Descarga la aplicación para disfrutar aún más
Lea materiales sin conexión, sin usar Internet. Además de muchas otras características!
Vista previa del material en texto
SELECCIÓN DE TEXTOS MAX WEBER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 SELECCIÓN DE TEXTOS ANTONIO GRAMSCI 41 42 In tr o d u cc ió n a l es tu d io d e la f il o so fí a y d el m a te ri a li sm o h is tó ri co Im p o rt a n ci a h is tó ri ca d e u n a fi lo so fí a . M u ch as in v es ti g ac io n es y m u ch o s es tu d io s ac er ca d e la s ig n if ic ac ió n h is tó ri ca d e la s v ar ia s fi lo so fí as s o n c o m p le ta m en te e st ér il es y ar b it ra ri o s p o rq u e n o s e ti en e en c u en ta e l h ec h o d e q u e m u ch o s si st em as f il o só fi co s so n ex p re si o n es p u ra m en te ( o c as i p u ra m en te ) in d iv id u al es , y q u e la p ar te d e el lo s q u e p u ed e ll am ar se h is tó ri ca e s a m en u d o m ín im a y e st á su m er g id a p o r u n c o m p le jo d e ab st ra cc io n es d e o ri g en p u ra m en te r ac io n al iz ad o r y a b st ra ct o . P u ed e d ec ir se q u e el v al o r h is tó ri co d e u n a fi lo so fí a es "c al cu la b le " a p ar ti r d e la ef ic ac ia "p rá ct ic a" q u e h a co n q u is ta d o (y "p ra ct ic id ad " d eb e en te n d er se en se n ti d o am p li o ). S i es v er d ad q u e to d a fi lo so fí a es ex p re si ó n d e u n a so ci ed ad , te n d rí a q u e re ac ci o n ar s o b re l a so ci ed ad , d et er m in ar c ie rt o s ef ec to s p o si ti v o s y n eg at iv o s; l a m ed id a en l a cu al r ea cc io n a es p re ci sa m en te l a m ed id a d e su a lc an ce h is tó ri co , d e n o s er " el u cu b ra ci ó n " in d iv id u al , si n o " h ec h o h is tó ri co ". ( C . V II ; I. M .S . 2 3 -2 4 .) C o n ce p to d e " id eo lo g ía " . L a "i d eo lo g ía " h a si d o u n a sp ec to d el " se n si sm o ", o s ea , d el m at er ia li sm o f ra n cé s d el s ig lo X V II I. S u s ig n if ic ac ió n o ri g in ar ia e ra " ci en ci a d e la s id ea s" , y c o m o e l ú n ic o m ed io r ec o n o ci d o y a p li ca d o e n l a ci en ci a er a el a n ál is is , la e x p re si ó n si g n if ic ab a "a n ál is is d e la s id ea s" , o s ea , "b ú sq u ed a d el o ri g en d e la s id ea s" . L as i d ea s te n ía n q u e d es co m p o n er se en su s "e le m en to s" o ri g in ar io s y és to s n o p o d ía n se r si n o "s en sa ci o n es ": l as i d ea s se d er iv an d e la s se n sa ci o n es . P er o e l se n si sm o p o d ía a so ci ar se s in d em as ia d as d if ic u lt ad es co n la fe re li g io sa , co n la s cr ee n ci as m ás ex tr em ad as en la "p o te n ci a d el E sp ír it u " y en su s "d es ti n o s in m o rt al es "; as í o cu rr ió , p o r ej em p lo , q u e M an zo n i m an tu v o s u a d h es ió n g en er al a l se n si sm o i n cl u so d es p u és d e su c o n v er si ó n o re to rn o a l ca to li ci sm o , in cl u so a l es cr ib ir l o s In n i S a cr i, y h as ta q u e co n o ci ó l a fi lo so fí a d e R o sm in i . H a y q u e ex am in ar h is tó ri ca m en te - -p o rq u e ló g ic am en te e l p ro ce so e s fá ci l d e ca p ta r y d e co m p re n d er -- c ó m o e l co n ce p to d e Id eo lo g ía p as ó d e si g n if ic ar " ci en ci a d e la s id ea s" , "a n ál is is d el o ri g en d e la s id ea s" , a si g n if ic ar u n d et er m in ad o " si st em a d e id ea s" . P u ed e af ir m ar se q u e F re u d es el ú lt im o d e lo s id eó lo g o s, y q u e D e M an es u n "i d eó lo g o ", c o sa q u e d a to d av ía m ás e x tr añ ez a al " en tu si as m o " d e C ro ce y l o s cr o ci an o s p o r D e M an . L o q u e p as a es q u e h ay u n a ju st if ic ac ió n " p rá ct ic a" d e es e en tu si as m o . H ay q u e ex am in ar e l m o d o c ó m o e l au to r d el E n sa yo p o p u la r [1 3 6 B u ja ri n ] h a q u ed ad o p re so e n l a E l p ro p ag ad o r li te ra ri o m ás e fi ca z d e la i d eo lo g ía f u e D es tu tt d e T ra cy ( 1 7 5 4 -1 8 3 6 ), p o r la f ac il id ad y l a p o p u la ri d ad d e su e x p o si ci ó n ; o tr o f u e e l d o ct o r C ab an is , c o n s u R a p p o rt d u P h ys iq u e a u M o ra l (C o n d il la c, H el v et iu s, et c. , so n m á s es tr ic ta m e n te fi ló so fo s) . L az o e n tr e ca to li ci sm o e id eo lo g ía : M an zo n i, C ab an is , B o u rg et , T ai n e (T ai n e es m a es tr o p ar a M au rr as y p ar a o tr o s d e te n d en ci a ca tó li ca ) -- "n o v el a si co ló g ic a" -- (S te n d h al f u e al u m n o d e T ra cy , et c. ). D e D es tu tt d e T ra cy : la o b ra p ri n ci p al e s E lé m en ts d 'I d eo lo g ie ( P ar is , 1 8 1 7 -1 8 1 8 ), m á s co m p le to s en la tr ad u cc ió n it al ia n a, E le m en ti d i Id eo lo g ia d el co n te D es tu tt d e T ra cy , tr ad u ci d o s p o r G . C o m p a g n o n i, M il an o , S ta m p er ia d i G ia m b a tt is ta S o n zo g n o , 1 8 1 9 ( en e l te x to f ra n cé s fa lt a to d a u n a se cc ió n , cr eo q u e la r ef er en te a l A m o r, c o n o ci d a y u ti li za d a p o r S te n d h a l p o r la t ra d u cc ió n i ta li a n a) (i b íd .) . Id eo lo g ía , cu an d o l a fi lo so fí a d e la p rá ct ic a re p re se n ta u n a su p er ac ió n c la ra y s e co n tr ap o n e h is tó ri ca m en te a l a Id eo lo g ía . L a m is m a si g n if ic ac ió n q u e el t ér m in o " id eo lo g ía " h a to m ad o en l a fi lo so fí a d e la p rá ct ic a co n ti en e im p lí ci ta m en te u n j u ic io d e d es v al o r y e x cl u y e q u e p ar a su s fu n d ad o re s h u b ie ra q u e b u sc ar e l o ri g en d e la s id ea s en l as s en sa ci o n es y , p o r ta n to , en la fi si o lo g ía en ú lt im o an ál is is : es ta m is m a "i d eo lo g ía " ti en e q u e an al iz ar se h is tó ri ca m en te , se g ú n l a fi lo so fí a d e la p rá ct ic a, c o m o u n a su p er es tr u ct u ra . M e p ar ec e q u e u n e le m en to d e er ro r en l a co n si d er ac ió n d el v al o r d e la s id eo lo g ía s se d eb e al h ech o ( n ad a ca su al , p o r lo d em ás ) d e q u e se d a el n o m b re d e id eo lo g ía t an to a l a su p er es tr u ct u ra n ec es ar ia d e u n a d et er m in ad a es tr u ct u ra cu an to a la s el u cu b ra ci o n es ar b it ra ri as d e d et er m in ad o s in d iv id u o s. E l se n ti d o p ey o ra ti v o d e la p al ab ra s e h a h ec h o ex te n si v o , y es o h a m o d if ic ad o y d es n at u ra li za d o el an ál is is te ó ri co d el co n ce p to d e id eo lo g ía . E l p ro ce so d e es e er ro r p u ed e re co n st ru ir se fá ci lm en te : 1 ) se id en ti fi ca la id eo lo g ía co m o d is ti n ta d e la es tr u ct u ra y s e af ir m a q u e n o s o n l as i d eo lo g ía s la s q u e ca m b ia n l as e st ru ct u ra s, s in o a l a in v er sa ; 2 ) se a fi rm a q u e u n a ci er ta s o lu ci ó n p o lí ti ca e s "i d eo ló g ic a" , o se a, in su fi ci en te p ar a ca m b ia r la es tr u ct u ra , au n q u e el la cr ea p o d er la ca m b ia r; s e af ir m a q u e es i n ú ti l, e st ú p id a, e tc .; 3 ) se p as a a af ir m ar q u e to d a id eo lo g ía e s "p u ra " ap ar ie n ci a, i n ú ti l, e st ú p id a, e tc . P o r ta n to , h ay q u e d is ti n g u ir en tr e id eo lo g ía s h is tó ri ca m en te o rg án ic as , q u e so n n ec es ar ia s p ar a u n a ci er ta e st ru ct u ra , e id eo lo g ía s ar b it ra ri as , ra ci o n al is ta s, " q u er id as ". E n cu an to h is tó ri ca m en te n ec es ar ia s, t ie n en u n a v al id ez q u e es v al id ez " si co ló g ic a" : o rg an iz an la s m as as h u m an as , fo rm an el te rr en o en el cu al lo s h o m b re s se m u ev en , ad q u ie re n co n ci en ci a d e su p o si ci ó n , lu ch an , et c. E n cu an to "a rb it ra ri as ", n o cr ea n m ás q u e "m o v im ie n to s" i n d iv id u al es , p o lé m ic as , et c. ( ta m p o co é st as s o n c o m p le ta m en te i n ú ti le s, p o rq u e so n c o m o e l er ro r q u e se c o n tr ap o n e a la v er d ad y l a co n so li d a) . (C . X V II I; I .M . S . 4 7 -4 9 .) * H a y q u e d es tr u ir e l p re ju ic io m u y d if u n d id o d e q u e la f il o so fí a es a lg o s u m am en te d if íc il p o r se r la ac ti v id ad in te le ct u al p ro p ia d e u n a d et er m in ad a ca te g o rí a d e ci en tí fi co s es p ec ia li za d o s o d e fi ló so fo s p ro fe si o n al es y s is te m át ic o s. C o n v ie n e, p o r lo t an to , d em o st ra r p re li m in ar m en te q u e to d o s lo s h o m b re s so n "f il ó so fo s" , d ef in ie n d o lo s lí m it es y lo s ca ra ct er es d e es ta " fi lo so fí a es p o n tá n ea ", p ro p ia d e "t o d o e l m u n d o ", e s d ec ir , d e la f il o so fí a q u e se h al la co n te n id a: 1 ) en el le n g u aj e m is m o , q u e es u n co n ju n to d e n o ci o n es y co n ce p to s d et er m in ad o s, y n o s o lo d e p al ab ra s g ra m at ic al m en te v ac ia d as d e co n te n id o ; 2 ) en e l se n ti d o c o m ú n , y e n e l b u en s en ti d o ; 3 ) en l a re li g ió n p o p u la r y , p o r co n si g u ie n te , en to d o e l si st em a d e cr ee n ci as , su p er st ic io n es , o p in io n es , m o d o s d e v er y d e ac tu ar q u e se m an if ie st an e n a q u el lo q u e se l la m a g en er al m en te " fo lk lo re ". H ab ie n d o d em o st ra d o q u e to d o s so n fi ló so fo s, au n q u e lo se an a su m o d o , in co n sc ie n te m en te , p o rq u e in cl u so e n l a m ás m ín im a m an if es ta ci ó n d e cu al q u ie r a ct iv id ad in te le ct u al , el " le n g u aj e" e st á co n te n id a u n a d et er m in ad a co n ce p ci ó n d el m u n d o , se p as a al se g u n d o m o m en to , el m o m en to d e la c rí ti ca y e l co n o ci m ie n to ; es d ec ir , a la c u es ti ó n : ¿e s p re fe ri b le " p en sa r" s in t en er c o n ci en ci a cr ít ic a, d e m an er a d is g re g ad a y o ca si o n al , es d ec ir , "p ar ti ci p ar " d e u n a co n ce p ci ó n d el m u n d o " im p u es ta " m e cá n ic am en te d es d e el a m b ie n te ex te rn o , es d ec ir p o r u n o d e lo s ta n to s g ru p o s so ci al es en lo s q u e u n o se en cu en tr a au to m át ic am en te i n cl u id o h as ta s u e n tr ad a en e l m u n d o c o n sc ie n te ( y q u e p u ed e se r la p ro p ia a ld ea o l a p ro v in ci a, p u ed e te n er o ri g en e n l a p ar ro q u ia y e n l a "a ct iv id ad i n te le ct u al " d el c u ra o d el v ej et e p at ri ar ca l cu y a "s ab id u rí a" d ic ta l a le y , en l a m u je rc it a q u e h a h er ed ad o la s ab id u rí a d e la s b ru ja s o e n e l p eq u eñ o i n te le ct u al a m ar g ad o e n l a p ro p ia e st u p id ez e im p o te n ci a p ar a ac tu ar ), o es p re fe ri b le el ab o ra r la p ro p ia co n ce p ci ó n d el m u n d o co n sc ie n te m en te y c rí ti ca m en te ; y p o r co n si g u ie n te , en c o n ex ió n c o n t al t ra b aj o d el p ro p io ce re b ro , es co g er l a p ro p ia e sf er a d e ac ti v id ad , p ar ti ci p ar a ct iv am en te e n l a el ab o ra ci ó n d e la h is to ri a d el m u n d o , se r el g u ía d e sí m is m o y y a n o a ce p ta r p as iv am en te y s u p in am en te d el ex te ri o r la i m p ro n ta a l a p ro p ia p er so n al id ad ? N o ta I . P o r la p ro p ia c o n ce p ci ó n d el m u n d o s e p er te n ec e si em p re a u n d et er m in ad o ag ru p am ie n to , y p re ci sa m en te a a q u el d e to d o s lo s el em en to s so ci al es q u e co m p ar te n u n m is m o m o d o d e p en sa r y d e ac tu ar . S e es c o n fo rm is ta d e al g ú n c o n fo rm is m o , se e s si em p re h o m b re -m as a u h o m b re -c o le ct iv o . L a cu es ti ó n es es ta : ¿d e q u é ti p o h is tó ri co es el co n fo rm is m o , el h o m b re -m as a d el c u al s e es p ar te ? C u an d o l a co n ce p ci ó n d el m u n d o n o e s cr ít ic a n i co h er en te , si n o o ca si o n al y d is g re g ad a, se p er te n ec e si m u lt án ea m en te a u n a m u lt ip li ci d ad d e h o m b re s- m as a, y la p ro p ia p er so n al id ad se co m p o n e d e m o d o b iz ar ro [ ex cé n tr ic o ]: se en cu en tr anen el la el em en to s d el h o m b re d e la s ca v er n as y p ri n ci p io s d e la c ie n ci a m ás m o d er n a y a v an za d a; p re ju ic io s d e la s fa se s h is tó ri ca s p as ad as , m ez q u in am en te l o ca li st as , e in tu ic io n es d e u n a fi lo so fí a d el p o rv en ir q u e se rá p ro p ia d el g én er o h u m an o m u n d ia lm en te u n if ic ad o . C ri ti ca r la p ro p ia c o n ce p ci ó n d el m u n d o s ig n if ic a, en to n ce s, h ac er la u n it ar ia y co h er en te , y el ev ar la h as ta el p u n to q u e li n d a co n el p en sa m ie n to m u n d ia l m ás a v an za d o . S ig n if ic a, e n to n ce s, t am b ié n c ri ti ca r to d a la f il o so fí a ex is te n te h as ta a h o ra , en l a m ed id a en q u e h a d ej ad o e st ra ti fi ca ci o n es c o n so li d ad as e n l a fi lo so fí a p o p u la r. E l co m ie n zo d e la e la b o ra ci ó n c rí ti ca e s la c o n ci en ci a d e lo q u e re al m en te se e s re al m en te , es d ec ir , u n " co n ó ce te a t i m is m o " co m o p ro d u ct o d el p ro ce so h is tó ri co d es ar ro ll ad o h as ta a h o ra y q u e h a d ej ad o e n t i m is m o u n a in fi n id ad d e h u el la s re ci b id as s in b en ef ic io d e in v en ta ri o . H a y q u e co m en za r p o r h ac er e se i n v en ta ri o . N o ta I I. N o s e p u ed e se p ar ar l a fi lo so fí a d e la h is to ri a d e la f il o so fí a, n i la c u lt u ra d e la h is to ri a d e la c u lt u ra . E n e l se n ti d o m ás i n m ed ia to y l it er al , n o s e p u ed e se r fi ló so fo s, e s d ec ir , te n er u n a co n ce p ci ó n c rí ti ca m en te c o h er en te d el m u n d o , si n t en er c o n ci en ci a d e la h is to ri ci d ad d e la f as e d e d es ar ro ll o p o r el la r ep re se n ta d a y d el h ec h o q u e el la s e h al la e n co n tr ad ic ci ó n c o n o tr as c o n ce p ci o n es o c o n e le m en to s d e o tr as c o n ce p ci o n es . L a p ro p ia co n ce p ci ó n d el m u n d o r es p o n d e a d et er m in ad o s p ro b le m as p la n te ad o s p o r la r ea li d ad , lo s cu al es e st án b ie n d et er m in ad o s y s o n " o ri g in al es " en s u a ct u al id ad . ¿C ó m o e s p o si b le p en sa r el p re se n te , y u n p re se n te b ie n d et er m in ad o , co n u n p en sa m ie n to c o n fo rm ad o p o r p ro b le m as d e u n p as ad o r em o to y s u p er ad o ? S i el lo o cu rr e, s ig n if ic a q u e se e s "a n ac ró n ic o " en r el ac ió n co n e l ti em p o e n q u e se v iv e, q u e se p er te n ec e a lo s fó si le s y n o a l o s se re s m o d er n o s. O , p o r lo m en o s, q u e se e st á "c o m p u es to " d e m an er a co m p le ja . Y e fe ct iv am en te o cu rr e q u e g ru p o s so ci al es q u e en d et er m in ad o s as p ec to s ex p re sa n l a m o d er n id ad m ás d es ar ro ll ad a, e n o tr o s se h al la n r et ra sa d o s co n s u s it u ac ió n s o ci al , y , p o r lo t an to , so n i n ca p ac es d e u n a to ta l au to n o m ía h is tó ri ca . N o ta II I. S i es v er d ad q u e ca d a id io m a ti en e lo s el em en to s d e u n a co n ce p ci ó n d el m u n d o y d e u n a cu lt u ra , ta m b ié n s er á v er d ad q u e el l en g u aj e d e ca d a u n o p er m it e ju zg ar ac er ca d e la m a y o r o m en o r co m p le ji d ad d e su co n ce p ci ó n d el m u n d o . Q u ie n h ab la so la m en te el d ia le ct o o co m p re n d e la le n g u a n ac io n al en d is ti n to s g ra d o s, p ar ti ci p a n ec es ar ia m en te d e u n a co n ce p ci ó n d el m u n d o m ás o m en o s es tr ec h a o p ro v in ci an a, fo si li za d a, an ac ró n ic a en re la ci ó n co n la s g ra n d es co rr ie n te s q u e d et er m in an la h is to ri a m u n d ia l. S u s in te re se s se rá n es tr ec h o s, m ás o m en o s co rp o ra ti v o s o ec o n o m ic is ta s, n o u n iv er sa le s. S i n o s ie m p re r es u lt a p o si b le a p re n d er m ás i d io m as e x tr an je ro s p ar a p o n er se e n co n ta ct o c o n v id as c u lt u ra le s d is ti n ta s, e s p re ci so , p o r lo m en o s, a p re n d er b ie n e l id io m a n ac io n al . U n a g ra n c u lt u ra p u ed e tr ad u ci rs e al i d io m a d e o tr a g ra n c u lt u ra , es d ec ir : u n g ra n id io m a n ac io n al h is tó ri ca m en te r ic o y c o m p le jo p u ed e tr ad u ci r cu al q u ie r o tr a g ra n c u lt u ra ; en o tr as p al ab ra s, p u ed e se r u n a ex p re si ó n m u n d ia l. P er o c o n u n d ia le ct o n o e s p o si b le h ac er lo m is m o . N o ta IV . C re ar u n a n u ev a cu lt u ra n o si g n if ic a só lo h ac er in d iv id u al m en te d es cu b ri m ie n to s "o ri g in al es "; si g n if ic a ta m b ié n , y es p ec ia lm en te , d if u n d ir v er d ad es y a d es cu b ie rt as , "s o ci al iz ar la s" , p o r as í d ec ir lo , co n v er ti rl as e n b as e d e ac ci o n es v it al es , en el em en to d e co o rd in ac ió n y d e o rd en i n te le ct u al y m o ra l. Q u e u n a m as a d e h o m b re s se a ll ev ad a a p en sa r co h er en te m en te y en fo rm a u n it ar ia la re al id ad p re se n te , e s u n h ec h o "f il o só fi co " m u ch o m ás i m p o rt an te y " o ri g in al " q u e el h al la zg o , p o r p ar te d e u n " g en io " fi lo só fi co , d e u n a n u ev a v er d ad q u e se a p at ri m o n io d e p eq u eñ o s g ru p o s d e in te le ct u al es . V in cu la ci ó n e n tr e el s e n ti d o c o m ú n , la r el ig ió n y l a f il o so fí a . L a fi lo so fí a es u n o rd en in te le ct u al , co sa q u e n o p u ed en s er l a re li g ió n n i el s en ti d o c o m ú n . V éa se c ó m o , en l a re al id ad , ta m p o co co in ci d en re li g ió n y se n ti d o co m ú n . S in em b ar g o , la re li g ió n es u n el em en to d el se n ti d o co m ú n d is g re g ad o . P o r o tr a p ar te , "s en ti d o co m ú n " es n o m b re co le ct iv o , co m o "r el ig ió n "; n o ex is te u n so lo se n ti d o co m ú n , p u es ta m b ié n és te es u n p ro d u ct o y u n d ev en ir h is tó ri co . L a fi lo so fí a y l a cr ít ic a so n l a su p er ac ió nd e la r el ig ió n y d el s en ti d o c o m ú n y , en e se a sp ec to , co in ci d en c o n e l "b u en s en ti d o " q u e se c o n tr ap o n e al se n ti d o c o m ú n . R el a ci ó n en tr e ci en ci a -r el ig ió n -s en ti d o co m ú n . L a re li g ió n y el se n ti d o co m ú n n o p u ed en c o n st it u ir u n o rd en i n te le ct u al p o rq u e n o p u ed en r ed u ci rs e a u n id ad y c o h er en ci a n i si q u ie ra e n l a co n ci en ci a in d iv id u al , y n o h ab le m o s y a d e la c o n ci en ci a co le ct iv a; n o p u ed en re d u ci rs e a u n id ad y co h er en ci a "l ib re m en te ", au n q u e p o r im p o si ci ó n "a u to ri ta ri a‘ el lo p o d rí a o cu rr ir , co m o e n v er d ad o cu rr ió e n e l p as ad o d en tr o d e ci er to s lí m it es . E l p ro b le m a d e la r el ig ió n , en te n d id o n o e n e l se n ti d o c o n fe si o n al , si n o e n e l la ic o , d e u n id ad d e fe e n tr e u n a co n ce p ci ó n d el m u n d o y u n a n o rm a d e co n d u ct a co n fo rm e a el la : p er o ¿ p ar a q u é ll am ar "r el ig ió n " a es ta u n id ad d e fe , en l u g ar d e ll am ar la " id eo lo g ía ", o m ás b ie n , "p o lí ti ca "? E n v er d ad , n o e x is te l a fi lo so fí a en g en er al : ex is te n d iv er sa s fi lo so fí as o c o n ce p ci o n es d el m u n d o , y s ie m p re s e h ac e u n a el ec ci ó n e n tr e el la s. ¿ C ó m o s e p ro d u ce e st a el ec ci ó n ? ¿ E s u n h ec h o p u ra m en te i n te le ct u al o m ás c o m p le jo ? ¿Y n o o cu rr e a m en u d o q u e en tr e e l h ec h o in te le ct u al y l a n o rm a d e co n d u ct a ex is ta c o n tr ad ic ci ó n ? ¿ C u ál s er á, e n to n ce s, l a v er d ad er a co n ce p ci ó n d el m u n d o : la a fi rm ad a ló g ic am en te c o m o h ec h o i n te le ct u al , o l a q u e re su lt a d e la r ea l ac ti v id ad d e ca d a cu al , q u e se h al la i m p lí ci ta e n s u q u eh a ce r? P u es to q u e el q u eh ac er es s ie m p re u n q u eh ac er p o lí ti co , ¿n o p u ed e d ec ir se q u e la f il o so fí a re al d e ca d a cu al s e h al la to d a co n te n id a en s u p o lí ti ca ? E st e co n tr as te e n tr e el p en sa r y e l q u eh ac er , es d ec ir , la co ex is te n ci a d e d o s co n ce p ci o n es d el m u n d o , u n a af ir m ad a en p al ab ra s y la o tr a m an if es tá n d o se e n e l q u eh ac er m is m o , n o s e d eb e si em p re a l a m al a fe . L a m al a fe p u ed e se r u n a ex p li ca ci ó n sa ti sf ac to ri a p ar a al g u n o s in d iv id u o s si n g u la rm en te co n si d er ad o s, o ta m b ié n p ar a g ru p o s m ás o m en o s n u m er o so s, p er o e s sa ti sf ac to ri a cu an d o e l co n tr as te s e v er if ic a en l as m an if es ta ci o n es d e la v id a d e la s am p li as m as as ; en t al c as o , d ic h o c o n tr as te só lo p u ed e se r la e x p re si ó n d e co n tr ad ic ci o n es m ás p ro fu n d as d e o rd en h is tó ri co s o ci al . E st o si g n if ic a q u e u n g ru p o s o ci al t ie n e su p ro p ia c o n ce p ci ó n d el m u n d o , au n q u e em b ri o n ar ia , q u e se m an if ie st a en l a ac ci ó n , y c u an d o i rr eg u la r y o ca si o n al m en te - es d ec ir , cu an d o s e m u ev e co m o u n t o d o o rg án ic o -, p o r ra zo n es d e su m is ió n y s u b o rd in ac ió n i n te le ct u al , to m a en p ré st am o u n a co n ce p ci ó n q u e n o e s la s u y a, u n a co n ce p ci ó n d e o tr o g ru p o s o ci al , la af ir m a d e p al ab ra y cr ee se g u ir la , es p o rq u e la si g u e en "t ie m p o s n o rm al es ", es d ec ir , cu an d o la co n d u ct a n o es in d ep en d ie n te y au tó n o m a, si n o p re ci sa m en te so m et id a y su b o rd in ad a. H e ah í ta m b ié n p o r q u é n o s e p u ed e se p ar ar l a fi lo so fí a d e la p o lí ti ca , y p o r q u é se p u ed e d em o st ra r, e n c am b io , q u e la e le cc ió n d e la c o n ce p ci ó n d el m u n d o e s ta m b ié n u n h ec h o p o lí ti co . E s p re ci so , p o r co n si g u ie n te , ex p li ca r p o r q u é su ce d e q u e en ca d a ép o ca co ex is ta n m u ch o s si st em as y co rr ie n te s fi lo só fi ca s; có m o n ac en , có m o se d if u n d en , p o r q u é la d if u si ó n s ig u e ci er ta s lí n ea s d e ru p tu ra y c ie rt as d ir ec ci o n es , et c. E st o n o s m u es tr a cu án n ec es ar io e s si st em at iz ar c rí ti ca y c o h er en te m en te n u es tr as i n tu ic io n es d el m u n d o y d e la v id a, fi ja n d o co n ex ac ti tu d lo q u e d eb e en te n d er le p o r "s is te m a" , a fi n d e q u e n o se a co m p re n d id o e n e l se n ti d o p ed an te sc o y p ro fe so ra l d e la p al ab ra . P er o e st a el ab o ra ci ó n s ó lo p u ed e y d eb e se r h ec h a en e l te rr en o d e la h is to ri a d e la f il o so fí a, l a cu al m u es tr a q u é el ab o ra ci ó n h a su fr id o e l p en sa m ie n to e n e l cu rs o d e lo s si g lo s y q u é es fu er zo c o le ct iv o h a co st ad o n u es tr o a ct u al m o d o d e p en sa r, e l cu al r es u m e y c o m p en d ia t o d a la h is to ri a p as ad a, in cl u so e n s u s er ro re s y d el ir io s, q u e n o p o r h ab er s id o c o m et id o s en e l p as ad o , cu an d o e ra n ra zo n ab le s, t ie n en p o r q u é se r re p ro d u ci d o s en e l p re se n te , cu an d o n o s o n n ec es ar ia m en te ra zo n ab le s. ¿Q u é id ea s e h ac e es p u eb lo d e la f il o so fí a? S e la p u ed e re co n st ru ir a t ra v és d e lo s m o d o s d e d ec ir d el l en g u aj e co m ú n . U n o d e lo s m ás d if u n d id o s es a q u el d e "t o m ar l as c o sa s co n fi lo so fí a" , el c u al , u n a v ez a n al iz ad o , n o t ie n e p o r q u é se r re ch az ad o t o ta lm en te . E s ci er to q u e se c o n ti en e en é l u n a im p lí ci ta i n v it ac ió n a l a re si g n ac ió n y a l a p ac ie n ci a; p er o , p o r lo q u e p ar ec e, e l p u n to m ás i m p o rt an te e s su i n v it ac ió n a l a re fl ex ió n , a to m ar c o n ci en ci a q u e lo q u e su ce d e es e n e l fo n d o r ac io n al y c o m o t al e s p reci so e n ca ra rl o , co n ce n tr an d o l as fu er za s ra ci o n al es y n o d ej án d o se ar ra st ra r p o r lo s im p u ls o s in st in ti v o s y v io le n to s. S e p o d rí an re ag ru p ar es to s m o d o s d e d ec ir p o p u la re s ju n to a la s ex p re si o n es si m il ar es d e es cr it o re s d e ca rá ct er p o p u la r -t o m án d o la s d e lo s g ra n d es v o ca b u la ri o s- , d e la s cu al es fo rm an p ar te l o s té rm in o s "f il o so fí a" , "f il o só fi ca m en te ", y , se p o d rá v er q u e és ta s ti en en u n si g n if ic ad o m u y p re ci so , d e su p er ac ió n d e la s p as io n es b es ti al es y el em en ta le s, en u n a co n ce p ci ó n d e la n ec es id ad q u e d a al q u eh ac er u n a d ir ec ci ó n c o n sc ie n te . E st e es e l n ú cl eo sa n o d el se n ti d o co m ú n , lo q u e p o d rí a ll am ar se el b u en se n ti d o y q u e m er ec e se r d es ar ro ll ad o y c o n v er ti d o e n c o sa u n it ar ia y c o h er en te . A sí a p ar ec e cl ar o p o r q u é n o e s p o si b le s ep ar ar l o q u e se l la m a ‘f il o so fí a ci en tí fi ca ’ d e la f il o so fí a ‘v u lg ar y p o p u la r’ , q u e es só lo u n c o n ju n to d is g re g ad o d e id ea s y o p in io n es . P er o e n e st e p u n to s e p la n te a el p ro b le m a fu n d am en ta l d e to d a co n ce p ci ó n d el m u n d o , d e to d a fi lo so fí a q u e se h ay a co n v er ti d o en u n a "r el ig ió n ", u n a "f e" ; es d ec ir , q u e h ay a p ro d u ci d o u n a ac ti v id ad p rá ct ic a y u n a v o lu n ta d , y q u e es té co n te n id a en és ta s co m o "p re m is a" t eó ri ca i m p lí ci ta ( u n a "i d eo lo g ía ", s e p o d rí a d ec ir , si a l té rm in o i d eo lo g ía s e le d ie ra e l si g n if ic ad o m ás a lt o d e co n ce p ci ó n d el m u n d o q u e se m an if ie st a im p lí ci ta m en te e n el a rt e, e n e l d er ec h o , en l a ac ti v id ad e co n ó m ic a, e n t o d as l as m an if es ta ci o n es d e la v id a in d iv id u al y c o le ct iv a) ; es d ec ir , el p ro b le m a d e co n se rv ar l a u n id ad i d eo ló g ic a d e to d o e l b lo q u e so ci al , q u e p re ci sa m en te e s ci m en ta d o y u n if ic ad o p o r es ta i d eo lo g ía . L a fu er za d e la s re li g io n es , y e sp ec ia lm en te d e la i g le si a ca tó li ca , h a co n si st id o y c o n si st e en q u e el la s si en te n e n ér g ic am en te l a n ec es id ad d e la u n ió n d o ct ri n ar ia d e to d a la m as a "r el ig io sa " y lu ch an p ar a q u e lo s es tr at o s in te le ct u al m en te s u p er io re s n o s e se p ar en d e lo s in fe ri o re s. L a ig le si a ro m an a h a si d o si em p re la m ás te n az en la lu ch a p o r im p ed ir q u e se fo rm en "o fi ci al m en te " d o s re li g io n es : la d e lo s "i n te le ct u al es " y l a d e la s "a lm as s im p le s" . E st a lu ch a n o h a tr an sc u rr id o si n g ra n d es in co n v en ie n te s p ar a la ig le si a m is m a; p er o ta le s in co n v en ie n te s es tá n u n id o s al p ro ce so h is tó ri co q u e tr an sf o rm a to d a la s o ci ed ad c iv il y q u e co n ti en e en b lo q u e u n a cr ít ic a co rr o si v a d e la s re li g io n es . P o r lo m is m o , d a m ay o r re su lt ad o la c ap ac id ad o rg an iz at iv a d el c le ro e n l a es fe ra d e la c u lt u ra , y l a re la ci ó n a b st ra ct am en te ra ci o n al y ju st a q u e la ig le si a en su ám b it o h a sa b id o es ta b le ce r en tr e in te le ct u al es y si m p le s. L o s je su it as h an s id o , in d u d ab le m en te , lo s m ay o re s ar tí fi ce s d e es te e q u il ib ri o , y p ar a co n se rv ar lo h an i m p re so a l a ig le si a u n m o v im ie n to p ro g re si st a q u e ti en d e a d ar c ie rt as sa ti sf ac ci o n es a l as e x ig en ci as d e la c ie n ci a y d e la f il o so fí a, p er o c o n r it m o t an l en to y m et ó d ic o q u e la s m u ta ci o n es n o h an s id o p er ci b id as p o r la m as a d e lo s si m p le s, s i b ie n ap ar ec en c o m o " re v o lu ci o n ar ia s" y d em ag ó g ic as a n te l o s "i n te g ra li st as ". U n a d e la s m a y o re s d eb il id ad es d e la s fi lo so fí as in m an en ti st as 1 e n g en er al co n si st e p re ci sa m en te e n n o h ab er s ab id o c re ar u n a u n id ad i d eo ló g ic a en tr e lo b aj o y l o a lt o , en tr e lo s "s im p le s" y l o s in te le ct u al es . E n l a h is to ri a d e la c iv il iz ac ió n o cc id en ta l el h ec h o s e h a v er if ic ad o e n e sc al a eu ro p ea , co n e l fr ac as o i n m ed ia to d el R en ac im ie n to , y t am b ié n , en p ar te , d e la R ef o rm a, e n c o m p ar ac ió n c o n l a ig le si a ca tó li ca . E st a d eb il id ad s e m an if ie st a en la cu es ti ó n es co lá st ic a, en cu an to p ar ti en d o d e la s fi lo so fí as in m an en ti st as n o se h a in te n ta d o s iq u ie ra c o n st ru ir u n a co n ce p ci ó n q u e p u d ie ra s u st it u ir l a re li g ió n e n l a ed u ca ci ó n in fa n ti l; d e ah í el so fi sm a se u d o -h is tó ri co p o r el cu al p ed ag o g o s n o re li g io so s (a co n fe si o n al es ) y e n r ea li d ad a te o s, p er m it en l a en se ñ an za d e la r el ig ió n p o rq u e la r el ig ió n es l a fi lo so fí a d e la i n fa n ci a d e la h u m an id ad q u e s e re n u ev a en c ad a in fa n ci a n o m et af ó ri ca . E l id ea li sm o s e h a m o st ra d o t am b ié n a d v er so a l o s m o v im ie n to s cu lt u ra le s d e "i r h ac ia e l p u eb lo ", q u e se m an if ie st an en la s ll am ad as u n iv er si d ad es p o p u la re s e in st it u ci o n es si m il ar es , y n o s ó lo p o r su s as p ec to s n eg at iv o s, p o rq u e en t al c as o s ó lo h ab rí a te n id o q u e tr at ar d e h ac er al g o m ej o r. S in em b ar g o , es to s m o v im ie n to s er an d ig n o s d e in te ré s y m er ec ía n s er e st u d ia d o s: t u v ie ro n é x it o , en e l se n ti d o d e q u e d em o st ra ro n , d e p ar te d e lo s "s im p le s" , u n e n tu si as m o s in ce ro y u n a fu er te v o lu nta d d e el ev ar se h ac ia u n a fo rm a su p er io r d e cu lt u ra y d e co n ce p ci ó n d el m u n d o . C ar ec ía n , si n em b ar g o , d e to d a o rg an ic id ad d e p en sa m ie n to f il o só fi co o d e so li d ez y c en tr al iz ac ió n c u lt u ra l; s e te n ía l a im p re si ó n d e q u e se p ar ec ía n a l o s p ri m er o s co n ta ct o s en tr e lo s m er ca d er es i n g le se s y l o s n eg ro s d e Á fr ic a, e n lo s q u e se e n tr eg ab an m er ca n cí as d e m o ro n d an g a p o r p ep it as d e o ro . P o r o tr a p ar te , la o rg an ic id ad d e p en sa m ie n to y l a so li d ez c u lt u ra l p o d ía n l o g ra rs e so la m en te s i en tr e lo s in te le ct u al es y l o s si m p le s h u b ie ra e x is ti d o l a m is m a u n id ad q u e d eb e d ar se e n tr e la t eo rí a y la p rá ct ic a, s i lo s in te le ct u al es h u b ie se n s id o i n te le ct u al es o rg án ic am en te p er te n ec ie n te s a es as m as as , si h u b ie se n e la b o ra d o y d ad o c o h er en ci a a lo s p ri n ci p io s y p ro b le m as q u e és ta s 1 T eo rí a fi lo só fi ca s e g ú n l a c u al l o r ep re se n ta d o c o m o c o n te n id o d e la c o n ci en ci a es l a ú n ic a re al id ad e n o p o si ci ó n a l o q u e es tá f u er a d e el la . N o ta d el e d it o r p la n te ab an co n su ac ti v id ad , co n st it u y en d o as í u n b lo q u e cu lt u ra l y so ci al . S e tr at ab a, en to n ce s, d e la m is m a cu es ti ó n s eñ al ad a: u n m o v im ie n to f il o só fi co e s ta l cu an d o s e d is p o n e a d es ar ro ll ar u n a cu lt u ra f il o só fi ca p ar a g ru p o s re st ri n g id o s d e in te le ct u al es o , al c o n tr ar io , só lo es ta l cu an d o , en el tr ab aj o d e el ab o ra ci ó n d e u n p en sa m ie n to su p er io r al se n ti d o co m ú n y c ie n tí fi ca m en te c o h er en te , n o s e o lv id a ja m ás d e m an te n er e l co n ta ct o c o n l o s "s im p le s" y , an te s q u e n ad a, e n cu en tr a en d ic h o c o n ta ct o l a fu en te d e lo s p ro b le m as q u e h a d e es tu d ia r y r es o lv er . S ó lo m ed ia n te e st e co n ta ct o u n a fi lo so fí a d ev ie n e "h is tó ri ca ", s e d ep u ra d e lo s el em en to s in te le ct u al is ta s d e n at u ra le za i n d iv id u al y s e h ac e "v id a" * . * Q u iz ás s ea ú ti l d is ti n g u ir " p rá ct ic am en te " la f il o so fí a d el s en ti d o c o m ú n p ar a in d ic ar m ej o r el p as o d e u n m o m en to a l o tr o . E n l a fi lo so fí a so b re sa le n e sp ec ia lm en te l o s ca ra ct er es d e la el ab o ra ci ó n in d iv id u al d el p en sa m ie n to ; en el se n ti d o co m ú n , en ca m b io , lo s ca ra ct er es d if u so s y d is p er so s d e u n p en sa m ie n to g en ér ic o d e ci er ta ép o ca y d e ci er to am b ie n te p o p u la r. P er o t o d a fi lo so fí a ti en d e a co n v er ti rs e en s en ti d o c o m ú n d e u n a m b ie n te , si b ie n re st ri n g id o (d e to d o s lo s in te le ct u al es ). S e tr at a, p o r lo ta n to , d e el ab o ra r u n a fi lo so fí a q u e, t en ie n d o y a d if u si ó n o d if u si v id ad p o r en co n tr ar se c o n ec ta d a a la v id a p rá ct ic a im p lí ci ta e n e ll a, s e co n v ie rt a en u n r en o v ad o s en ti d o c o m ú n , co n l a co h er en ci a y e l n er v io d e la s fi lo so fí as i n d iv id u al es . E st o n o p u ed e lo g ra rs e si n o s e si en te p er m an en te m en te l a ex ig en ci a d el c o n ta ct o c u lt u ra l ca n l o s "s im p le s" . U n a fi lo so fí a d e la p ra x is s ó lo p u ed e p re se n ta rs e in ic ia lm en te e n a ct it u d p o lé m ic a y cr ít ic a, co m o su p er ac ió n d el m o d o d e p en sa r p re ce d en te y d el p en sa m ie n to co n cr et o ex is te n te (o d el m u n d o cu lt u ra l ex is te n te ). E s d ec ir , p ri n ci p al m en te , co m o cr ít ic a d el "s en ti d o c o m ú n " (l u eg o d e h ab er se b as ad o e n e l se n ti d o c o m ú n p ar a d em o st ra r q u e "t o d o s" so n f il ó so fo s y q u e n o s e tr at a d e in tr o d u ci r ex n o vo u n a ci en ci a en l a v id a in d iv id u al d e "t o d o s" , si n o d e in n o v ar y t o rn ar " cr ít ic a » u n a ac ti v id ad y a ex is te n te ) y l u eg o d e la f il o so fí a d e lo s in te le ct u al es , q u e h a d ad o lu g ar a la h is to ri a d e la fi lo so fí a y q u e, en cu an to in d iv id u al (y , en ri g o r, d e d es ar ro ll o es en ci al en la ac ti v id ad d e al g u n o s in d iv id u o s p ar ti cu la rm en te d o ta d o s) , p u ed e co n si d er ar se c o m o l a "c u m b re " d el p ro g re so d el s en ti d o co m ú n , p o r lo m en o s d el s en ti d o c o m ú n d e lo s es tr at o s m ás c u lt o s d e la s o ci ed ad y , a tr av és d e és to s, t am b ié n d el s en ti d o c o m ú n p o p u la r. H e aq u í p o r q u é u n a in tr o d u cc ió n a l es tu d io d e la f il o so fí a d eb e ex p o n er s in té ti ca m en te l o s p ro b le m as n ac id o s d el p ro ce so d e d es ar ro ll o d e la c u lt u ra g en er al , q u e se r ef le ja s ó lo p ar ci al m en te e n l a h is to ri a d e la f il o so fí a y q u e, a p es ar d e el lo , en a u se n ci a d e u n a h is to ri a d el s en ti d o c o m ú n ( im p o si b le d e co n st ru ir p o r fa lt a d e m at er ia l d o cu m en ta l) , si g n e si en d o l a fu en te m áx im a d e re fe re n ci a p ar a cr it ic ar lo s, d em o st ra r su v al o r re al ( si a ú n l o t ie n en ) o e l si g n if ic ad o q u e h an t en id o c o m o a n il lo s su p er ad o s d e u n a ca d en a, y p ar a fi ja r lo s n u ev o s p ro b le m as a ct u al es o l a u b ic ac ió n a ct u al d e lo s v ie jo s p ro b le m as . L a re la ci ó n e n tr e fi lo so fí a "s u p er io r" y s en ti d o c o m ú n e st á as eg u ra d a p o r la " p o lí ti ca ", as í co m o e st á as eg u ra d a p o r la p o lí ti ca l a re la ci ó n e n tr e el c at o li ci sm o d e lo s in te le ct u al es y el d e lo s "s im p le s" . L as d if er en ci as exis te n te s en tr e am b o s ca so s so n , si n em b ar g o , fu n d am en ta le s. E l h ec h o d e q u e la ig le si a d eb a af ro n ta r el ’ p ro b le m a d e lo s "s im p le s" si g n if ic a, e n v er d ad , q u e h a h ab id o r u p tu ra e n l a co m u n id ad d e lo s "f ie le s" , ru p tu ra q u e n o p u ed e se r el im in ad a el ev an d o a lo s "s im p le s" al n iv el d e lo s in te le ct u al es (t am p o co se p ro p o n e la i g le si a es te o b je ti v o , id ea l y e co n ó m ic am en te d es p ro p o rc io n ad o a s u s fu er za s ac tu al es ), s in o e je rc ie n d o u n a d is ci p li n a d e h ie rr o s o b re l o s in te le ct u al es a f in d e q u e n o p as en d e ci er to s lí m it es e n l a d is ti n ci ó n y n o l a to rn en c at as tr ó fi ca e i rr ep ar ab le . E n e l p as ad o es ta s "r u p tu ra s" en la co m u n id ad d e lo s fi el es er an re m ed ia d as p o r fu er te s m o v im ie n to s d e m as as q u e d et er m in ab an , o s e re so lv ía n e n l a fo rm ac ió n d e n u ev as ó rd en es re li g io sa s en t o rn o a f u er te s p er so n al id ad es ( D o m in g o , F ra n ci sc o ). 2 P er o l a C o n tr ar re fo rm a es te ri li zó e st e b u ll ir d e fu er za s p o p u la re s. L a C o m p añ ía d e Je sú s es l a ú lt im a g ra n o rd en r el ig io sa d e er ig en r ea cc io n ar io y a u to ri ta ri o , co n c ar ác te r re p re si v o y " d ip lo m át ic o ", q u e se ñ al ó c o n s u n ac im ie n to e l en d u re ci m ie n to d el o rg an is m o c at ó li co . L as n u ev as ó rd en es a p ar ec id as d es p u és t ie n en e sc as ís im o s ig n if ic ad o " re li g io so " y u n g ra n si g n if ic ad o " d is ci p li n ar io " so b re l a m as a d e lo s fi el es ; so n r am if ic ac io n es y t en tá cu lo s d e la C o m p añ ía d e Je sú s, o se co n v ir ti er o n en ta le s; en in st ru m en to s d e "r es is te n ci a" p ar a co n se rv ar l as p o si ci o n es p o lí ti ca s ad q u ir id as , n o f u er za s re n o v ad o ra s y d e d es ar ro ll o . E l ca to li ci sm o s e h a co n v er ti d o e n " je su it is m o ". E l m o d er n is m o n o c re ó ó rd en es r el ig io sa s, si n o u n p ar ti d o p o lí ti co : la d em o cr ac ia c ri st ia n a. 3 L a p o si ci ó n d e la f il o so fí a d e la p ra x is e s an tí te si s d e la f il o so fí a ca tó li ca : la f il o so fí a d e la p ra x is n o t ie n d e a m an te n er a l o s "s im p le s" e n s u f il o so fí a p ri m it iv a d el s en ti d o c o m ú n , si n o , p o r el c o n tr ar io , a co n d u ci rl o s h ac ia u n a co n ce p ci ó n s u p er io r d e la v id a. S e af ir m a la ex ig en ci a d el c o n ta ct o e n tr e in te le ct u al es y s im p le s, n o p ar a li m it ar l a ac ti v id ad c ie n tí fi ca y m an te n er l a u n id ad a l b aj o n iv el d e la s m as as , si n o p ar a co n st ru ir u n b lo q u e in te le ct u al - m o ra l q u e h ag a p o si b le u n p ro g re so in te le ct u al d e m as as y n o só lo p ar a p o co s g ru p o s in te le ct u al es . E l h o m b re a ct iv o , d e m as a, e la b o ra p rá ct ic am en te , p er o n o t ie n e cl ar a co n ci en ci a te ó ri ca d e su e la b o ra ci ó n , q u e si n e m b ar g o e s u n c o n o ci m ie n to d el m u n d o e n c u an to l o t ra n sf o rm a. S u co n ci en ci a te ó ri ca p u ed e es ta r, h is tó ri ca m en te , in cl u so en co n tr ad ic ci ó n co n su el ab o ra ci ó n . C as i se p u ed e d ec ir q u e ti en e d o s co n ci en ci as te ó ri ca s (o u n a co n ci en ci a co n tr ad ic to ri a) : u n a im p lí ci ta en su el ab o ra ci ó n y q u e re al m en te lo u n e a to d o s su s co o p er ad o re s en l a tr an sf o rm ac ió n p rá ct ic a d e la r ea li d ad ; y o tr a su p er fi ci al m en te e x p lí ci ta o v er b al , q u e h a h er ed ad o d el p as ad o y la h a ac ep ta d o si n cr ít ic a. S in em b ar g o , es ta co n ci en ci a "v er b al " n o c ar ec e d e co n se cu en ci as : u n if ic a a u n g ru p o s o ci al d et er m in ad o , in fl u y e so b re l a co n d u ct a m o ra l, s o b re l a d ir ec ci ó n d e la v o lu n ta d , d e m an er a m ás o m en o s en ér g ic a, q u e p u ed e ll eg ar h as ta u n p u n to e n q u e la c o n tr ad ic to ri ed ad d e la c o n ci en ci a n o p er m it a ac ci ó n al g u n a, n in g u n a d ec is ió n , n in g u n a el ec ci ó n , y p ro d u zc a u n es ta d o d e p as iv id ad m o ra l y p o lí ti ca . L a co m p re n si ó n c rí ti ca d e sí m is m o s e lo g ra a t ra v és d e u n a lu ch a d e "h eg em o n ía s" p o lí ti ca s, d e d ir ec ci o n es c o n tr as ta n te s; p ri m er o e n e l ca m p o d e la ét ic a, l u eg o e n e l d e la p o lí ti ca , p ar a ar ri b ar f in al m en te a u n a el ab o ra ci ó n s u p er io r d e la p ro p ia c o n ce p ci ó n d e la r ea li d ad . L a co n ci en ci a d e fo rm ar p ar te d e u n a d et er m in ad a fu er za h eg em ó n ic a (e st o e s, l a co n ci en ci a p o lí ti ca ) es l a p ri m er a fa se p ar a u n a u lt er io r y p ro g re si v a au to co n ci en ci a, e n l a cu al t eo rí a y p rá ct ic a se u n en f in al m en te . P er o l a u n id ad d e la t eo rí a y 2 L o s m o v im ie n to s h er ét ic o s d el m ed io ev o c o m o r ea cc ió n s im u lt á n ea c o n tr a la p o li ti q u er ía d e la i g le si a y co n tr a la f il o so fí a es co lá st ic a q u e fu e su e x p re si ó n , so b re l a b as e d el n ac im ie n to d e la s co m u n a s, h a n s id o u n a "r u p tu ra " en tr e la m a sa y l o s in te le ct u al es e n l a ig le si a, r u p tu ra c ic at ri za d a p o r la f o rm ac ió n d e m o v im ie n to s p o p u la re s, r el ig io so s, r ea b so rb id o s p o r la i g le si a en l a fo rm ac ió n d e la s ó rd en es m e n d ic an te s y e n u n a n u e v a u n id ad r el ig io sa . 3 R ec o rd ar l a an éc d o ta ( re la ta d a p o r S te ed e n s u s M e m o ri as ) d el c ar d en al q u e e x p li ca a l p ro te st an te i n g lé s fi lo - ca tó li co q u e lo s m il a g ro s d e S an Je n ar o so n artí c u lo s d e fe p ar a el p o p u la ch o n ap o li ta n o , n o p ar a lo s in te le ct u al es ; y q u e ta m b ié n e n l o s ev a n g el io s h a y " ex a g e ra ci o n es ". Y q u e a la p re g u n ta " ¿P er o n o s o m o s cr is ti an o s? ", r es p o n d e: " N o so tr o s so m o s ‘p re la d o s’ , es to e s, ‘ p o lí ti co s’ d e la i g le si a d e R o m a" . d e la p rá ct ic a n o es , d e n in g u n a m an er a, al g o m ec án ic am en te d ad o , si n o u n d ev en ir h is tó ri co , q u e ti en e su fa se el em en ta l y p ri m it iv a en el se n ti d o d e "d is ti n ci ó n ", d e "s ep ar ac ió n ", d e in d ep en d en ci a in st in ti v a, y q u e p ro g re sa h as ta l a p o se si ó n r ea l y c o m p le ta d e u n a co n ce p ci ó n d el m u n d o c o h er en te y u n it ar ia . H e aq u í p o r q u é es n ec es ar io p o n er d e re li ev e q u e el d es ar ro ll o p o lí ti co d el c o n ce p to d e h eg em o n ía r ep re se n ta u n g ra n p ro g re so fi lo só fi co , ad em ás d e u n p ro g re so p o lí ti co p rá ct ic o , p o rq u e n ec es ar ia m en te im p li ca y su p o n e u n a u n id ad i n te le ct u al y u n a ét ic a co n fo rm e a u n a co n ce p ci ó n d e la r ea li d ad q u e h a su p er ad o el se n ti d o co m ú n y se h a to rn ad o cr ít ic a, au n q u e só lo se a d en tr o d e lí m it es es tr ec h o s. S in em b ar g o , en lo s m ás re ci en te s d es ar ro ll o s d e la fi lo so fí a d e la p ra x is , la p ro fu n d iz ac ió n d el c o n ce p to d e u n id ad e n tr e la t eo rí a y l a p rá ct ic a se h al la a ú n e n s u f as e in ic ia l; q u ed an t o d av ía r es id u o s d e m ec an ic is m o , p u es to q u e se h ab la d e la t eo rí a co m o "c o m p le m en to ", c o m o " ac ce so ri o " d e la p rá ct ic a, d e la t eo rí a co m o s ie rv a d e la p rá c ti ca . P ar ec e co rr ec to q u e ta m b ié n e st e p ro b le m a d eb a se r u b ic ad o h is tó ri ca m en te , es d ec ir , co m o u n as p ec to d el p ro b le m a p rá ct ic o d e lo s in te le ct u al es . A u to co n ci en ci a cr ít ic a si g n if ic a, h is tó ri ca y p o lí ti ca m en te , la c re ac ió n d e u n a él it e d e in te le ct u al es ; u n a m as a h u m an a n o s e "d is ti n g u e" y n o s e to rn a in d ep en d ie n te p er s e, s in o rg an iz ar se ( en s en ti d o a m p li o , y n o h a y o rg an iz ac ió n s in i n te le ct u al es , co n cr et am en te , si n o rg an iz ad o re s y d ir ig en te s, e s d ec ir , si n q u e el a sp ec to t eó ri co d el n ex o t eo rí a- p rá ct ic a se d is ti n g a co n cr et am en te e n u n a ca p a d e p er so n as " es p ec ia li za d as " en l a el ab o ra ci ó n c o n ce p tu al y f il o só fi ca . P er o e st e p ro ce so d e cr ea ci ó n d e in te le ct u al es e s la rg o , d if íc il , ll en o d e co n tr ad ic ci o n es , d e av an ce s y r et ro ce so s, d es b an d es y re ag ru p am ie n to s, y en él la "f id el id ad " d e la s m as as (y la fi d el id ad y la d is ci p li n a so n i n ic ia lm en te l a fo rm a q u e as u m e la a d h es ió n d e la m as a y s u c o la b o ra ci ó n a l d es ar ro ll o d e to d o f en ó m en o c u lt u ra l) e s p u es ta a d u ra p ru eb a. E l p ro ce so d e d es ar ro ll o e st á v in cu la d o a u n a d ia lé ct ic a in te le ct u al es -m as a; e l es tr at o d e lo s in te le ct u al es s e d es ar ro ll a cu an ti ta ti v a v c u al it at iv am en te ; p er o t o d o s al to h ac ia u n a n u ev a "a m p li tu d " y c o m p le ji d ad d el e st ra to d e lo s in te le ct u al es e st á li g ad o a u n m o v im ie n to a n ál o g o d e la m as a d e lo s si m p le s, q u e se e le v a h ac ia n iv el es s u p er io re s d e cu lt u ra y a m p lí a si m u lt án ea m en te s u e sf er a d e in fl u en ci a, e n tr e em in en ci as i n d iv id u al es o g ru p o s m ás o m en o s im p o rt an te s en e l es tr at o d e lo s in te le ct u al es e sp ec ia li za d o s. S in e m b ar g o , en e l p ro ce so s e re p it e n c o n ti n u am en te m o m en to s en l o s cu al es s e p ro d u ce , en tr e m as a e in te le ct u al es ( o e n tr e al g u n o s d e el lo s; o en tr e g ru p o s d e el lo s) u n a se p ar ac ió n , u n a p ér d id a d e co n ta ct o . D e ah í la i m p re si ó n d e "a cc es o ri o ", d e co m p le m en ta ri o , d e su b o rd in ad o . In si st ir s o b re e l el em en to " p rá ct ic a’ d el n ex o te o rí a- p rá ct ic a, lu eg o d e h ab er es ci n d id o , se p ar ad o y n o só lo d is ti n g u id o am b o s el em en to s (o p er ac ió n m er am en te m ec án ic a y c o n v en ci o n al ), s ig n if ic a q u e se a tr av ie sa u n a fa se h is tó ri ca r el at iv am en te p ri m it iv a, u n a fa se a ú n e c o n ó m ic o -c o rp o ra ti v a, e n l a cu al s e tr an sf o rm a cu an ti ta ti v am en te el cu ad ro g en er al d e la "e st ru ct u ra , y la cu al id ad - su p er es tr u ct u ra e st á en v ía s d e su rg ir , au n q u e n o e st á to d av ía o rg án ic am en te f o rm ad a. H a y q u e d es ta ca r la i m p o rt an ci a y e l si g n if ic ad o q u e ti en en , en e l m u n d o m o d er n o , lo s p ar ti d o s p o lí ti co s, p ar a la el ab o ra ci ó n y la d if u si ó n d e la s co n ce p ci o n es d el m u n d o , en cu an to el ab o ra n la ét ic a y la p o lí ti ca co n fo rm e a la s m is m as , es d ec ir , fu n ci o n an co m o "e x p er im en ta d o re s" d e d ic h as c o n ce p ci o n es . L o s p ar ti d o s se le cc io n an i n d iv id u al m en te l a m as a ac tu an te , y la se le cc ió n se p ro d u ce co n ju n ta m en te en el ca m p o p rá ct ic o y en el te ó ri co , co n u n a re la ci ó n t an to m ás e st re ch a en tr e te o rí a y p rá ct ic a cu an to m ás r ad ic al m en te in n o v ad o ra y a n ta g ó n ic a d e lo s v ie jo s m o d o s d e p en sa m ie n to e s la c o n ce p ci ó n . P o r es o s e p u ed e d ec ir q u e lo s p ar ti d o s so n l o s el ab o ra d o re s d e la s n u ev as i n te le ct u al id ad es i n te g ra le s y t o ta li ta ri as , es d ec ir , so n e l cr is o l d e la u n ific ac ió n d e te o rí a y p rá ct ic a, e n te n d id a co m o p ro ce so h is tó ri co re al ; y se co m p re n d e q u e su fo rm ac ió n se a n ec es ar ia a tr av és d e la ad h es ió n i n d iv id u al y n o a l m o d o " la b o ri st a" , p u es to q u e si s e tr at a d e d ir ig ir o rg án ic am en te a "t o d a la m as a ec o n ó m ic am en te a ct iv a" , el lo n o d eb e h ac er se s eg ú n v ie jo s es q u em as , si n o in n o v an d o , y la in n o v ac ió n n o p u ed e se r d e m as as , en su s p ri m er o s es ta d io s, si n o p o r in te rm ed io d e u n a él it e en l a cu al l a co n ce p ci ó n i m p lí ci ta e n l a ac ti v id ad h u m an a se h a y a co n v er ti d o , en c ie rt a m ed id a, e n c o n ci en ci a ac tu al , co h er en te y s is te m át ic a, y e n v o lu n ta d p re ci sa y d ec id id a. E s p o si b le e st u d ia r u n a d e es ta s fa se s en l a d is cu si ó n a t ra v és d e la c u al s e v er if ic ar o n l o s m ás r ec ie n te s d es ar ro ll o s d e la f il o so fí a d e la p ra x is , d is cu si ó n r es u m id a en u n a rt íc u lo d e D . S . M ir sk i, c o la b o ra d o r d e C u lt u ra 4 . P u ed e v er se c o m o s e h a p ro d u ci d o e l p as o d e u n a co n ce p ci ó n m ec an ic is ta y p u ra m en te e x te ri o r a u n a co n ce p ci ó n a ct iv is ta , q u e se a ce rc a m ás , co m o s e h a o b se rv ad o , a u n a ju st a co m p re n si ó n d e la u n id ad e n tr e te o rí a y p rá ct ic a, a u n cu an d o n o h a y a ca p ta d o t o d av ía t o d o e l si g n if ic ad o s in té ti co . S e p u ed e o b se rv ar q u e el el em en to d et er m in is ta , fa ta li st a, m ec an ic is ta , h a si d o u n " ar o m a" i d eo ló g ic o i n m ed ia to d e la fi lo so fí a d e la p ra x is , u n a fo rm a d e re li g ió n y d e ex ci ta n te ( al m o d o d e lo s es tu p ef ac ie n te s) , p er o n ec es ar ia y j u st if ic ad a h is tó ri ca m en te p o r el c ar ác te r "s u b al te rn o " d e d et er m in ad o s es tr at o s so ci al es . C u an d o n o se ti en e la in ic ia ti v a en la lu ch a, y cu an d o la lu ch a m is m a te rm in a p o r id en ti fi ca rs e co n u n a se ri e d e d er ro ta s, e l d et er m in is m o m ec án ic o s e co n v ie rt e en u n a fu er z a fo rm id ab le d e re si st en ci a m o ra l, d e co h es ió n , d e p er se v er an ci a p ac ie n te y o b st in ad a. " H e si d o v en ci d o m o m en tá n ea m en te , p er o l a fu er za d e la s co sa s tr ab aj a p ar a m í y a l a la rg a. .. " , et c. L a v o lu n ta d r ea l se d is fr az a d e ac to d e fe e n c ie rt a ra ci o n al id ad d e la h is to ri a, e n u n a fo rm a em p ír ic a y p ri m it iv a d e fi n al is m o a p as io n ad o , q u e ap ar ec e co m o u n s u st it u to d e p re d es ti n ac ió n , d e la p ro v id en ci a, e tc ., d e la s re li g io n es c o n fe si o n al es . E s n ec es ar io i n si st ir en el h ec h o d e q u e au n en es e ca so ex is te re al m en te u n a fu er te ac ti v id ad v o li ti v a (v o lu n ta ri a) , u n a in te rv en ci ó n d ir ec ta s o b re l a "f u er za d e la s co sa s" , p er o d e m an er a im p lí ci ta , v el ad a, q u e se av er g ü en za d e sí m is m a, y p o r lo ta n to , la co n ci en ci a es co n tr ad ic to ri a, c ar ec e d e u n id ad c rí ti ca , et c. P er o c u an d o e l "s u b a lt er n o " se t o rn a d ir ig en te y re sp o n sa b le d e la ac ti v id ad ec o n ó m ic a d e m as as , el m ec an ic is m o ap ar ec e en ci er to m o m en to c o m o u n p el ig ro i n m in en te , y s e p ro d u ce u n a re v is ió n d e to d a la m an er a d e p en sa r p o rq u e h a o cu rr id o u n c am b io e n e l m o d o s o ci al d e se r. L o s lí m it es y e l d o m in io d e la "f u er za d e la s co sa s" s o n r es tr in g id o s. ¿ P o r q u é? . P o rq u e, e n e l fo n d o , si e l su b al te rn o e ra ay er u n a co sa , h o y y a n o l o e s; h o y e s u n a p er so n a h is tó ri ca , u n p ro ta g o n is ta ; si a y er e ra ir re sp o n sa b le p o rq u e er a "r es is te n te " a u n a v o lu n ta d ex tr añ a, h o y se si en te re sp o n sa b le p o rq u e y a n o e s re si st en te , si n o o p er an te y n ec es ar ia m en te a ct iv o y e m p re n d ed o r. P er o in cl u so a y er , ¿f u e so la m en te m er a "r es is te n ci a" , m er a "c o sa ", m er a "i rr es p o n sa b il id ad "? . C ie rt am en te , n o . A l co n tr ar io , es n e ce sa ri o p o n er d e re li ev e q u e el f at al is m o n o e s si n o l a fo rm a en q u e lo s d éb il es s e re v is te n d e u n a v o lu n ta d a ct iv a y r ea l. D e ah í el p o rq u é es n ec es ar io s ie m p re d em o st ra r la i n u ti li d ad d el d et er m in is m o m ec án ic o , el c u al , ex p li ca b le co m o f il o so fí a in g en u a d e la m as a y , só lo c o m o t al , el em en to i n tr ín se co d e fu er za , cu an d o 4 A lu d e p ro b ab le m en te al ar tí cu lo d e D . S . M ir sk i "D em o k ra ti e u n d P ar te i im B o ls ch e w is m u s" , en la se le cc ió n D e m o k ra te u n d P ar te i, p re p ar ad a p o r P . R . R h o d en , V ie n a, 1 9 3 2 , d e la cu al h ab la G la es er , B ib li o g ra fí a fa sc is ta . 1 9 3 3 . (N . d e la R .) es e le v ad o a f il o so fí a re fl ex iv a y c o h er en te p o r lo s in te le ct u al es , se c o n v ie rt e en c au sa d e p as iv id ad , d e im b éc il a u to su fi ci en ci a, y e ll o s in e sp er ar q u e el s u b al te rn o h ay a ll eg ad o a s er d ir ig en te y r es p o n sa b le . U n a p ar te d e la m as a, a u n q u e su b al te rn a, e s si em p re d ir ig en te y re sp o n sa b le , y l a fi lo so fí a d e la p ar te p re ce d e si em p re a l a fi lo so fí a d el t o d o , n o s ó lo c o m o an ti ci p ac ió n t eó ri ca , si n o c o m o n ec es id ad a ct u al . Q u e la c o n ce p ci ó n m ec an ic is ta h a si d o u n a re li g ió n d e su b al te rn o s, s u rg e d e u n a n ál is is d el d es ar ro ll o d e la re li g ió n cr is ti an a, q ue en ci er to p er ío d o h is tó ri co y en co n d ic io n es h is tó ri ca s d et er m in ad as h a si d o y c o n ti n ú a si en d o u n a "n ec es id ad ", u n a fo rm a n ec es ar ia d e la v o lu n ta d d e la s m as as p o p u la re s, u n a fo rm a d et er m in ad a d e ra ci o n al id ad d el m u n d o y d e la v id a, q u e se ñ al ó l o s cu ad ro s g en er al es p ar a la a ct iv id ad p rá ct ic a re al . E n e st e p as aj e d e u n ar tí cu lo d e la C iv il tà C a tt o li ca ( "I n d iv id u al is m o p ag an o e i n d iv id u al is m o c ri st ia n o ", f as c. d el 5 d e m ar zo d e 1 9 3 2 ) m e p ar ec e b ie n e x p re sa d a la m en ci o n ad a fu n ci ó n d el c ri st ia n is m o : "L a fe e n u n p o rv en ir s eg u ro , en l a in m o rt al id ad d el a lm a d es ti n ad a a la b ea ti tu d , en l a se g u ri d ad d e p o d er l le g ar a l g o ce e te rn o , fu e el r es o rt e d e p ro p u ls ió n h ac ia u n t ra b aj o d e in te n sa p er fe cc ió n i n te rn a y d e el ev ac ió n e sp ir it u al . E l v er d ad er o i n d iv id u al is m o c ri st ia n o h a h al la d o aq u í el im p u ls o p ar a su s v ic to ri as . T o d as la s fu er za s d el cr is ti an o fu er o n co n ce n tr ad as a lr ed ed o r d e es te n o b le f in . L ib er ad o d e la s fl u ct u ac io n es e sp ec u la ti v as q u e ar ro ja b an e l al m a a la d u d a, e i lu m in ad o p o r p ri n ci p io s in m o rt al es , el h o m b re s in ti ó r en ac er la s es p er an za s; s eg u ro d e q u e u n a fu er za s u p er io r lo a p u n ta la b a en l a lu ch a co n tr a el m al , se h iz o v io le n ci a a sí m is m o y v en ci ó a l m u n d o ". P er o e n e st e ca so s e tr at a d el c ri st ia n is m o in g en u o , n o d el c ri st ia n is m o j es u it iz ad o , co n v er ti d o e n u n p u ro n ar có ti co p ar a la s m as as p o p u la re s. P er o l a p o si ci ó n d el c al v in is m o , co n s u f ér re a co n ce p ci ó n d e la p re d es ti n ac ió n y d e la g ra ci a q u e d et er m in a u n a v as ta e x p an si ó n d el e sp ír it u d e in ic ia ti v a (o s e co n v ie rt e en , u n a fo rm a d e es te m o v im ie n to ), e s aú n m ás e x p re si v a y s ig n if ic at iv a. 5 ¿P o r q u é y c ó m o s e d if u n d en , y l le g an a s er p o p u la re s, l as n u ev as c o n ce p ci o n es d el m u n d o ? E n e st e p ro ce so d e d if u si ó n ( q u e es , al m is m o t ie m p o , d e su st it u ci ó n d e lo v ie jo y , m u y a m en u d o , d e co m b in ac ió n en tr e lo n u ev o y lo v ie jo ) in fl u y en (¿ có m o y en q u é m ed id a? ) la f o rm a ra ci o n al m ed ia n te l a cu al l a n u ev a co n ce p ci ó n e s ex p u es ta y p re se n ta d a, la au to ri d ad (e n cu an to se a re co n o ci d a y ap re ci ad a, p o r lo m en o s g en ér ic am en te ) d el ex p o si to r, y d e lo s p en sa d o re s y c ie n tí fi co s a lo s cu al es l la m a en s u a p o y o e l ex p o si to r; e l p er te n ec er a l a m is m a o rg an iz ac ió n d e q u ie n s o st ie n e la n u ev a co n ce p ci ó n ( p er o l u eg o d e h ab er e n tr ad o e n l a o rg an iz ac ió n p o r u n m o ti v o q u e n o e s el d e p ar ti ci p ar d e la n u ev a co n ce p ci ó n ). E st o s el em en to s, e n r ea li d ad , v ar ía n s eg ú n e l g ru p o s o ci al d e q u e se t ra te y d el n iv el d el m is m o . P er o l a in v es ti g ac ió n i n te re sa e sp ec ia lm en te e n l o q u e re sp ec ta a l as m as as p o p u la re s, q u e ca m b ia n d e co n ce p ci o n es m ás d if íc il m en te y q u e, e n t o d o c as o , n o l a ac ep ta n ja m ás e n l a fo rm a "p u ra ", p o r d ec ir lo a sí , si n o s ie m p re y s o la m en te c o m o c o m b in ac ió n m ás o m en o s h et er ó cl it a (i rr eg u la r) y a b ig ar ra d a. L a fo rm a ra ci o n al , ló g ic am en te c o h er en te , la am p li tu d d el r az o n am ie n to q u e n o d es cu id a n in g ú n a rg u m en to p o si ti v o o n eg at iv o d e ci er to p es o , ti en en su im p o rt an ci a, p er o es tá n le jo s d e se r d ec is iv as ; p u ed en se r d ec is iv as d e 5 E n e st e se n ti d o v éa se M a s W eb er , L 'e ti ca p ro te st an te e l o s p ir it o d el c ap it al is m o , p u b li ca d o e n l o s N u o v i S tu d i, fa sc íc u lo s d e 1 9 3 1 y si g u ie n te s, y el li b ro d e B . G ro et h u y se n so b re lo s o rí g e n es re li g io so s d e la b u rg u e sí a en F ra n c ia ( O ri g in e s d e l'e sp ri t b o u rg es is e n F ra n ce . I: L 'E g li se e t la b o u rg eo is ie , P ar ís , 1 9 2 7 ). ( N . d e la R .) . m an er a su b o rd in ad a, c u an d o d et er m in ad a p er so n a se h al la y a en c ri si s in te le ct u al y v ac il a en tr e lo v ie jo y l o n u ev o , h a p er d id o l a fe e n l o v ie jo s in d ec id ir se t o d av ía p o r lo n u ev o , et cé te ra . L o m is m o p u ed e d ec ir se d e la a u to ri d ad d e lo s p en sa d o re s y c ie n tí fi co s. E ll a es m u y g ra n d e en e l p u eb lo . P er o , en r ig o r, c ad a co n ce p ci ó n d el m u n d o t ie n e su s p en sa d o re s y ci en tí fi co s q u e p o n er p o r d el an te , y l a au to ri d ad s e h al la d iv id id a. P o r o tr a p ar te e s p o si b le , p ar a ca d a p en sa d o r, d is ti n g u ir , p o n er e n d u d a q u e h a y a d ic h o l as c o sa s en d et er m in ad o se n ti d o , et c. S e p u ed e co n cl u ir q u e el p ro ce so d e d if u si ó n d e la s n u ev as c o n ce p ci o n es s e re al iz a p o r ra zo n es p o lí ti ca s, e s d ec ir , en ú lt im a in st an ci a, s o ci al es ; p er o q u e el e le m en to au to ri ta ri o y el o rg an iz at iv o ti en en en es te p ro ce so u n a fu n ci ó n m u y g ra n d e, in m ed ia ta m en te d es p u és d e p ro d u ci d a la o ri en ta ci ó n g en er al , ta n to e n l o s in d iv id u o s co m o en l o s g ru p o s n u m er o so s. D e al lí s e co n cl u y e, s in e m b ar g o , q u e la s m as as , en c u an to t al e s, só lo p u ed en v iv ir l a fi lo so fí a co m o u n a
Desafio PASSEI DIRETO
Desafio PASSEI DIRETO
Desafio PASSEI DIRETO
Desafio PASSEI DIRETO
Compartir