin
Willakuynin Aywakuynin
Shutipa 
shikaynin
Kartata qillqashun.4
Qillqaychaw
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say/ -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
103
Ñawinchashun. Niykur tapukuykunata chimpushun.
Alli ushashpa kartanchikta qillqashun. Niykur apachishun. 
5
6
Ñawincharir
Yanasanchikwan qurikaashun. Qillqanchikta
trukanakushun. Niykur yapay yaskishqanchikta
rikashun. Chaychaw (tsaychaw) alliyaachinapaq
alli kaqtawan, mana alli kaqta ashpishun.
rikashun. Chaychaw (tsaychaw) alliyaachinapaq
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Mayman karta qillqakushqaata churarquuku? 
¿Kuyakuq shimiita churarquuku?
¿Willakuyniyta qatinallamanku qillqarquu?
¿Aywananta alliku qillqarquu?
¿Shutipa shikayninta shurarquuku?
Tayta: 
Apachiq: 
Miguel Chuki Mamani.
Huánuco.-
Ignacio Miranda Meza.
Huaraz.-
Kikin shimikuna: -chi ~ -tsi ~ -si
Yachakunqanchikta chaninchashun
Ñuqa aanikushaq yachayniykunata alli mirachinaapaq.
Warmi, ullqu yanasakuna, kay taqachaw 
yachakushqanchikta riqichishun.
Llapan yachakushqaykiwan 
huk raprachaw kartata rurar, 
qatillaman qillqay.
Huk ima kaqkunapita
yarpachakuy. Niykur
kartapa yupinta ruray.
Kartapa qatiqnin
Patsan Mayman
Shimi 
kuyaynin
Willakuynin Aywakuynin
Shutipa 
shikaynin
6 Markanchikpa