uryana-maytu-5-comunicacion-quechua-central-2020

Vista previa del material en texto

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Q
ic
hw
a
55
PERÚ Ministeriode Educación
Ri
m
an
a 
5
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
5 
Q
ue
ch
ua
 C
en
tr
al
 
Comunicación 5
Cuaderno de Trabajo
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimana
Llapanchik yachakushun
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
Q
ic
hw
a
55
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaLlapanchik yachakushun
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alterna� va, Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educa� vos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
Uryana maytu - 5 Rimana - chawpi qichwa 
Cuaderno de trabajo - Comunicación 5 - Quechua Central
©Ministerio de Educación 
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 Kimsa Kaq qishpichishqa
8 063 mirachishqa
Impreso en seti embre 2020 
Ruraq
Hercilio Egidio Rodríguez Milla
Qillqaynin qawaqkuna
Cervantes Ovidio Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante
Allichaychaw yanapakuqkuna
Joaquín Tarazona Camara, Pedro Rojas Jaimes, Elicita Céspedes Chagua, Abimael Torres Rojas
Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaqkuna
Moisés Cárdenas Guzmán, Abimael Torres Rojas
Maytu tupachiq
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon, Nelsón Ramón Obando Vásquez
Siqikuna
Emilio Mariano Solier Bustí os 
DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna
Allichashqa qawapaq
Moisés Cárdenas Guzmán
Impreso en:
Quad Graphics Perú S. A.
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
2020-05742 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2020-05742
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, 
sin permiso expreso de los editores.
Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Shutiiqa:
Ñiqiiqa: 
 
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa:
 Wata:
Wamrapa riqichikuyninWamrapa riqichikuynin
RiqichikuyninRiqichikuyninRiqichikuynin
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman 
churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan 
yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta 
shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha (itsa) yachakuqmasiykikunawan 
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi 
(aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa 
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami 
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, 
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllami (tsaynawllami), llapan aylluykikunawan, 
yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan 
qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), 
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; 
chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis 
wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha (antsa) kuyashqayki 
masiykinawmi, chaymi (tsaymi) shumaq shunquykiwan 
qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
1 Taqa1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Yachana
Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 10
Chakra qishyaykuna rikachishun 12
Kikiy kaway qillqashqata ñawinchashun 14
Kikiy kaway qillqashqata qillqashun 19
Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun 26
Yachakunqanchikta chaninchashun 28
2 Taqa2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Yachana
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 30
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 32
Mikuykuna aylluypita aranwayta ñawinchashun 34
Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita aranwayta qillqashun 39
Huk markakunachaw, yurikuy rimaypita ñawinchashun 46
Yachakunqanchikta chaninchashun 48
4 Taqa4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Yachana
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 70
Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita rimashun 72
Tsaki mikuykuna aylluypita kamachikuyta ñawinchashun 74
Tsaki mikuy churakuypita kamachikuyta qillqashun 79
Yachakunqanchikta chaninchashun 86
3 Taqa3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Yachana
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 50
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun 52
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun 54
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta qillqashun 59
Huk markakunachaw imanaw raymi kanqanpita ñawinchashun 66
Yachakunqanchikta chaninchashun 68
KaqninkunaKaqninkuna
5 Taqa5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Yachana
Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 88
Ruraykunapita qayakushun 90
Wasi qataypaq paqtata ñawinchashun 92
Wasikuna ruraypita paqtata qillqashun 97
Yachakunqanchikta chaninchashun 104
6 Taqa6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Yachana
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 106
Tukuy wanukunapita tapunakushpa rimashun 108
Ashmawan waatanakuypita chiqay willakuyta 110
Awaykunapita chiqay willakuyta qillqashun 115
Huk markakunachaw chakra uryaypita ñawinchashun 122
Yachakunqanchikta chaninchashun 124
7 Taqa7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun
Yachana
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 126
Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 128
Murupakuypaq patsachikuypita washakuyta ñawinchashun 130
Murupakuypita washakuyta qillqashun 135
Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 142
Yachakunqanchikta chaninchashun 144
8 Taqa8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik
Yachana
Ashmakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 146
Markanchikchaw shumaq kawaypita yachapashpa willakushun 148
Wañukushqakunawan tinkuypita yachapay willakuyta ñawinchashun 150
Mikuykuna llamichinakuypita yachapay willakuyta qillqashun 155
Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun 162
Yachakunqanchikta chaninchashun 164
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi 
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa 
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ 
ñawinsay
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ 
chiina
*qutsu ~ taki
Kikin rimaykuna
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. 
Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, 
uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw 
/ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna 
qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, 
kamashqanwanmi qillqashun.
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna 
kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan 
shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi 
~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa 
*markanchik ~ markanchi 
~ markantsik ~ markantsi ~ 
markansi
*-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi 
*trusku ~ chusku 
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ 
yachatsikuq ~ yachasikuq 
*chaytraw ~ chaychaw ~ 
tsaychaw ~ saychaw 
Taqa
1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
• Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun.
• Chakra qishyaykuna rikachiypita rimashun.
• Kikiy kaway qillqashqata ñawinchashun.
• Kikiy kaway qillqashqata qillqashun.
• Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
10
Ishkaypayan ayllukaashun. Niykur Quriwan José rimayanqannaw, 
yarpachakushpa, rimashun. 
Kay siqita alli rikaykur, tapukuykunata yarpachakushpa yaskishun. 
• ¿Imanirraq ñawpa mikuy aylluy yaykamuptin yukiskuna 
kushishqa, yuk yuk qutsushpa pintiykachayan?
• Chay (tsay) qutsuyninkunawan, ¿apu Yayanchiktatsuraq 
payllakuyan?, ¿llutatsuraq qutsukuyan? 
• ¿Chaynawku (tsaynawku) markaykikunachawpis ñawpa 
muruy aylluy alli kananpaq yukiskuna maqanakushpa allaapa 
kushishqa qutsuyan?
1
2
Yukiskuna quya-quyalla, yuk-yuk nishpa, qutsuyaptinqa, 
hinaman kikinkunapura maqanakuyaptinqa ñawpa muruyaylluy alli kananpaqmi willamanchik, musyachimanchik.
Yukiskuna quya-quyalla, yuk-yuk nishpa, qutsuyaptinqa, 
hinaman kikinkunapura maqanakuyaptinqa ñawpa muruy 
aylluy alli kananpaqmi willamanchik, musyachimanchik.
Quri, ¿imanirraq
yukiskuna allaapa
kushilla pintiykachashpa,
paariykachashpa,
maqanakushpa, quya-
quyalla, yuk yuk nishpa
qutsuyan?
José, chayqa ñawpa
muruy alli aylluy kananpaqmi
willamanchik. Papa rurinchaw
qutsushpa, pintiykachashpa,
maqanakushpa, achallaw
kurukunata, wayqukunata
mikushunnami, niqnawmi
paykunapis kushikuyan.
Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun
Ayllu shimikuna: tuta ~ tutalla / quya ~ quyalla
Kikin shimikuna: chayqa ~ tsayqa ~ sayqa
11
Markanchikchaw, yachaqkunata tapukushun, papa aylluy 
yaykamunqanpaq imanaw yukiskuna willamashqanchikpita. 
Kananqa, hukllayllapayan yarqaramur, yachaq niyaashunqaykita 
riqichikarayaamuy.
Kananqa, maytuykikunachaw llapan yachaq willayaashunqaykita 
qillqariyay.
3
4
5
¿Papa aylluy 
yaykamuptinraqku 
yukiskuna pintiykachayta, 
paariykachayta 
qallayan?
¿Alliku papa 
puquraykaqta yukiskuna 
kurukunata ashir 
ashpipakuyashqan? 
Tamya killachawpis, ¿yuk-
yuk nishllapaku yukiskuna 
qutsuyan? ¿Huk laayaku 
qutsuyan?
Tayta yachaq Pablo 
runaqa kaykatami 
niyaamarqun….
Ñuqakunataqa mama 
Maríaqa kaykunatami 
niyaamarqun…
¿Imakunatataq 
yukiskuna rurayan 
papa aylluy alli 
kananpaq? 
Ayllu shimikuna: papa aylluy ~ papa allay
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa
12
Chakra qishyaykunapita rikachishun
Llapanchik ayllukaarir, siqikuna imanaw kayashqanpita
yarpachakushun.
Yarpachakuyanqaykipita, kay tapukuykunata
yaskishpa rimayay.
Imanir qishyaykuna yurinqanpita yarpaykur qillqay. Niykur 
yachakuqmasiykikunapaq ñawinchay (ñawintsay) .
1
2
3
¿Unaypis 
kanannawtsuraq 
muruykunata 
qishyay charirqan?
¿Imanirtaq kay
qishyaykuna
kanankunapis
yurimun?
¿Imakunawantaq
tukuy
qishyaykunata
hampishwan?
¿Imanawpataq
qishyaykuna
kanqanta
riqinchik?
Kikin shimikuna: chariy ~ tsariy ~ sariy / yachakuqmasi ~ yachakuqmahi ~ yachakuqmayi
Manaraq rikachir
13
Alli rimanaykipaqqa, shunquykita churaykur, llapan yachanqaykita 
rimamuy. 
Kaynawmi kananchik rikachirqa: 
Qishyaykuna yuriqpita rikachinayki, wiyashuqniykikunata tapunayki, 
niykur mañakunki yuyayashqanpaq.
Wiyanayki wakin rikachiyaptin, niykur kuyayllapa rimakunayki. Mana 
qarqachayllapa rimanayki, llapan kaayiyaananpaq.
Kaynawmi kananchik rikachiqta wiyarqa:
Upaallalla yanasaykikuna rikachiqta wiyay.
Ima nishqanta alli kaayiy, allin kaqninta qillqay.
Kay (X) qillqawan shikay rimaychaw imanaw kanqaykillata. 
5
Kanan, tapukuykunata ñawinchayay. Niykur llapaykikuna
rimashllapa yaskiyay.
4
6
Rikachirir
• ¿Imapaqtaq yarpakacharqunchik?
• ¿Pikunawantaq rimashwan llapanta musyanapaq?
Rikachiychaw
¿Rikachiyaamushqanta kaayirquuku?
¿Tapukurquuku mana kayishqaata? 
¿Alliku rikachirquu?
Rimanaapaq, ¿wakin rimar ushananta shuyarquuku?
14
Manaraq ñawinchar
Yanasaykiwan siqita rikayay. Niykur qillqashqapa shutinta 
ñawinchayay. Chaypita (tsaypita) tapukuykunata yaskiyay.
Tayta Francisco 
runapa kawaynin
Wamra nishqanta ñawinchay (ñawintsay). Chaypita (tsaypita) 
tapukuyta yaskiy. 
Qam, ¿imapaqtaq qillqashqata ñawinchanki?
1
2
¿Imapaqtaq kay 
qillqashqa
riman?
¿Imanaw kaq 
qillqashqataq? 
¿Imankunataq kapun?
¿Pikunataq qillqachaw 
rimayan?
Wamra nishqanta ñawinchay (ñawintsay). Chaypita (tsaypita) 
Kikiy kaway qillqashqata ñawinchashun
Kikin shimikuna: puquchiy ~ puqutsiy ~ puqusiy / shuti ~ suti ~ huti
Allaapami kay qillqashqata 
ñawinchayta munaykuu. 
Llapantachi ñawinchashaq,
imapita kanqanta 
musyanaapaq.
15
Qillqashqata upallallapa kutiparkur, ñawinchay (ñawintsay). 
Niykur mana riqinqayki shimikunata siqinchay yachachikuqta 
tapunaykipaq.
3
Tayta Francisco runapa kawaynin 
(Kikiy kaway)
Ñuqapa shutii Francisco Milla, yurikurqaa ishkay chunka kimsa 
hunaq agosto killachaw, waranqa 
isqun pachak kimsa chunka suqta 
watachaw, pusaq chunka ishkay 
watayuqnami kaa. Yurinqaa patsapita 
kanankamami Huarachurán markachaw 
kawaa, chunka pichqa churiyuq kaa. 
Wiñarqaa taytaa qipanchaw imayka 
yachachimashqankunata ruraykar. 
Llapan churiikunata qishpichishqa kaa 
chakra muruyniikunawan. 
Ñuqa takshapitami chakrachaw 
uryarquu, taytaawan quya-quya imayka 
ruraymanpis aywayaq kayaa, uryakunachaw taytaa nimaq 
kallpayki tinkuqllata ruramuy, lasaq-lasaqta rurarqa manami 
puqukunkitsu nir, shaykurninqa shuutariryanmi uryaq kaa, 
taytaa takshallata quya-quya riyachimaptin waqaytapis 
munarmi shaarikuq kaa, chaypitanami hunaq-hunaq 
ichikllapa yachakarqaa chakra uryaykunata, niykur quya-quya 
shaarikuyta. Kananqa allaapa kushishqami willaq imanaw 
chakra mamachaw uryanqaata. 
Quyapa uryayniikunami kaq 
qurapakuy, pishqukuna manchachikuy 
(wahakuy), qarpapakuy, ashiy. 
Chaykunatami (tsaykunatami) 
taytaata, mamaatapis yanapaq 
kaa. Chunka pichqa watayuq 
kaykaptiinami, taytallaa wañukurqan. 
Allaapa llakinashqami llapaa ayllu kayarqaa. Mamallaanaqa 
waqakuyllachawmi kakurqan.
Ñawinchaychaw
Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy ~ llamkay / shaykuy ~ pishipaykuy
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti / churi ~ tsuri ~ suri / pichqa ~ pitsqa ~ pisqa / quya ~ quya ~ quyay ~ quyay /
quyapa ~ quyaypa
16
Chayta (tsayta) rikarmi llapan taytaa yachachimashqanta 
rurar qallaykurqaa. Mamaapa mana imanpis pishinanpaq, 
mikuyniikuna aypalla kapayaamaananpaq.
Taksha kaq wawqiikuna, paniikuna yachaywasita yachakuq 
aywayaananpaq, ñuqa yanaparqaa. Chaynaw (tsaynaw) 
kaykarpis suqta ñiqiyaqllami qishpiyarqan. Niykur ullqu kaqkuna 
warmikuriyarqan. Warmi kaqkunapis runakuriyarqan. Kananqa 
paykunapis achkaq wamrayuqnami kayan.
Kanan watakunaqa manami chaynawnatsu wamrakuna 
kayan. Taytankunatapis mananami yanapayannatsu. 
¿Imanawnaraq waray waraatin kayanqa? Allaapa 
yarparaypaqmi kay patsa tikrakuykan. 
Apukunatami mañakuykaa kawaynii qararayaamaananpaq, 
qipa wamrakunata willapaarinaapaq. Mana chaynaw 
(tsaynaw) karqa, awkishyayllaa allaapa llakinaypaqmi, 
mananam chakrallaapis imallaa qaramannatsu. Ñuqapis 
mana watukaptiichi, kikillaanawnatsuraq awkishyaakurillashqa. 
Chaynaw (tsaynaw) karqa, manachi ima kallpallanpis 
kannatsu. Chayllatami willarillaq.
 Tapukuyta yaskinaykipaq, siqita alli rikapay.4
¿Qillqashqapa mayninchawtaq siqishqatanaw willakun?
Kikin shimikuna: achkaq ~ atskaq ~ askaq / suqta ~ huqta ~ uqta
17
Tapukuykunata, alli yarpachakuykur, shikaypawan qillqaypa 
yaskiy.
¿Paqtanku manaraq ñawinchar rimayashqaykiwan 
ñawinchayashqayki ? 
Tapukuykunata yaskiyninkunawan tinkuchiy.
Qillqashqa ñawishqanchikchaw, wamrakuna unaywan kanan 
imanaw kayashqanpita qillqay. 
5
6
7
Ñawincharir
Awmi Manami
¿Imanir? 
1. ¿Imatataq 
kay qillqashqa 
willamanchik?
2. ¿Imataraq tayta 
Francisco allaapa 
yarparaykan?
3. ¿Imanirraq chakran 
imanpis qarannatsu?
Wamrakuna wata-wata 
huk laaya kayaptin, mana 
yanapakuyaptin.
( )
Mana tayta Francisco 
uryaq aywaptin, niykur
mana watukaptin.
( )
Tayta Francisco runapa 
kawayninpita. 
( )
Unay kayarqan Kanan kayan
Wamrakuna 
18
Qallaynin 
Imanaw kanqan 
Qillqaq ninqan 
Tayta Francisco runapa kawaynin imanaw qallashqanta, imanaw 
kanqanta, qillqaq ninqanta qillqay.
Yachakuqmasiykunawan, purwakarkur, tapukuykunata yaskiyay. 
8
9
¿Ima killachawtaq, watachawtaq tayta Francisco yurikurqan?
¿Kanan wamrakuna unaynawllatsuraq kayan?, ¿imanir?
Qampaq, ¿imatataq tayta Francisco runapa kawayninpita 
qillqashqa yachachimanchik?
19
Fernando Pachaspa kikinpa kawayninpita qillqashqata ñawinchay 
(ñawintsay). Niykur kaqninkunata rikay.
1
Qallaynin 
Kaychaw 
qillqanchik 
shutinchikta, 
ima killachaw, 
watachaw, 
niykur 
hunaqchaw 
yurishqanchikta.
Imanaw kanqan
Kaychaw 
qillqanchik 
imanaw kawash-
qanchikta, 
imakunata 
kawaynin-
chikchaw 
rurashqanchikta.
Shutii Fernando Pachas Shuqushmi. Ishkay hunaq 
mayo killa, ishkay waranqa huk watachaw yurirqaa, 
Mushuq markachaw. Taytaapa shutin Flavio Pachas, 
mamaapa shutin Marcelina Shuqush.Pichqa 
watakama paykunawan kawarqaa. ¿Imaraykurraq 
taytaawan mamaa rakikaakuyarqan? Chaypitaqa 
mamallaawan awiluupa wasinta aywakuyarqaa. 
Chaychaw (tsaychaw) wiñarqaa. 
Suqta watayuq yachaywasita aywayta qallarqaa. 
Chaychaw (tsaychaw) achkaq yanasaakuna 
karqan. Mamaa imaypis qutsuyllapa pushamaq. 
Yachaywasipita yarqurir, awiluuta yanapaq kaa 
chakra uryakunachaw, champa matsuyta, qurakuna 
hurqapakuyta, tsaki qurakuna kayapakuyta. 
Chaypita huk hunaqkunaqa awilaatapis 
yanapaqmi kaa, hakankunapaq qiwan ashiyta, 
yanta aylluyta niykur nina waykaytapis. Huk 
kutikunaqa wamra masiykikunawan haytanawan, 
wanchuywan pukllaqpis aywayaqmi kayaa. 
Chunka ishkay watayuqqa aywaq kaa wakin 
aylluukunata uryapakuq, mamaata yanapanaapaq. 
Ñuqapaqraykurmi kuyapaypaq mamallaa imaykata 
ruraq. Chayta (tsayta) yarpaykurmi imayka 
ruraykunachawpis uryaq kaa. 
Kananqa imayka ruraytapis yachakushqanami 
kaa. Chaynaw (tsaynaw) uryapakuykuryanmi 
ñawinchayta qishpiykaa. Taytaa huk warmiyuqnami, 
wamrankunapis kimsaqnami kapun. Paykunata 
yanaparmi ñuqataqa yarpaamashqatsu, icha 
mikuyaananpaq mikuykunawan mamaata yanapaq.
Fernando Pachas runapa kawaynin
Kikiy kaway qillqashqata qillqashun
(Kikiy kaway)
Ayllu shimikuna: kuyapaypaq ~ ankupaypaq
Kikin shimikuna: pichqa ~ pistqa ~ pisqa / wasi ~ wahi ~ wayi / suqta ~ huqta ~ uqta
20
Kananqa walashnami 
kaa. Imayka rurayta 
yachaanami. Yarpaykaa 
imallatapis yachakuytami, 
mamaatawan 
wakin aylluukunata 
yanapanaapaq, manami 
ñuqanaw hipayaananta 
munaatsu.
Chayta (tsayta) 
yarpachakurmi, ruraa 
imayka qillqayta, 
ñawinchayta, tapukuyta, 
llimpiyta. Allaapa kushishqami kawayniita willariyaq. 
Chaynawllami kawayllaa.
Tapukuykunata yaskishun.
Kimsaqyan shuntukaykur (purwakaykur), tapukuykunata 
rimayllapa yaskishun. 
2
3
¿Pipa 
kawayninpaqtaq 
qillqashqa 
willamanchik?
¿Imanawtaq 
Fernando wamrapa 
kawaynin karqan?
¿Imakunataq 
qillqashqapa 
kaqninkuna? 
Qillqaq ninqan 
Kaychaw 
qillqanchik 
yachakuyninku-
nata.
¿Imatataq 
qallayninchaw 
willamanchik? 
¿Imatataq 
kawayninchaw 
willamanchik?
¿Imatataq 
ushayninchaw 
willamanchik?
Kikin shimikuna: icha ~ itsa
21
Hatun qillqakuna iñishiyta yachakushun
Qillqashqata ñawincharir, huk rikuqwan qillqashqa shimikunata 
rikashun.
Malliwan Antukushi panituri kayan. Paykuna Pumapampa 
markachawshi kawakuyaanaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq
runashi kanaq. Malliqa wakcha warmillashi kanaq.
Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi 
yanapaqtsu. Panillantaqa mana alli ñawinpashi rikaq. 
Hukpinashi Malliqa wakcha kayninta rikar, Pumaqayan
amaaman lluqarkur taakurinaq, imallataraq ruraaman 
shuyni taripakunaapaq, nishpa. Chayta (tsayta) rikarnashi 
San Cristóbal apuwan niykur Rataqinwa apuwan rimar 
qallaykuyaanaq.
¿Imakunachawtaq hatun qillqakunata iñishinqanchik?
Malli, Antuku, Panchu, 
Pumapampa, Waraquran, Waskar, 
Rataqinwa, Kuntur wasin, Uqshapampa, 
Unayshi kanaq, Pay sarata (harata) ayllun.
• Hatun qillqata iñishinchik runapa, warmipa shutinta qillqarmi.
• Hatun qillqata iñishinchik markakunapa shutinta qillqar.
• Hatun shimita iñishinchik apukunapa, hirkakunapa, 
mayukunapa shutinta qillqar.
• Hatun qillqata iñishinchik qillqayta qallar, rimayta qallar.
¿Imakunachawtaq hatun qillqakunata iñishinqanchik?
Tukuy rikuqwan qillqashqa shimikunaqa llapanpis kayan hatun 
qillqawan qillqar qallaqllami.
Hatun qillqata iñishinchik imayka shimikunata qillqar. 
Chayta (tsayta) yachakunapaq llapan kaayichikuykunata 
ñawinchashun.
Kananqa riqinkinami kikinchikpa kawayninchik 
 qillqapa kaqninkunata. ¿Qillqashwanku? Chaynaw 
 karqa qallakushun kaykunata rurar.
¿Imakunachawtaq hatun qillqakunata iñishinqanchik?
• Hatun qillqata iñishinchik runapa, warmipa shutinta qillqarmi.
¿Imakunachawtaq hatun qillqakunata iñishinqanchik?
22
Mallipashi chusku wamrankuna kapunaq. 
Payqa yarpayllashi llachapankunata taqshaq. 
Chaynawshi (tsaynawshi) wamrankunata alli-
allilla kaatsiq. Malliqa shaariykur wamrankunata 
shumaq mikuchinanpaq, imatapis ras-raslla rurakuq. 
Payqa shumaq achka ashmakunatapis waataq. 
Chaynawshi (tsaynawshi) kushi-kushilla kawakuq.
Rimaykunapita rimashun
Qillqashqata ñawinchashun. Chaypita (tsaypita) tukuy 
rimaykunata riqishun. 
Qichwanchikchawqa, tukuymanpami rimaykunata qillqanchik, 
shuqakunachaw rikashun. 
Rimaykunachaw tarinchik: 
ruraqta,
rurayninllatawan. Kaynaw:
Rimaykunachaw tarinchik: 
ruraqta, kachiyninta, 
ruraynintawan. Kaynaw:
• Malli taqshakun.
 (Ruraq) (Ruraynin)
• Panchu uryan.
 (Ruraq) (Ruraynin)
• Malli ratashta taqshakun.
 (Ruraq) (Kaatsiynin) (Ruraynin)
• Paykuna uushata michiyan.
 (Ruraq) (Kaatsiynin) (Ruraynin)
Shuqakunatanaw rimaykunata qillqay.
Qichwanchikchawqa rimayta qillqanchik kaynawmi: 
ñawpata churanchik ruraqta, qatipachinchik 
kaatsiyninta, ushanchik rurayninwan.
23
Manaraq qillqar
Kay tapukuykunata yarpachakurir yaskishun.
Tapukuypa yaskiyninta kaywan (X) shikay.
¿Pikunapa kawaynintataq shumaqta wiyashqa kanki? 
Yarpachakuy. Niykur ishkaqpata wallkallatayan qillqay.
Qillqashqaykita, ¿pikuna ñawinchanantataq munanki?
1
2
3
• ¿Pitataq tapushwan kawayninta willamaananchikpaq? 
• ¿Pitaq kawayninta willamaashun? 
• ¿Imanawtaq alli willakuq runa kanman? 
Qipaa kaq ñiqichaw 
Yachakuqmasiikuna.
Aylluukuna: taytaa, 
mamaa, wawqii, 
panii.
Yachakuqmasiikunapa 
ayllunkuna.
Kikin shimikuna: yachakuqmasi ~ yachakuqmahi ~ yachakuqmayi
24
Qallaynin
Shutin
Imanaw kanqan
Qillqaq ninqan
Kikin shimikuna: yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq
Kikinchikpa kawayninchikta qillqayta qallashun. Ama 
kaqninkunata imanaw kanqantapis qunqaytsu.
Kanan, wamrapura niykur yachachikuqwan qillqayashqaykita
mañanakuyay, rikapaanakuyay. Chaypita (tsaypita) allichayay. 
4
5
Qillqaychaw
25
Qillqarir
Yanasanchikwan qillqanqanchikpita rimashun. Niykur awmi nirpis, 
manami nirpis chimpushpa tapukuykunata yankishun.
6
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qillqanqaa kaayipaqku?
Qillqashqachaw rimaykuna, ¿alli chuyanchashpaku 
tinkukashqa?
Llapan churanqaa shimikuna, ¿alli qillqashqaku?
Runakunapa imanaw kayninwan kawaynin
rurakaychaw, ¿kaqninkuna chuyallaku rurakashqa?
¿Qillqashqaapa siqin churarquuku?
Llapan qillqanqaachaw, ¿shutin churanqaawan
tinkunku?
¿Kanqanmanku chikukunata churarquu?
Kay llapan qillqanqaaqa manami sasatsu kashqa.
Kikin shimikuna: sasa ~ aha
Yachachikuqninchikpa yanapayninwan 
qillqanqanchikta allichashpa yapay 
qillqashun.
26
Manaraq ñawinchar
Kay tapukuykunata yaskishun.
• Qillqashqapa siqin, ¿imatataq yarpachishunki?
• ¿Imapaqraq qillqayashqa?
• ¿Imaraykurraq kay qillqashqata ñawinchanki?
1
Maya runakunapaqqa sarankuna allaapa chaniyuqmi 
karqan. Sarata (harata) llapankuna mikuyarqan, sarawan 
yachakuyarqan killatawan tukuy quyllurkunata rikayta, niykur 
apunkunawan rimayta, hatun wasikuna ruraytapis. Kawayninkuna 
tumaq tikraq sarapita.
Maya runakunaqa chakra 
runakunami kayarqan. 
Muruyninkunapitami 
kawayarqan. Llapan 
chakrankunachaw sarata 
(harata) muruyarqan. 
Llapan marka runakunami 
musyayarqan Mayakunapa 
patsa qatinankuna 
allaapa alli kanqanta. 
¿Imanirmi chayta (tsayta) 
yachakuyarqan? Alli 
mikuyninkuna yarqunanpaq.
Sara (hara) muruychaw niykur aylluychaw tukuy apu mañakuyta 
Maya markachaw sara waatay
Huk markakunachaw murukuy waataypita 
ñawinchashun
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara / wasi ~ wahi ~ wayi
¿Ñawpa yarpayashqaykiwan kay qillqashqa paqtanku aw 
manaku? Ñawinchashpa paqtachiyay. 
2
Ñawinchaychaw
27
rurayaq, mañakuyta ruraq huk llapan markapa yachaqnin. 
Apukunaman mañakuyta ruraqqa manami warmiwan 
uqllanakuqtsu, wakin runa masinkunapaq mana alli rimayta 
ruraqtsu.
Huk hunaq sara (hara) muruy pishiykaptin, sara (hara) muruta, 
pikshata niykur tukina lampata yachaq qushnichiq. Chaypita 
(tsaypita) llapanta churaq muruqkuna mikuyaanan wasiman. 
Chaykunata (tsaykunata) ruraq sara (hara) muruynin alli 
yarqunanpaq, muruqkunata mana qishyayaananpaq, mana 
ashmakuna muruyninkunata mikunanpaq, niykur tamyawan 
wayra mana sarata (harata) saqtananpaq.
Llapanapu mañakuyta usharirnami rakikuyan kakaw washkuta. 
Niykur pullan paqas paqta mikuyan sara niykur pushpu tamalta. 
Warantinna rurayan chakra chuskun kuchunman sara tukiyta. 
Chaypita (tsaypita) intiman rikaraykar chakra chawpinman 
tikpiyan huk chakanata.
Ushananpaqna mikuykunata qushnichiyan. Niykur llapan 
runakunata mañakun wasinkunachaw mana maqanakur 
kawakuyaayanpaq, hina alli sara yarqunanpaq.
Ñawincharir
Ñawinchayta (tsayta) usharir, tapukuyta yaskiy.
¿Ima ruraykunataq paqtan niykur paqtantsu, mikuyninchikkuna 
waataywan Maya runakunapa sarankuna waataynin? 
Chuskukuchu rurinchaw qillqay.
3
Paqtaq ruraykuna Mana paqtaq ruraykuna
Ayllu shimikuna: lluqsiy ~ yarquy
Kikin shimikuna: yatraq ~ yachaq
Yachakunqanchikta chaninchashun
Llapan ruraykunata qishpichiy. Niykur tapukuykunatapis yaskiy.
Tayta Francisco runapa kawaynin qillqashqapita yaskishun.
Kikiykipa kawayniykita qillqay.
1
2
3
• ¿Imatataq pishqukuna qutsunwan willamanchik? 
• ¿Llapan markakunachawtsuraq pishqukuna willakun?
• ¿Ima qishyakunataq papata, trigota, sarata (harata) charin?
• ¿Imanawtaq tayta Francisco runapa unay kawaynin karqan?
• ¿Imataq kanan waynakunapaq tayta Francisco nin?
Qallaynin
Imanaw kanqan
Qillqaq ninqan
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Taqa
• Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun.
• Markanchikchaw, yanapanakushpa uryay 
rurashqanchikpita willakushun.
• Mikuykuna muruypita aranwayta ñawinchashun. 
• Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita aranwayta 
qillqashun. 
• Huk markakunachaw, yurikuy rimaypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
30
Purwakaarir, yachaqkunata watukaq aywashun. Niykur 
imanaw murukuy aylluychaw killa kanqata nimashqanchikpita 
yarpachakushun. 
Llapayki hukllaman chaayay purwaykikunachawyan llapan 
yachakuqmasiykikunata willayaanaykipaq.
Tayta Manuel runapa chakranchawmi kaykanchik, imaykapita 
killata rikayanqanpaq tapukushun. Niykur mana qunqanapaq 
qillqashun.
1
2
3
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun
Chakra muruq runakunaqa unaypitami killata rikayashqa. 
Chaymi (tsaymi) ñuqa musyaa killa willamanqanchik: imay 
murunapaqpis, papapa yuranshukunata ruqunapaqpis, 
ayllunapaqpis. Ñuqakunaqa chakrachaw imatapis 
rurayanaapaqqa killataraq rikayaa. Manami murukuytaqa 
ayllushwantsu llullu killachaw, manachayqa puqushqa 
killachawmi alliqa kanman. Llullu killa patsachaw kashqaqa, 
manami killa rikakuntsu, achkimuntsu, paqway ampichawmi 
kanchik. Llullu killachaw ayllukushqaqa, llapan murukuypis 
patsaypa champallan yarqun. Hina murukunatanaqa manami 
akrakushwantsu, qishukushwantsu. 
qillqashun.
• ¿Ima mikuykuna aylluypaqtaq killata rikayan? 
• ¿Llapan ullqukuna warmikunatsuraq killata rikayan?, 
¿riqishqallatsuraq kayan? ¿Imanir? 
• ¿Kanankamaku mikuykunata aylluypaq killata rikayan? 
¿Imanir? 
• ¿Imananmantaq mana killata rikashpa mikuyta 
aylluyaptinqa? ¿Imanir? 
Murukuy ayllunapaqqa, killataraq rikananchik. Llullu killachawqa manami 
ayllushwantsu, hina manami murutanaaqa akrashwantsu, hurqashwantsu.
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa / manachayqa ~ manatsayqa ~ manasayqa / trakra ~ chakra
31
Tayta Manuel llapan tapukuyninchikta yaskiramarninchik 
willamanchik. Chayta (tsayta) ñawinchashun.
Aylluykikunata tapukuy ima ruraykunapaqpis killa rikayashqanpita. 
Niykur siqiy.
5
6
Muruykunata ayllur qallanapaqqa, imanaw killa 
kanqantami rikanchik. Pampa killa kaptinqa, mikuyta 
ayllur qallaykunchik. 
Chay (tsay) ayllushqanchik mikuypitami akranchik 
imaykapaq (mikunapaq, murupaq, rantikunapaqpis). 
Llullu killachaw ayllushqaqa, muru akrashqanchikpis 
murushqaqa mirantsu, karpis yuranllami kaarin.
Chaypaqmi (tsaypaqmi, saypaqmi) killata alli 
rikananchik. 
Killa rikayqa allaapa allishi. Wakinta musyayta
munarqa, ayllunchikkunata, yachaqkunata
tapukushun. Paykunami llapanta willamaashun.
Mikuy aylluypaq alli killa kanqanta Mikuy aylluypaq mana alli killa 
kanqanta
32
Markanchikchaw yanapanakushpa uryay 
rurashqanchikpita willakushun
Siqita alli rikarkur, Mallka nimashqanchikta ñawinchashun.
Hapallaykipura yarpakachakurkur kay tapukuykunata yaskiyay. 
1
2
Manaraq willakur
¡Kay willakuyta kaayiyaamay!
 Willakuytaqa qallanchik 
napakuywanmi. Chaypita (tsaypita) 
willakunqanchikta wiyanakunchik 
kaayinakunapaq. 
Siqikunachaw runakuna, ¿ima 
uryaychawtaq kaykaayan? 
¿Pipaqtaq mita uryaychawqa 
uryayan? 
Mita uryayman runakuna mana 
aywaqtaqa, ¿imanayantaq? 
Yarpashun:
Mita uryaychawqa kikin ayllupaqmi uryapakunchik. Kayman 
mana uryaq aywaqtaqa haqachiyanmi. 
Yarpashun:
Mita uryaychawqa kikin ayllupaqmi uryapakunchik. Kayman 
mana uryaq aywaqtaqa haqachiyanmi. 
Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy ~ llamkay
33
Siqichaw runakuna ruraykaayanqanta alli rikarir, makinchikwan, 
kurkunchikwan yanapar willakuykunata mishki-mishkilla 
willakushun. 
Ayllupa papa allayninchaw 
runakuna mita urya rurayanqanpita 
willakuykunata willakushun.
Chimpushpa tapukuykunata awmi nirpis, manami nirpis yaskishun.
5
6
Willakurir
Willakuychaw
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Alliku chuyanchachirquu papapa mita uryay 
kanqanta?
Willakuy willakunqaachaw, ¿llapan shimikunataku alli 
pashtachirquu?
¿Kushi-kushillaku llapanta willakurquu?
Willakuy rimanqaata, ¿makiita, kurkuuta 
kuyuchishpami yanaparquu?
Llapan willakunqaachaw, ¿chuyanchaypaku 
willakurquu?
Kay 
siqichawqa mita 
uryaytami rikanchik, achka 
runakunami uryaykaayan. 
Kay uryaymanqa llapan 
aylluchaw kaqkunami allayman 
aywayan, manachayqa 
haqachachiyanmi. 
34
Mikuykuna muruypita aranwayta ñawinchashun 
Yachakuqmasiykiwan uryayay. Niykur paqtalla siqita rikayay.
Shutinta ñawinchayay. Chaypita (tsaypita) tapukuykunata 
rimayllapa yaskiyay.
Ñawinchay (ñawintsay) kay wamrapa willakuyninta. Niykur 
tapushunqaykita yaskiy. 
¿Imapaqtaq aranwayta ñawichanki?
1
2
Manaraq ñawinchar
¿Pikunapaqtaq 
kay willakuychaw 
rimakun?
¿Maychawtaq 
kay willakuy 
rurakashqa?¿Imanawtaq kay 
willakuy usharin?
¿Imatataq 
kay willakuy 
willamanchik?
Kay aranwaypa shutin allaapa kuyaypaqmi. 
Llapanta ñawinchashun, imapaqpis kanqanta 
musyanapaq. 
Alli mikuykuna muruy alli kanqan
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
35
Aranwayta upaallalla ushanaykikama ñawinchay (ñawintsay). 
Niykur tapukuykunata rimayllapa yaskinaykipaq.
3
Ñawinchaychaw
Markaykichaw, 
¿chaynaw 
(tsaynaw) 
qishyaykuna 
kanku?
¿Llaqtaykichaw
ima hampi-
kunawantaq 
papata qishyay 
rataptin hampi-
yan? 
Huk hunaqshi Waskar markachaw tukuy qishyay 
(pacha nanay, piqa nanay, qara punlliy, qara 
shiqshiy, qaracha, ishpapakuy, liqtiti) runakunata, 
warmikunata, wamrakunata, ullqutapis warmitapis 
qishyachir qallakuykunaq, chaynashi paykunaqa 
imayka tapukur huknin-hukninpis puriyaanaq. 
Chaynaw (tsaynaw) puriykarnashi huk chalapita 
hiqashqa awkishwan paqtaayaanaq. Payta 
tapuyaptinnashi ninaq: "Ñuqapa markaamanqa 
unaynami chaynaw (tsaynaw) qishyaykunaqa 
chaamushqa".
Markaachawpis runakuna mana musyar 
allaapami tapukur puriyarqan. Niykurnami 
musyayarqan imapita chay (tsay) qishaykuna 
yurishqanta, nir willakunaq. Chaynaw (tsaynaw) 
niptinnashi, runakunaqa niyaanaq: "Taytallay, 
willaykallaayaamay allaapami hipaykullaayaa” 
nishpa. Chala runana alli yarpachakunqanpaq 
ninaq: "Chay qishyayqa charikun imayka 
wañuchikuq hampiwan hampishqa mikuyta 
mikushqami", nishpa. 
Chaynashi runakunaqa llaqtankunata willakuq 
kutikuyaanaq. Qayaykachaypa aylluyaanaq llapan 
runakunata, warmikunata, alli kanqanta mana alli 
kanqanta willanakuyaananpaq.
Llapan ayllukaariyaptinnashi, willakuyaanaq chala 
runa willayashqanta. Chaynashi runakunaqa 
chaayaanaq tukuy yarpachakuyman. Niykur 
niyaanaq mana qishyayta munarqa, kanan 
wichaypitaqa muruyninchikkunata qishpichishun 
Alli mikuykuna muruy alli kanqan
(Aranway)
Kikin shimikuna: wichay ~ witsay ~ wisay
36
mana wañuchikuq hampita iñishiykarllami. Chayta 
(tsayta) iñishirpis ichikllatami iñishirishun, niyaanaq. 
Paykuna huk yachaqta ashiyaanaq imaraykur 
hampishqa mikuy qishyachikunqanta willayaananpaq. 
Niykur imanaw tukuy qishyaykunata hampiyaananpaq.Musyayashqan hunaqpitanashi kananqa imayka 
mikuyninkunata muruyan uusha, waka, chiwa 
saachillawan (wanullawan). Niykur qishyay chariptinpis, 
tukuy qurakunata yakuntawan puwaykachir hampiyan.
Waskar runakuna, warmikunaqa willakuyan 
llapan tinkuyashqan runakunata, warmikunata 
mana wañuchikuq hampiwan mikuyninkunata 
hampiyaananpaq. Chay (tsay) mikuyta mikushqaqa 
pachanchiktapis nanachimunmi nishpa. Llapan Waskar 
runakuna warmikuna kananqa allilla kawayan, mana 
qishyakushllapa. Chaypita (tsaypita) niyan: "Mana 
qishyar kawakunapaqqa, alli mikuytami mikunanchik", 
nishpa. 
Imapita qishyay 
charikunqanta 
musyarir, 
¿imatataq qam 
rurankiman?
Chaynaw (tsaynaw) karqa, 
mikuyninchikkunata 
qurakunawan hampiyllapa 
wiñachishun.
Kay qishyaykunaqa 
ratamanchik wañuchikuq 
hampiwan mikuykuna 
puquchishqata
mikushqa.
Warmiwan ullqu nishmashqanchikpita yarpachakushun.
Huk yachakuqmasiykiwan ayllukaayay. Niykur ñawichayta 
kutipayay. Chayta (tsayta) usharir, tukuy tapukuykunata
yaskiyay.
4
5
Ayllu shimikuna: ratay ~ chariy
Kikin shimikuna: chariy ~ tsariy ~ sariy
37
Imapita aranway qillqayashqanta kaywan (X) shikay.
¿Allitaku, manaku Waskar runakuna, warmikuna 
tinkuyashqankunata willakuyan mana wañuchikuq hampita 
mikuyninkunachaw iñishiyaananpaq? ¿Imanir? 
¿Ima ninantaq hipay? Kikiykipa rimayniykichaw qillqay.
6
7
8
Ñawincharir
• ¿Ñawpa yarpanqaykitanawku qillqashqa willakun?, 
¿imanir? 
• ¿Pitaq, imapaq tukuy qishyaykuna charikunqanta Waskar 
runakunata willarqan? 
• ¿Imapaqraq yachaqta ashiyarqan? 
Imayka 
qishyaykunata 
runakuna, 
wamrakuna 
riqiyaananpaq.
Alli mikuykuna 
muruy alli kanqanta 
musyachimaanapaq.
Imayka mikuyta 
wañuchikuq
hampiwan muruyta 
yachachimaanapaq.
riqiyaananpaq.
Kikin shimikuna: ñawpa ~ nawpa
38
Willakuychaw kaq rimaykunata kaywan (X) shikaypa akray.
Chuskukuchu rurinman qishpichiy, kikiykipa shimiykichaw qillqaypa.
Kanan, markaykichaw ima qishyaykuna charikunqanta 
qillqay, wañuchikuq hampiwan hampishqa mikuykunata 
mikushqanchikpita.
9
10
11
Markaachawpis 
runakuna mana musyar 
allaapami tapukur 
puriyaq.
Yunka runashi chaanaq 
Waskar markaman, 
imayka qishaykunata 
hampipakuq.
Imayka qishyay 
chariptinpis, tukuy 
qurakunata yakuntawan 
puwaykachir hampiyan.
Waskar runakuna, 
warmikunaqa imayka 
qishyay hampita 
yachayaq.
Chaynaw (tsaynaw) 
puriykikarnashi, 
huk chalapita 
hiqashqa awkishwan 
paqtayaanaq. 
Mikuyninkunata qishyay
chariptin, wañuchikuq
hampita, raslla ashirir,
maqchiykachariyan.
Waskar markaman, 
warmikunaqa imayka 
¿Imanirtaq 
willakuyarqan?
Waskar runakuna,
warmikuna llapan 
tinkuyashqankunata 
willakuyan 
runakunata 
warmikunata, 
mana wañuchikuq 
hampiwan 
mikuyninkunata 
hampiyaananpaq.
39
Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita aranwayta 
qillqashun 
Purwakaykur, kay willkuyta ñawinchashun. Chaypita (tsaypita) alli 
rikaparir, kaqninkunapita rimashun.
1
Q
a
lla
yn
in
W
a
ta
ka
yn
in
Alli mikuykuna aywakuyashqan hunaq
Huk kutish Singachaw papapa, sarapa, kinwapa, ullukupa 
umalliqninkuna rimayaanaq. Hukninpis-hukninpis ñuqami 
wamrakunata, runakunata mikuchii, llapaykipita allimi kaa, 
nishpa, maqanakuymanpis churakaayaanaq. Chaynashi tayta 
saraqa ninaq: 
—"Llapanchikpitapis ñuqami alli kaa ninchik. Chayta 
musyanapaq, llallinakuyman yaykushun", —nishpa. Wakinnashi 
allimi chayqa kanqa, llapanchikpis alli kayninchikta 
musyachikushun niyaanaq.
Mikuykunaqa alli kayninkunata musyachikuyta munar, 
tapuyaanaq sarata (harata): 
—¿Ima llallinakuytataq munanki, sara? Chinkakaashun 
(uqrakaashun) unaypa hukninchik-hukninchik. Maa, 
mayqanchiktashi llakimaashun, —ninaq saraqa. 
Papana makinta pallarirkur, allaapa allimi, ninaq. Wakin kaq 
mikuykunapis.
—Allimi chayqa. ¿Pitaq qallanqa?, —niyaanaq.
—Qallaykunaq papa. Llapan masinkunata apakuykur, 
aywakunaq. Chinkariyaptinnashi, huk, ishkay hunaqtaqa 
wamrakuna, warmikuna, runakuna ashir qallaykuyaanaq. 
¿Maytataq aywakushqa? Mana paywanqa manami 
mikuypis mishkintsu, —nishpa. Niykaayaptinnashi, chinkanaq 
kinwa llapan masinkunata apakurkur. Paytapis runakunaqa 
qayakuyaanaq, ¿imanawtaq qullminnaq kayaashaq?, nishpa. 
Chaynaw (tsaynaw) kaykarnashi saraqa masinkunata ninaq:
—Ñuqanchik llallinapaq imaykamanpis 
tikrakaashun (kashkiman, qullmiman, 
pichuman), nishpa. Chayta (tsayta) 
wiyaykurnashi ullukuqa piñashqa ninaq: 
(Aranway)
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara / ñuqa ~ nuqa / chinkay ~ tsinkay
40
W
a
ta
ka
yn
in
U
sh
a
yn
in
—¿Manaku qamkunaqa yarpaayanki imanaw wamrakuna, 
warmikuna, runakuna niykur llapan markakuna pachanpaq 
hipayashqanta?, nishpa.
Sarawan ulluku churakaayaanaq chinkashqa kaq 
mikuykunata ashiyaananpaq. Hinantinpa qallaykuyaanaq 
papatawan kinwata ashir. Chaynaw (tsaynaw) puriykar 
tariykuyaanaq sachakunachaw rataraykaqta. Niykur llapan 
ayllukaykur rimayaanaq imanaw Singa markachaw llapan 
taaraqkuna hipayashqanpita.
Alli unayllatanashi llapan mikuykuna wasinkunata kutiyta 
qallaykuyaanaq. Chay (tsay) niyaanaq wamrakunaraykurmi 
kutiykaa. nishpa. Chay (tsay) hunaqpita imata rurayta 
munarpis, wamrakunamanraq yarpachakuyan.
Ñawinchashqanchikpita, kay tapukuykunata yaskishun.2
Rurashqapita: Asamblea de herramientas.
Qichwaman tikrachiq: Hercilio Milla
¿Imanawpataq 
aranway qallarin?
Aranwaypa 
watakayninchaw, 
¿imakunatataq 
riqichimanchik 
(musyachimanchik)?
¿Imanawpataq 
aranway usharin?
Aranwayqa huk willakuy qillqashqami. Kaychawqa 
runakunapa markanchaw tukuy yachayninkunatami 
chuyanchachimun. Aranwaypaqa qillqayninchaw kay 
shimikuna kayan: huk hunaq, karqan, chayshi (tsayshi), 
niykur, ushnapaq. 
Ayllu shimikuna: hipay ~ ñakay
41
Huk kutishi Singachaw papapa, sarapa, kinwapa, 
ullukupa umalliqninkuna rimayaanaq. Hukninpis-
hukninpis ñuqami wamrakunata, runakunata 
mikuchii llapaykipita alli kaa, nishpa, chaynashi 
maqanakuymanpis churakaayaanaq. Chaynashi tayta 
saraqa ninaq: "Llapanchikpis ñuqami alli kaa ninchik. 
Chayta musyanapaq, llaninakuyman yaykushun", 
nishpa. Wakinnashi allimi chayqa kanqa, llapanchikpis 
alli kayninchikta musyachikushun niyaanaq.
Sarawan ulluku churakayaanaq chinkashqa 
kaq mikuykunata ashiyaananpaq. Hinantinpa 
qallakuyaanaq papatawan kinwata ashir. 
Chaynashi puriykar tariykuyaanaq sachakunachaw 
ratarapaykaqta. Niykur llapan ayllukaykur rimayaanaq 
imanaw Singa markachaw llapan taaraqkuna 
hipayashqanpita; alli unayllatanashi llapan mikuykuna 
wasinkunata kutir qallaykuyaanaq, chay (tsay) 
niyaanaq wamrakunaraykurmi kutiykaa nishpa, 
chay (tsay) hunaqpita imata rurayta munarpis 
wamrakunamanraq yarpachakuyan.
Tukuy chikukuna iñishiyta yachakushun
Chuskukuchu rurinchaw qillqashqata ñawinchay (ñawintsay). 
Niykur tukuy chikukunata riqishun.
Rakinan chiku
Ushanan chiku
Qatinan chiku
Qatinan chiku: kay chikuqa ishkay rimaykunatami rakin, huk 
raki qillqashqachaw kaykaayaqta. 
Rakinan chiku: kay chikuqa raki qillqashqakunatami rakin, 
ichaqa chayllapitami rimayan, huk laaya yarpayta nirpis chay 
(tsay) raki qillqashqakunachaw. 
Ushanan chiku: kay chikutaqa imayka qillqashqata qillqar 
ushaykurmi churanchik. 
42
Kanan patsachaw rimanapa 
huntachiqninkunata riqishun 
Qillqashqata ñawincharir, pukawan anqashwan llimpishqa 
shimikunata rikashun.
Shuqata rikaykur, shimi kanan patsachaw qillqashqatanaw, tukuy 
shimi huntachiqta iñishishpa qillqashun.
Mikuu
Pukllanki
Ruran
Yachanchik
Pintiyaa
Qillqayanki
Waqayan 
Kay killachaw, papata, uqata, ullukuta, mashwata runakuna 
warmikuna allayan. Chay (tsay) mikuykuna aylluyta rurayan. 
Pachamankata mikuyan. Ampipana wakinta wasiman 
apakuyan. Chayta (tsayta) mana mikushqa kaqkuna 
wasichaw mikunchik. Mana usharqa warantinpapis mikur 
ushayanki, mana mikuykuna uqrakaananraykur. 
Chaynawmi imayka mikuy aylluychawpis, aylluyashqan 
mikuypaq imata rurashqatapis mikunchik.
Yarpashun:
Kay shimi huntachiqkunaqa hukllaman niykur achkaman
tikrachiqpis kayanmi. Huklla -u, -nki, -n. Achka: -nchik, -yaa, - yanki, 
-yan.
Shuqakunatanaw qillqashun
-u
-nki
-n
-nchik
-yaa
-nki
-yan
Kananqa, riqinkinamiwillakuy 
qillqashqapa kaqninkunata, 
¿qillqashwanku? Chaynaw (tsaynaw) 
karqa, qallaykushun qillqayta.
43
Manaraq qillqar
Chuskukuchu rurinchaw imapita willakuy kanqanta llimpiy.
Tapukuykunata yaskiy.
¿Pikunataq kay willakuyniykita ñawinchayanqa? Qillqay.
¿Maykunamantaq willakuyniykita laqanki? Qillqay.
1
2
3
4
Markaachaw 
imayka muruykuna 
rurayashqanta 
musyayaananpaq.
Markaachaw 
ashmakuna 
llallinakuyta 
rurayashqanta.
Sachakuna hampi 
kayninkunapita 
rimayashqanta.
• ¿Ima willakuyllatapis riqinkiku? Qillqay shutinta. 
• ¿Willakuyniykipa siqinkuna kanqaku? ¿Imakunataq kanqa? 
• ¿Imanawtaq wakinman willakuyniykita ñawinchayananpaq 
chaachinki?
44
Ñawpa kaq willakuyta yarpaykur, mushuq willakuyta qillqay.5
Qillqaychaw
Qallaynin
Shutin
Watakaynin
Ushaynin
Wamra masiykiwan mañanakuyay willakuy qillqashqaykikunata. 
Niykur alli ñawincharir allichapanakuyay.
6
Kikin shimikuna: masi ~ mahi ~ mayi
45
Llapan marka masiykikuna warmipis, ullqupis, niykur may chay 
(tsay) markapa puriqkuna willakuyniykita ñawinchayananpaq, 
hatun naani kuchun wasikunaman laqashun.
9
Qillqarir
Aranwayniykita ñawinchay. Niykur mana allinta allichay. Hinaman 
yanasaykikunawan rikapashpa araywayniykita trukanakushpa 
allichay. Niykur huk raprachaw kay tapukykunata yaskiy.
Yachachikuqniykiwan yanasaykikuna aranwayniyki 
rikapayaamunqanta alliyaachishpa yapay qillqashun.
7
8
¿Aranwaypa shutin, 
qallaynin, watakaynin, 
ushaynin kapunku?
Llapan willakuychaw,
¿llapan qatiynin alliku 
ñiqichashqa?
¿Runakunapa 
shutinkunata hatun 
qillqaywanku 
qillqakashqa?
Qillqayninchaw, ¿kay 
shimikunata
churakashqaku: huk hunaq,
karqan, chayshi (tsayshi) ,
niykur, ushnapaq?
¿Llapan wanakanqan 
chikukunaku 
churakashqa?
46
Manaraq ñawinchar
Ñawinchashun yurikuy rimaykunapa hunaqninpita. Niykur 
tapukuykunapita yarpachakushun. 
1
Ishkay chunka qanchis hunaqmi yurikuy rimayninchikpa hunaqnin. 
Chay (tsay) hunaqchaw yarpanchik chala, yunka, sallqa (hallqa) 
runakunapa yurikuy rimayninta. Hinantin Perú markanchikchaw 
allaapa achka yurikuy rimaykuna kan. Niykur waranqapami 
rimaqkunapis kanchik.
Yurikuy hunaq rurayqa Perú markanchikllapami. Chaychaw 
(tsaychaw) musyachikunchik imay unaypita tukuy rimaykuna rimaq 
kashqanchikta, niykur kanankama rimanqanchikta. 
Yurikuy rimay hunaq churakarqan Decreto Ley 21156 nishqanwan, 
ishkay chunka qanchis hunaq mayo killachaw, waranqa isqun 
pachak qanchis chunka pichqa wata. Juan Velasco Alvarado 
Perú suyupa pushaqnin kaykarmi qichwanchikta tikrachirqan 
llapan Perú qichwa rimaqkunapa riqishqa rimayninman. Chay 
(tsay) (tsay) hunaqpita qallayarqan llapan yachaywasikunachaw 
yurikuy rimayta yachachikuyta mana uqrakaananpaq, niykur 
mana qunqakaanapaqpis.
Yurikuy rimaypa hunaqnin
Yurikuy rimaypa hunaqnin qillqashqata ñawinchay (ñawintsay), 
ñawpa tapukuykunapita yaskiyniykikunawan paqtachinaykipaq.
2
Ñawinchaychaw
¿Imay killachawtaq 
yurikuy rimaykunapa 
hunaqninta rurayan?
¿Imaraykurtaq chay 
(tsay) hunaqta 
yarpashwan?
¿Imakunatataq chay 
(tsay) hunaq rurayan?
¿May chaychawtaq 
qichwanchikta 
rimanchik?
Huk markakunachaw, yurikuy rimaypita 
ñawinchashun
Kikin shimikuna: pichqa ~ pitsqa ~ pisqa / trunka ~ chunka
47
José María Arguedas qillqaq runaqa imaykata rurarqan 
mana yurikuy rimayninchikkuna wañunanpaq, qillqashqa 
maytunkunachaw imanaw hallqa (sallqa) runakuna 
hipayashqanta, yurikuy rimayninkunata rimayashqaraykur.
Español runakuna shamuykur ushakaachiyarqan kimsa chunka 
qanchis yurikuy rimaykunata. Chayraykurmi Perú suyunchikchaw 
kay hunaqqa allaapa yarpay.
Perú suyuchaw Qichwa, Aymara, Ashaninka niykur Awajunmi 
kayan kawaq rimay nishqa. Chaymi (tsaymi) llapan shamuq 
wamrakunata yachachinanchik mana qunqakayman chaanapaq. 
Chuskun rimaykunapaqpis huk rimaykuna kanmi hinantin Peruchaw 
rimananchik. Chaykuna yunka markakunachawmi kayan.
Perú suyunchikchaw chusku chunka qanchis yurikuy rimaykunami 
kawan. Chaypita (tsaypita) chuskumi sallqa (hallqa) kaqkuna 
niykur chusku chunka kimsami yunka rimaykuna. Ñuqanchikpis 
mirachinanchikmi yurikuy rimayninchikta mana ushakaananpaq.
¡Kawatsun yurikuy rimayninchikkuna, hallalla qichwanchik!
Ñawincharir
Yapay kaayinaykikama ñawincharir, tapukuykunata yaskiy.3
Anti rimaypa yurikuynin hunaqqa Perú suyunchikchaw 
allaapa chaniyuqmi. Markanmanpami tukuy shimita 
rimanchik, niykur allaapa achkami shimikuna.
Anti rimaypa yurikuynin hunaqqa 
allaapa chaniyuqmi. Markanmanpami tukuy shimita 
rimanchik, niykur allaapa achkami shimikuna.
• ¿Imatataq qillqashqa musyachimarqunchik?
• ¿Imataq shutin ñawinchashqanchik qillqashqapa?
• ¿Ima killachaw niykur ima hunaqchawtaq yurikuy rimaypa 
hunaqnin?
• ¿Perú suyullachawtsuraq rimaypa yurikuy hunaqninta 
rurayan? ¿Imanir?
Ayllu shimikuna: hipay ~ ñakay / sallqa ~ hallqa
Yachakunqanchikta chaninchashun
Kay taqachaw llapan yachakunqanchikta, purwakaykur, alli yarpaykur, 
tapukuykunata yaskishun.
Kay chuskukuchuchaw llapan yachakuy kallpachanqaykitawan 
sasachikunqaykita qillqay. Niykur huk aranwayta qillqay.
Kay shimi huntachiqkunata (-nki, -n, -yanki, -yan) iñishishpa chuskutayan 
shimikunata qillqay.
1
3
2
Tapukuykuna Kutichikuyninkuna
¿Imakunatataq mikuy 
aylluypaq tapukuychaw 
yachakurqunchik?
¿Ima ruraykunapaqtaq tayta 
Manuel killata rikan?
¿Imanirtaq kananqa 
qillayllapaqna runakuna 
uryayta munayan?
¿Imanawtaq unay runakuna 
uryankunachaw kayarqan?
¿Ima shimi huntachiqkunatataq 
iñishinchik ruray shimi kanan 
patsaman tikrananpaq?
Kallpachashqa yachaykuna Sasa yachaykuna
-nki
-n
-yanki
-yan
3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Taqa
• Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun.
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun. 
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun.
• Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta 
qillqashun.
• Huk markakunachaw imanaw raymi kanqanpita 
ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
50
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun
Ñawinchashun (ñawinstashun). Niykur yarpachakushun huk
yachaq ninqanpita.
Aylluykikunata tapukuyay qasa (qaha) ima qishyaykunata 
apamunqanpita. Niykur ima ruraykunata yanapakunqanta. 
Chaypita (tsaypita) qillqayay.
1
2
Kanan hunaq pi may wayna runakunata wiyaa qasa (qaha) 
allaapami imayka murukuykunata usharachimun niqtami. 
Niykur ama imaypis kallaamunmannatsu niyan. 
Chayta (tsayta) wiyarirmi tayta 
Lliwti llakinashqa taaraykan. 
¿Imanirtaq llakinanki awilu? 
niptiinami willaman: "Kanan 
runakunaqa qasallaatapis 
chikiyanmi. Ñuqallaaqa 
imanaw wanaykullaa. 
Mana qasawanqa manami 
unaynawnatsu mikurillaa. 
Paqaspis mañakullarquu 
shiprashqa papallaata shumaq 
tsakiykachimunanpaq. ¿Imanawraq mana qasawanqa 
kawakullaashaq?".
Qasaqa manami kanan qishyay niyanqannawllatsu.
Ñawpa runakunapaqqa allaapa chaniyuqshi kashqa,
 imayka rurayninkunatapis yanapakuqshi.
Qasa qishyaykuna Qasapa yanapakuyninkuna
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa / shipray ~ siplay ~ hipray
51
Imayka ruraypaq qasaman mañakuy
Chakra runata shumaq wiyayaanaykipaq purwakaayay. Niykur 
imayka ruraypaq imanaw qasata mañakuyanqanpita tapukuyay. 
Chakra runa yacharachimarninchik yarquriptin, ayllukaykur, 
kikinchikpura llapan yachayta yarpashun. Niykur rimashun.
Tayta Lluhimi yachaywasinchikman chaamushqa. Paymi
shamushqa imayka ruraypaq qasaman mañakuyta 
musyachimaanapaq. Chayqa tapukuykunapa yaskiyninta mana 
qunqanapaq qillqashun. 
Kay tapukuykunami pushamaashun:
• ¿Imanllapis chakra runata shuyaachishunku?
• ¿Imanawtaq chakra runa willamaykaptinchik kashun? 
• ¿Imanawtaq chakra runa willamashqa kashun?
• Chakra runapa willakuyninta mana qunqaypa, ¿ima ruraytataq 
yanapamaashun? 
3
4
5
Yarpashun:
Willakuyta llapanchik yarpachakurqa alli yachakuymanmi 
chaashun. Niykur manami qunqashuntsu.
• ¿Ima ruraykunapaqtaq kay markachaw qasata 
mañakuyan? 
• Markaachawqa qasata qishyay niyanmi, ¿imapaqtaq kay 
markachawqa qasata wanayan? 
• ¿Llapan killachawpis qasata wanayantsuraq aw 
riqishqallachawtsuraq? ¿Imanir? 
• ¿Imananmantaqmana qasa kaptin?
Kikin shimikuna: chayqa ~ tsayqa ~ sayqa
52
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun
Purwakaykur, llapan siqikunata rikashun. Niykur chaykunapita 
yarpachakushun.
1
Manaraq riqichikur
Manaraq yachanapaq rimar, kay tapukuykunata yaskishun:
Riqichikunaykipaq kay kaqninkunawan ñawpata llapanta 
patsachiy.
2
3
¿Imapaqtaq 
riqichikunqaachaw 
chuyanchachishaq?
¿Pikunataq 
chuyanchachir 
riqichikunqaachaw 
wiyanqa?
¿Imanaw shimitataq 
riqichikunqaachaw 
wanashaq?, ¿alli kaqtaku 
lluta kaqtaku? ¿Imanir?
¿Allitsuraq kay 
llapan mikuy-
kunallatana 
mikukushwanpis, 
upyakush- 
wanpis?
Riqichikuy
Qallaynin
Riqichikuynin
Chuyaychashqan
Qallananchaw nishaq ………………………
Riqichikuyninpaq nishaq ……………………
Kaynawmi ushanqa …………………………
mikukushwanpis, 
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
53
Kanan patsachishun imay uura (muray, tuyu) maychaw, imay 
hunaq riqichikunapaq.
Chimpushpa tapukuykunata awmi nirpis, manami nirpis yaskishun.
Ishkaypaq rimamushqanpita huk uchukyay rimayta ruray. Niykur 
chayta yanasaykikunapaq riqichikamuy.
4
5
6
Riqichikurir
Riqichikuychaw
Rimanqaachaw Awmi Manami Wiyanqaachaw Awmi Manami
Allimi llapan shimikunata 
pashtachirquu.
Llapan ninqanta alli 
kaayirquu.
Allimi llapan siqikunata 
riqichikunqaachaw 
iñishirquu.
Imapaq rimanqantami 
riqirquu. Hinaman: qallay-
nin, riqichikuynin, chuyay-
chashqanpis kashqami.
Llapan tapuyaamash-
qantami alli yaskirquu.
Llapan mana alli 
kaayinqaatawan 
mana wiyanqaatami 
tapukurquu.
Riqichikunapaq 
akrashqa karqa, 
kaytami ruranayki.
Riqichikuqta wiyarqa, 
kaytami ruranayki.
• Ñawpata yanasaykikunata napay. Niykur 
Richikunqaykipaq qallananta ruray.
• Alli yarpachakushpa, alli wiyashuyaanaykipaq 
shimikunata alli pashtachishpa riqichikuy.
• Siqikunata laqashpa rimay.
• Yanasaykikuna tapuyaashunqaykita shumaq 
chuyanchachishpa yaskiy.
• Qallanqanta wiyay. Niykur kaayinqaykita qillqay.
• Riqichikunqanchaw rikakanku: qallaynin, 
riqichikuynin, chuyaychashqan. ¿Chay (tsay) 
llapankunawanku riqichikamun?
• Alli kaq riqichikunqanta qillqay. Hinaman 
rimaqta mana kaayinqaykipita tapukuy. 
kaytami ruranayki.
Qallanqanta wiyay. Niykur kaayinqaykita qillqay.
riqichikuynin, chuyaychashqan. ¿Chay (tsay) 
54
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta 
ñawinchashun
Rikay ñawinchanayki qillqashqapa siqinkunata. Chaypita 
(tsaypita) tapukuykunata yaskiy.
Qillqashqapa shutinta ñawinchay (ñawintsay). Niykur alli kaq 
yaskiyniyta llimpiy.
• Ñawinchananchik ima qillqashqa kanqanta llimpiy.
• ¿Imapaqtaq qillqashqata ñawinchashun? Yaskiy.
Imaykaman tikrakashqa mikuykuna
1
2
Manaraq ñawinchar
• ¿Rikashqayki siqikunata riqinkiku? 
• ¿Imapaqtaq kay qillqashqa riqichikun? Siqi rikashqaykipita 
yaskiy.
Harawi Kamachikuy Riqichikuy
55
Qillqashqata upaallalla alli kaayiypa ñawinchay (ñawintsay. 
Chaypita tapukuykunata yaskiyay. 
3
Ñawinchaychaw
Ancash markakunachaw allaapa unaypitami runakuna 
chakrankunachaw tsaki mikuyta, uqu mikuyta murur 
kayarqan. Chaymi (tsaymi) kushikuyan llapan imayka 
niraq mikuykunatapis muruyta yachayashqanpita. Chay 
muruyninkunawanmi kawayarqan.
Chay muruyninkunatami 
imaykaman 
tikrachiyarqan, 
ratashninkuna 
rantiyaananpaq, 
tukuy mikuykunachaw 
mikuyaananpaq,
wamrankunapa 
imayka 
wanayninkunata 
rantiyaananpaq.
Kanankunaqa imayka mikuykunapis mananami 
unaynawnatsu. Killakunapis, patsakunapis huk laayanami 
tikrashqa. Muruyninkuna alli yarquptin, rantiqkuna wallka 
chaninllachaw rantiyta munayan. Wakin watakunanami mana 
tamya kallaptin, mikuykuna muruyashqan tsakirillan. Allaapa 
tamya karnami, muruykunata qarwashyaypa qishyaywan 
usharachin.
Chaynaw (tsaynaw) kaptinmi, hinantin Anqash 
markakunachaw chakra runakuna mikuyninkunata 
imaykaman tikraykachir mikuyan, rantikuyan. Hinamanpis 
qarakuyanpis, mananami rantiqkunatapis rantikuyantsu 
mana imamanpis tikraykachir. Niykur wallka chaninllachaw 
rantiyta munayaptinqa, unaykunachi chaynawqa 
pantachiyaamarqayki kananqa mananami nir.
pantachiyaamarqayki kananqa mananami nirnin.
Imaykaman tikrashqa mikuykuna
(Riqichikuy)
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita
56
Tsaki mikuyninkunatami (trigota), llunkaman, machkaman, 
chamqaman tikrachiyan, niykur llushtumanpis. Chay (tsay) 
hukman tikrashqa mikuykuna allaapa allillami mikunapaq, 
manami qishyachikuntsu, manami imanantsu runakunata. 
Niykur chaynaw (tsaynaw) tikrashqataqa rantiqkunapis achka 
chaninchawnami (qillaychawnami) rantiyan. Mana rantiyta 
munayaptinqa. kikinkunami mikukuyan.
Kanan hunaqqa chaynaw (tsaynaw) tukuyman tikrashqa 
mikuyninkunata rantikurmi allaapa alli kawakuyan. Niykur 
uryankunapis kapuyan, chanintapis aypallatayan tariyan. Llapan 
chaynaw (tsaynaw) uryaq (aruq) runakunami nimanchik tukuy 
mikuyninchikkunata imaykaman tikraykachir rantikuyta munarqa 
rantikunapaq.
Riqichikuyta yapay ñawinchashpa, (tsaypita) tapukuyta 
rimayllapa yaskiy.
Tapukuykunapa yaskikuyninta qillqay.
¿Manaraq ñawinchar yuyashqaykipaqku qillqashqa riqichikun? 
¿Imanir?
4
5
Ñawincharir
• ¿Imapitaraq qillqashqa riqichimanchik?
• ¿Riqinkiku may markakunachaw triku muruyanqanta? 
Qillqay shutinkunata.
• ¿Allitatsuraq chakra muruq runakuna ruraykaayan? 
¿Imanir?
57
Tapukuykunapa alli yaskikuyninta ruyruwan wichqay.
¿Imanirtaq chakra muruq runakuna mikuyninkunata imaykaman 
tikrachiyarqan?
Chakra muruqkunata, ¿imachawtaq yanapaykan mikuyninkunata 
imaykaman tikrachiyashqan?
¿Ima mikuykunatataq markaykichaw imaykamanpis tikrachiyanki? 
Kimsaqpata shutinkunata qillqay.
• Achka muruyninkuna yarquptin.
• Muruyninkunata wallka chaninllachaw rantiyaptin.
• Mana trigo rantikuyta munar.
• Aypalla murukuychaw.
• Qillay tariychaw.
• Mikuyninkuna aypallata aylluychaw.
Chuskukuchukuna rurinchaw imanaw imaykaman tikrashqa 
mikuykuna riqichikuy qillqashqa riqichikushqanta qillqay.
6
7
Riqichikuy ¿Imapaq rimanqan?
Qallaynin
Riqichikuynin
Chuyachaynin
58
Kaywan (X) shikanki mikuykuna imaykaman tikrachishqapita 
rasunpa qillqashqachaw kaqta hina mana rasunpa kaqtapis.
Markaykichaw, ¿imamantaq trigota tikrachiyan? Chayta siqiy 
niykur llimpiy.
8
9
Qillqakuna Rasunpa Mana rasunpa
Chakra muruq runakuna mikuyninkunata wallka 
chaninllachawpis rantikuykuyan rantiqkunata.
Wallka qillayllachaw rantiyta munayaptinqa, 
imaykaman tikraykachirmi mikukuyan. Niykur 
rantikuyanpis.
Trigonkunataqa manami imamanpis tikrachiyta 
yachayantsu, chaymi (tsaymi) chaynawllata 
rantikuyan.
Muruyninkunawanmi imayka wanayninkunata 
mikukuyan. Niykur qishpichiyan.
Kanan killakunaqa unaypaqpis imaykami 
yarquykun mikuykuna.
Llapan muruyashqankunatami rantikur ras-raslla 
ushariyan huk mikuykunata rantiyaananpaq.
Muruyninkunata mana imaman tikrachiyaptinqa, 
allaapa uryankunami kapuyan. 
59
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita 
riqichikuyta qillqashun
Riqichikuyta ñawinchay (ñawintsay). Niykur imankuna kanqanta 
riqinaykipaq rikay.
1
Tayta Mawllichu, chakra murukuq runa, imaypis 
quya-quyalla shaarikun, imaykankunata 
rurapakur qallananpaq. Payqa rikachakun 
maychaw quya waraq quyllur kaykashqanta.
Quya waraq quyllurta rikarir, rimapar qallarin, 
imayka rurayninchaw yanapananpaq, 
imayka wanayninta yurichinanpaq. Niykur 
chay hunaq allilla karinanpaq. Kaynaw nir 
mañakun: “Quya waraq quyllur, kay rurayta 
ruraykamuy, aylluukunapaqwan qampaqmi, 
shumaq qarapamaanapaq rarapita allaapa 
rikachakamunki. Ama pipis niykur imapis 
ushakaachinqatsu, imapis mana allita ruraptinqa 
rarapita manchakaykachimunki”, nishpa. 
Chaynaw (tsaynaw) mañakurirqa mana 
allaapa yarpachakurnami may chaynami 
purikun. Niykur imaykantapis rurakun, 
mañakushqannawmi mikuyninkunapis allilla 
puqukapun, pishqukunapis, huk ashmakunapis 
wallkallata mikapaarir aywakuyan. Chaypita 
(tsaypita) mikuypis chillqirir kaqman kutikaarin.
Chakra muruq runakunapaqqa, allaapa 
chaniyuqmi llapan apukunawan, quyllurkunawan 
rimay, mañanakuy. Mana paykunawanqa 
imayka rurayninkunapis manami rurakantsu. 
Manami allitsu yarqun. Niykur may chaynawpis 
yarparaakuykarmi purikuykaayan. Chay (tsay)ruraykunatami takshanpita yachakuyan.
Quyllur apuwan rimay
Qallaynin
Riqichikuynin
Chuyaychashqan
(Riqichikuy)
Ayllu shimikuna: quya ~ quyalla / tuta ~ tutalla / rara ~ hana
60
Tapukuyta yaskiy.
Tapukuykunata rimayllapa yaskishun.
Tapukuykunata kaayishqaykimanpa yaskiy.
Chuskuqyan purwakaykur Pallu nishqanta ñawinchayay. Niykur
riqichikuypa imankuna kanqanpita rimayay.
¿Ima kaq qillqashqatataq ñawinchashqa kanki? Chayta (tsayta) 
qillqay.
2
3
5
4
¿Imatataq riqichikuy 
qillqashqa riqimanchik?
¿Imankunataq kapun,
¿imataq hukninkunachaw
qillqaran?
¿Imaraykurtaq kay 
riqichikuyta qillqayashqa?
¿Ima shimikunatataq 
riqichikuy qillqaychaw 
iñishiyashqa?
Riqichikuy qillqashqa musyachimanchik 
(riqichimanchik) kay patsachaw imayka ruraykunata, 
niykur imaykakuna kashqanta. Kay willakuypaqa 
qallaynin, riqichikuynin, chuyaychayninmi kapun.
 Riqichikuy qillqashqa kaayiyllapaq niykur riqiyllapaq 
rimaykunami kayan.
• ¿Imatataq riqichikuyninchaw riqichimanchik?
• ¿Imatataq chuyaychashqanchaw chuyashqa?
61
Tayta Mawllichu chakrankunachaw murun: trigo, papata, siwarata, 
uqata, mashwatapis.
Kuyay yachachikuq:
Kuyay yanasa:
Kuyashqaa mamay:
Kuyashqaa taytay:
Tayta Mawllichu mañakun kaynaw: “Quya waraq quyllur, kay
rurayta ruraykamuy aylluukunapaqwan qampaqmi, shumaq
qarapamaanapaq, rarapita allaapa rikachakamunki. Ama pipis
niykur imapis ushakaachinqatsu, imapis mana allita ruraptinqa,
rarapita manchakaykachimunki”, nishpa.
Qillqaykunachaw ishkay chiku (:) iñishiy
Qichwa qillqashqakuna qillqaychaw ishkay chikukunata 
iñishinchik. Tukuykunachawmi chaykunata (tsaykunata) riqishun.
Ishkay chikuta imakunatapis qatipaypa qillqar iñishinchik. Maa, 
shuqachaw rikashun.
Ishkay chikuta kartata qillqar napakuptinchikpis iñishinchik. Kay 
shuqachaw rikarishun.
Ishkay chikuta qillqachaw hukpa nishqanta churar iñishinchik.
Shuqachaw rikashun.
 Ishkay chikuta (:) iñishinchik hukpa nishqanta 
 qillqanapaq, imakunatapis qatipayllapa 
qillqanapaq, niykur kartata qillqar 
napakuychawpis.
Mama:
María Shuqush Waqanqa.
 Tayta:
 Manuel Shuqush W.
62
Qillqata ñawinchay (ñawintsay). Niykur yarpachakuy.
Tapukuyta yaskiy.
¿Imanirtaq -rqa rimana huntachiqta pukawan qillqayashqa?
Ñawinchay (ñawintsay) wamrapa willakuyninta.
Rimana shimikunaman -rqa, -shqa shimi huntachiqkunata 
qillqashun.
Ancash markakunachaw allaapa unaypitami runakuna 
chakrankunachaw tsaki mikuyta, uqu mikuyta murur 
kayarqan. Chaymi (tsaymi) kushikuyan llapan imayka 
niraq mikuykunatapis muruyta yachayashqanpita. 
Chay (tsay) muruyninkunawanmi kawayarqan. Chay 
(tsay) muruyninkunatami imaykaman tikrachiyarqan, 
ratashninkuna rantiyaananpaq, tukuyta mikuyaananpaq, 
wamrankunapa imayka wanayninkunata rantiyaananpaq.
mikuy
pukllay
ñawinchay
qillqay
llimpiy
qutsuy
-rqa, -shqa rimana huntachiqkunapita
yarpachakushun
Ñawinchay (ñawintsay) wamrapa willakuyninta.
Wakin markakunachawqa 
kay shimi huntachiq q
luqyanta uqrashqa, (-ra) 
shimi huntachiqman 
tikrashqa.
Kay shimi huntachiqkuna 
(-rqa, -shqa) 
qanyan niykur unay 
rurashqanchikkunata 
ninanchikpaqmi.
mikurqarqan mikushqashqa
63
Manaraq qillqar
Mayqan quyllur rurinchaw imapita riqichikuyta
qillqayta munashqanchikta llimpishun.
Mañamashqanchikta qishpichishun.
Tapukuykunapa yaskikuyninta qillqashun.
1
2
3
Kanan, imatapis musyayashqaykita yarparir, 
riqichikuyta qillqayay.
Wamrakunawan 
pukllakunata 
yachakunapaq.
Kay patsachaw 
imayka ruraykunata 
musyanapaq.
Wamrakunawan 
qutsukunata 
yachakunapaq.
• Akranchik kay riqichikuypa shutinta, chay (tsay) 
• Rqichikuyta qillqanchik 
• ¿Imatataq musyanki riqichikuy qillqashqaykipa shutinpita? 
• ¿Maychawtaq niykur pichawtaq tarinkiman riqichikuyta 
qillqanaykipaq? 
64
Qallaynin
Riqichikuynin
Chuyaychashqan
Ñawpa kaq riqichikuyta yarpaykur, hukta qillqashun.4
Ñawinchaychaw
65
Qillqarir
Ñawinchay riqichikuy qillqashqaykita, niykur llimpiy mayqanta 
qishpichishqaykita.
Riqichikuy qillqayashqaykita yachakuqmasiykikunawan 
mañanakuyay. Niykur tapukuykunata rimayllapa yaskishun.
Huk raprachaw huk riqichikuyniykita allichashqanta
qishpichiypa qillqay. Niykur yachachikuqniykita allichamunanpaq 
rikachiy.
• Imapita riqichikuyniyki kanqanpita siqiy.
• Qillqanaykichaw allichashqa riqichikuyniykita qillqay. Niykur 
laqay siqishqaykita.
5
6
7
¿Riqichikuyta 
yuyashqaatanawku 
qillqarquu?
¿Rimaykunapa 
qallanankunata
hatun qillqawanku
qillqarquu?
¿Kaayiypaq 
rimaykunataku 
qillqashqachaw 
iñishirquu?
¿Wanashqanchawku 
ishkay chikukunata 
iñishirquu?
¿Riqichikuypa shutin 
akrashqaataku 
qillqarkuu?
Llapan yachakuqmasiykuna warmipis, ullqupis, niykur 
may chaypaq (tsaypaq) watukakuqkuna qillqashqaykita 
ñawinchayananpaq, huk yachachikuqkunata mañakuy 
qillqashqaykita ñawinchayaananpaq.
Llapan yachakuqmasiykuna warmipis, ullqupis, niykur 
may chaypaq (tsaypaq) watukakuqkuna qillqashqaykita 
ñawinchayananpaq, huk yachachikuqkunata mañakuy 
qillqashqaykita ñawinchayaananpaq.
Riqichikuy, ¿kaayiyllapaq shimiwanku qillqakashqa?
Ayllu shimikuna: yuyay ~ yarpay
66
Manaraq ñawinchar
Tapukuykunapita yarpachakushun.1
Bolivia suyuchaw anti mushuq wata raymita rurayan ishkay 
chunka huk qasa (qaha) 
killachaw. Kay killachaw, tayta 
Inti Patsamamapita allaapa 
karuchakurin. Chaynami 
Patsamama intipa quñuyninta 
ichikllata chaskin. Hinaman 
hunaqpis wallkaakurin. Kay 
hunaqta Bolivia suyuchaw 
Qullakuna niykur Aymarakuna 
rurayan chay raymita.
Aymara runakunapaqqa, anti mushuq wata rurayqa 
Patsamamapa kallpantawan tayta Intipa kutimuyninta 
chaskiyninmi. Aymara runakuna niyaq chay (tsay) hunaqqa tayta 
Inti aywakunqami nishpa, mana aywakunanpaq raymita rurayaq. 
Bolivia suyuchaw, anti mushuq wata rurayta tikrachiyashqa mana 
pipis uryanan hunaqman ishkay waranqa chunka watapita.
Bolivia suyuchaw anti mushuq wata raymi ruray
Ñawinchay (ñawintsay) anti mushuq wata raymi ruraypita. 
Chaypita (tsaypita) ñawpa tapukuykunapita yaskiyniykitawan
paqtachinaykipaq.
2
Ñawinchaychaw
Markaykichaw, ¿anti 
mushuq wata raymita 
rurayanku?
¿Imanirtaq anti mushuq 
wata rurayta yarpashwan?
¿Ima killachawtaq anti 
mushuq watata rurayan?
¿Maykunachawtaq anti 
mushuq wata raymita 
rurayan?
Huk markakunachaw imanaw raymi kanqanpita 
ñawinchashun
(Riqichikuy)
67
Anti mushuq watataqa manami Aymara runakunallatsu 
rurayan, kaytaqa achka anti suyukunachawmi rurayan. 
Wakin suyukunachawqa imayka mañakuyta chay (tsay) 
hunaqqa allaapa kallpachaypami rurayan. Chay (tsay) hunaq 
llamata wañuchiyan, yawarninta aylluykur Apu tayta Intita 
qarayaananpaq.
Anti mushuq wata ruray achka pachak watachawnami 
yurirqan Tiwanaku (Tihuanacu),markachaw. Chay (tsay) marka 
aymara runakunapa yurikuynin markami, kanankamami 
chaychaw (tsaychaw) kawayan. Kanan hunaqpis chay (tsay) 
markachawqa rikanchikmi intipa punkun niyashqanpita imanaw 
tayta Intita imaykanpis qarayashqanta.
Anti mushuq wata ruraychaw yarpaayanmi Inti Raymita, niykur 
Wilka kutiy (Inti kutimuy) niyashqanta.
Ñawincharir
Kaayinaykikama ñawincharir, tapukuykunata yaskiy.
¿Imaytaq anti mushuq watata Bolivia suyuchaw rurayan?
Anti mushuq wata qillqachaw ashirir, pishiqninman tinkuchiy:
Markaykichaw, ¿imanawtaq anti mushuq watata rurayan?
3
4
5
Aymara runakunapaqqa, 
kallpantawan Aymara runakuna 
niyaq nishpa, mana 
aywakunanpaq raymita rurayaq. 
Yachakunqanchikta chaninchashun
Llapan yachakushqanchikta qillqaypawan rimaypa yaskishun.
Qillqashqata ñawincharir, tapukuykunata yaskiy.
Huk riqichikuyta munanqanchikpita qillqashun, ñawpa raprakunachaw 
ruranqanchikta rikapaykur. 
1
2
3
Ancash markakunachaw allaapa unaypitami runakuna 
chakrankunachaw tsaki mikuyta, uqu mikuyta murur kayarqan. Chaymi 
(tsaymi) kushikuyan llapan imayka niraq mikuykunatapis muruyta 
yachayashqanpita. Chay (tsay) muruyninkunawanmi kawayarqan. 
Chay (tsay) muruyninkunatami imaykaman tikrachiyarqan, 
ratashninkuna rantiyaananpaq, tukuyta mikuyaananpaq, 
wamrankunapa imayka wanayninkunata rantiyaananpaq.
¿Imapaqtaq 
qillqashqawillamanchik?
¿Imaraykurtaq 
Áncash runakuna 
kushilla kawakuyan?
¿Ima ninantataq 
"muruyninkunata 
imaykaman 
tikrachiyarqan" niyan?
Kay willakuypaqa qallaynin, riqichikuynin, 
chuyaychayninmi kapun.
 Riqichikuy qillqashqa kaayiyllapaq niykur 
riqiyllapaq rimaykunami kayan.
Manaraq qillqar QillqarirQillqaychaw
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Taqa
• Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun.
• Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita rimashun.
• Tsaki mikuykuna aylluypita kamachikuyta ñawinchashun.
• Tsaki mikuy churakuypita kamachikuyta qillqashun.
Kaykunata yachakushaq:
70
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita 
rimashun
Suyunchikkunachaw tsaki mikuy wawyaypaq wayraman 
mañakuypita rimashun. Niykur qillqashqata ñawinchashun.
Markaykichaw wayra qayay musyaykunapita rimashun.
Yachaywasiman huk yachaq taytata qayachishun, wayra 
qayayta yachachimaanapaq.
• Markaykichaw, ¿imatataq wayrata mañakuyaananpaq 
rurayan?
• ¿Imanaw nirtaq wayrata tsaki mikuy wawyaychaw alli 
kananpaq qayayan?
• ¿Pitaq wayraman qayakun?, ¿imanir?
• ¿Ima mikuykuna maqaychawtaq wayrata markaykichaw 
wanayan? 
Hatun yachaq tayta 
Amllumi willakun, tsaki 
mikuy aylluychaw 
allaapa chaniyuqmi 
wayra nishpa. Trigota, 
siwarata niykur huk 
tsaki mikuykunata 
ashnuwan, 
kawalluwan haruchir 
qallarqa, chay (tsay) 
hunaqqa wayratami 
shumaq kamunanpaq 
mañakunanchik. Niykur 
ninatapis rupachinchik 
maychaw 
wanashqanchikta 
musyananpaq.
1
2
Ñuqaqa may chaypaqpis wiyaraykaayaqmi, 
wanayaamarnayqa qayakarayaamuy. Mana qayakuyta
yacharqa, ninallatapis rupachiyaamuy. Chayta (tsayta)
rikarmi shamushaq.
Hiw hiw… wiqti Lorenzo, 
yanapaykamaanaykipaq 
shamuykullay, aywakamuy, 
wawqi!
71
Ishkay purwata rurakaykur, kay wamrakuna rimayashqanta alli, 
mana alli kashqanpita rimashun.
Llapanchik rimashun, niykur yaskishun. 
3
4
Yarpashun:
Kinwawan kiwichaqa allaapa kallpa qukuq tsaki mikuymi. Niykur 
tukuy rikuqmi kayanpis.
• ¿Imapaqtaq wamrakuna rimaykaayan?
• Markaykichaw, ¿wamrakuna rimayashqan yachayta 
riqiyanku? 
• ¿Mayqan purwa wamrakuna niyashqantataq yanapanki? 
Ñuqakuna niyaa, 
imapaqtan yachakushun 
wayra qayayta, huk 
markakunata yachakuq 
aywakurqa manami 
wanashuntsu nishpa.
Ñuqakunapaqqa 
allimi yachakushun 
wayra qayayta, 
taytanchikkunapa 
yachaynin mana 
ushakaananpaq.
72
Tsaki mikuykunata huk mikuyman 
tikrachiypita rimashun
Siqita rikashun. Niykur kinwapaqwan kiwichapaq rimayashqanta 
ñawinchashun. Chaypita rimashun. 
Kinwapawan kiwichapaqa tullu kallpachaqninkuna kapun, aycha 
yurichiqninkuna, wirankuna, piqa yarpachakuchiqninkuna niykur 
hukninkunapis kapunmi. 
Kinwawan kiwichaqa allaapa kallpachachikuqmi kayan.
Chaynaw (tsaynaw) kayaptinmi, anti runakunaqa yuriyashqanpita
mikuyan. Kanankunaqa may chay qatukunachawpis allaapami
chaninchayan.
Kimsaqyan ayllukaykur, kinwapaqwan kiwichapaq tapukuykunata 
yaskishun:
1
2
Manaraq rimar 
• ¿Imatataq wamrakuna kinwapaqwan kiwichapaq niyan?
• ¿Imanirtaq kinwatawan kiwichata kallpachakuq mikuy niyan?
• Qampaq, ¿rasunpaku wamrakuna kinwapitaawan kiwichapita 
rimayan? ¿Imanir?
• Markaykichaw, ¿imakunachawtaq kinwatawan kiwichata 
mikuyan? 
¡Atallaw!, yachakuqmasikuna, 
kay kinwa apiqa imayka 
mishkimi kallan. Kinwataqa 
pichuchawpis allaapa 
mishkitami mikunchik.
Kiwichapis chaynaw (tsaynaw) 
mishkimi. LLapanchikmi 
mikuyta yachananchik. Chayta 
(tsayta) mikurqa, imaykapaqpis 
kallpayuqmi tikrashun.
Ayllu shimikuna: atallaw ~ achallaw / piqa ~ uma
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita
73
Imanaw rimanakuychaw kanapaq qillqashqata ñawinchashun.
Ishkaqyan ayllukaykur, tapukuykunata yaskishun. Niykur
watuchaypa tinkuchishun.
3
4
Rimarir 
Rimaychaw 
• Napakunanchik llapan wiyamaqninchikkunata.
• Imapaq rimashqanchikllata rimananchik.
• Imaykatapis tapukuyta munarqa, makinchikta 
pallarinchik.
• Mana kaayirqa tapukunchik, yapay 
willamaanapaq.
• Tapumashqa, musyashqanchikta yaskinanchik.
• Mana kaayishqanchik shimikunata 
qillqananchik.
• Rimaqkuna alli kaq niyashqanta qillqanchik.
Kinwatawan kiwichata 
mikur kallpachanchik… 
Kinwawan 
kiwicha allaapa 
kallpachachikuq 
kaptinmi…
Kanan hunaq 
allaapa chaniyuqmi 
kinwawan kiwicha 
tikrayashqa…
Unaypita anti runakuna 
imaykachawpis mikuyaq.
Chaymi (tsaymi)
may chay (tsay) 
qatukunachawpis 
allaapa ashiyan.
Tullunchikkunata, 
aychanchikkunata 
niykur hukkunatapis 
kallpayaachin.
Kikin shimikuna: watuchaypa ~ watutsaypa ~ watusaypa
74
Tsaki mikuykuna aylluypita 
kamachikuyta ñawinchashun
Qatiq raprachaw qillqashqachaw raslla rikapay. Chaypita 
(tsaypita) tapukuykunata yaskiy.
Imanaw qillqashqa kanqanta riqiy. Niykur kaywan (X) ruyru 
rurinchaw siqiy.
Qipa kaq yaskikuykunata rikarir, qillqaykunata qishpichiy.
Ishkan tapukuykunata yaskiy.
Qampaq, ¿imaraykurtaq kay qillqashqata qillqayashqa?
¿Pikunapaqtaq kay qillqashqata qillqayashqa? ¿Imanawtaq?
¿Imaraykurtaq qillqayashqa kay qillqashqata?
¿Imankunataq qillqashqapa kapun?
1
2
3
4
Manaraq ñawinchar
Willakuy Kamachikuy Riqichikuy
Ñuqa kay qillqashqata ñawinchashaq.
75
Mana rimaylllapa qillqashqata ñawinchay (ñawintsay) .5
Ñawinchaychaw
Ancash suyuchaw kinwa, kiwicha muruq runakuna 
ayllukaayan kamachiyta rrurayaananpaq. Niykur churakaayan 
kamachiychaw nishqanta qishpiyaananpaq. 
Taqa I. Imanaw kaq kinwa, kiwicha muruqkuna kamachiyman 
yaykuyanqan
Paqtay 1° Kinwa, kiwicha muruqkuna 
kamachiyman yaykuyanqa 
llapan churakaayashqanta 
qishpiyaananpaq.
Paqtay 2° Kinwakuna, kiwichakuna 
alli hatun niykur chipya yarqunan. 
Chaypita (tsaypita) huk niraq 
murullata muruyaanan. 
Paqtay 3° Kinwatawan kiwichata 
murur, iñishiyaanan ashmakunapa 
(uywakunapa) saachinllata 
(wanunllata).
Paqtay 4° Achka chakrakunata muruyaanan. Chaymi 
(tsaymi) hatun rantiqkunata rantikuyanqa. Niykur imaypis 
pishichiyaanantsu.
Taqa II. Kinwa, kiwicha rantikuyaanan
Paqtay 5° Kinwantawan kiwichata rantikuyta qallayaananpaq, 
llapan muruqkuna ayllukaayaanan aykachawpis 
rantikuyaananpaq.
Paqtay 6° Tapukuyaanan achkaq kinwa, kiwicha rantiqkunata 
aykachawpis rantiyanqanta musyayaananpaq. 
Kinwa, kiwicha muruqkunapa kamachiyninkuna
Ayllu shimikuna: ashma ~ waata ~ uywa / saachi ~ wanu
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska
76
Chaypita (tsaypita) mayqan alli 
chaninchaw rantiqta rantikuyaanan.
Paqtay 7° Kinwapawan kiwichapa 
chanin alli kaptin, rantikuyaanan. 
Mana chaynaw (tsaynaw) karqa, 
mana pipis rantikunantsu.
Paqtay 8° Kinwapawan kiwichapa chaninnin wallkalla kaptinqa, 
llapan muruqkuna ayllukaykur churakaayaanan imaykaman 
tikraykachir alli chaninchaw. Niykur 
niykur mayman rantikuyaananpaq.
Taqa III. Mana alli ruraykunapaq 
muchuchiykuna
Paqtay 9° Ratakuyllapa 
aykallachawpis rantikuqkunata, 
maapaykurqa, hurqayaanan chay 
purwapita imanawpis rantikur 
kakunanpaq.
Paqtay 10° Mayqan rantiqchi alli chaninchaw rantin chayllata 
llapan muruqkuna rantikuyaanan. Huk yanasankunata rantikuqta 
maapaykurqa hurqayaanan chay (tsay) purwapita. Niykur achka 
chaninta purwata qunan.
Paqtay 11° Kinwa, kiwicha muruqkuna wata-wata mushuq 
muruta tikrachiyaanan, shumaq muruyninkuna yarqunanpaq. 
Huk yachakuqmasiykiwan ayllukaarir mushuq shimikuna 
tarinqaykita raprakunachaw qillqay:
6
Ayllu shimikuna: ratakuy ~ pakakuy
Kikin shimikuna: mutruchiy ~ muchutsiy ~ muchusiy
77
Ñawincharir
Manaraq ñawinchar rurayniykikunata qawapay. Niykur ruyru 
rurinchaw alli ñawpa rurayniykita shikay. Chaypita (tsaypita) 
yachakuqmasiykiwan uryayniykikunapita willanakuyay. 
Qatiq tapukuyta yaskiy.
• ¿Paqtachirqaykiku mayqan manaraq ñawinchar 
yaskikuyllataqa?
• Qampaq, ¿mayqantaqllapanpa alli churakaynin?
• ¿Mayqan churakayta qishpichirtaq alli imaykachawpis 
yarquyanqa? 
7
8
Imapaq 
kanqanta.
Pikunapaq 
kanqanta.
Pikuna 
rurayanqanta.
Kamachikuy qillqashqata ñawincharishqaanami. Chaymi
(tsaymi) riqiyta munaa imaraykur chaynaw (tsaynaw)
paqtayanqanta, alli, mana alli qishpiyashqanta, mana
qishpiqkunata imata rurayashqanta.
Kamachikuy qillqashqata ñawincharishqaanami. Chaymi
(tsaymi)