Logo Studenta

uryana-maytu-3-yupana-matematicas-quechua-central-2020

¡Este material tiene más páginas!

Vista previa del material en texto

Llapanchik yachakushun
Yupana
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
PERÚ Ministeriode Educación
33
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Matemática 3
Cuaderno de trabajo
 Y
up
an
a 
3
M
at
em
át
ic
a 
3 
- 
Q
ue
ch
ua
 v
ar
ia
nt
e 
C
en
tra
l
CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1 28/09/20 15:0128/09/20 15:01
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2 28/09/20 15:0228/09/20 15:02
Matemática 3
33
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Llapanchik yachakushun
Yupana
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 1Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 1 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
Uryana maytu – 3 Yupana – Chawpi Qichwa 
Cuaderno de trabajo - Matemáticas 3 - Quechua Central
©Ministerio de Educación 
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 kimsa kaq qishpichishqa 
7 912 mirachisqa
Impreso en Setiembre 2020
Ruraq
Oscar Esdras Palacios Nación
Rurashqa qawaq
Graciela Esperanza Solis Yanac
Qillqaynin qawaq
Franklin Espinoza Bustamante
Gema Silva Villegas 
Allichaychaw yanapakuqkuna
Pedro Eduardo Sáenz Pérez
Bernardo Sánchez Espinoza
Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaq
Moisés Cárdenas Guzmán
Maytu tupachiqkuna 
Justo Salvador Mejía Ozeta
Rodrigo Vasquez Nuñonca
Siqikuna
DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna
Francisco Valverde Valverde 
Allichashqa qawapaq
Edinson Huamancayo Curi
Impreso en: 
Quad Graphics Perú S. A.
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
2020-05746 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasichaw churashqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020-05746.
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, 
sin permiso expreso de los editores.
Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 2Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 2 9/19/20 10:07 AM9/19/20 10:07 AM
Shutiiqa:
Ñiqiiqa:
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa: 
 Wata:
RiqimanaykipaqRiqimanaykipaq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 3Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 3 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 4Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 4 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, 
kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa 
rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha yachakuq masiykikunawan 
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) 
imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa 
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami 
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, 
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllam runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan, 
yachakuq masiykikunawan, marka masiykikunawan qichwata 
shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), 
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllam 
imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi, 
chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki 
shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
RiqichikuyninRiqichikuynin
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 5Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 5 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
1 Taqa
Yachana
1. Muruyninchikkunata uryapakuy 10
2. Mikuykuna puquchiy 14
3. Mikuykunapa rayminwan Semana santa 18
4. Semana santachaw mikuykuna ruray 22
Yachakunqanchikta musyanapaq 26
2 Taqa
Yachana
5. Ayllupakuypaq alistakuy 28
6. Ayllupakuy 32
7. Ayllupakuychaw mikuykuna ruray 36
8. Mikuykuna qishuy/churay 40
44
4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Yachana
13. Tsaki mikuykuna ayllupakuy/alistakuy 64
14. Tsaki mikuykuna ayllupakuy 68
15. Tsaki mikuy churakuy 72
Yachakunqanchikta rikashun 76
3 Taqa
Yachana
9. Mikuykuna tikrachiy 46
10. Tikrashqa mikuykuna iñishiy 50
11. Qasa patsachaw qishyakuna 54
12. Hatun raymi 58
Yachakunqanchikta rikashun 62
KaqninkunaKaqninkuna
Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Yachakuqanchikta rikachikushun
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd6Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 6 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Yachana
16. Wasi ruray/pirqay 78
17. Wasi qatay 82
18. Wasipaq shumaq ruraykuna 86
Yachakunqanchikta rikaashun 90
6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Yachana
19. Ashma waatay 92
20. Ashmawan waatanakuy 96
21. Awaykuna ruray 100
22. Raymikunamanta yachakushun 104
Yachakunqanchikta rikachikushun 108
7 Taqa Kushi kushilla murupakushun
Yachana
23. Murupakuypaq alistakuy 110
24. Murupakuypaq allichay 114
25. Murupakuy 118
26. Murupakuychaw iñishinakuna 122
Yachakunqaata yarpaa 126
8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik
Yachana
27. Kuwakuy tanta ruray 128
28. Wañukushqakunawan tinkuy 132
29. Mikuykuna yawachinakuy shumaq kaway 136
30. Apunchikkunawan tinkuy 140
Yachakunqanchikta rikaachikushun 144
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 7Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 7 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi 
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa 
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ 
 ñawinsay
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ 
 chiina
*qutsu ~ taki
Yarpaykuna
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. 
Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, 
uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw 
/ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna 
qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, 
kamashqanwanmi qillqashun.
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna 
kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan 
shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi 
 ~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa 
*markanchik ~ markanchi ~ 
 markantsik ~ markantsi ~ 
 markansi
-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi 
*trusku ~ chusku 
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ 
 yachatsikuq ~ yachasikuq 
*chaytraw ~ chaychaw ~ 
 tsaychaw ~ saychaw 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 8Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 8 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
Taqa
1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikchaw awrikuna 
paskayta:
• Pachakkunata tukuynawpa rikar.
• Ishkay pachak yupakunata iñishishpa. 
• Tukuy naanipa yapakunata, qichukunata chuyachir.
• Tawlachaw, qullqa tiqichaw tukuy ruraykunata rikachikur. 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 9Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 9 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
10
Muruyninchikkunata uryarqa, yarpanchik ima killa mururqanchiktam, 
chay mikuykunata ayka killachaw uryanata, parqunata, 
quraanatapis.
Muruyninchikkunata uryapakuy
Yachana
1
• ¿Ayka runatataq minkakushwan kay uryayta ushanapaq? 
• Kikinchiklla rurar, ¿ayka hunaqtataq ushashwan? 
• ¿Ayka killanataq chay sarata muruyashqanpita?
• Kay uryayninchikkunata rikaykur, runakuna murushqanpita 
kananyaq rurashqanta qillqay.
_______________________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________ 
_______________________________
Uryakushun/arukushun.
Rimashun.
Ayllu shimikuna: parquy ~ qarpay
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ chay ~ tsay ~ say ~ hay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 10Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 10 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM
11
Rimasunchik
Shanti churakushqa S/ 60 qillayta. Niykur yapay qillayta sarata 
uryapakushqanpita chaskishqa. Kanan Shantipaqqa S/ 100 
qillaynin kapun. ¿Ayka qillaytataq Shanti chaskishqa sara 
uryapakushqanpita?
• ¿Pitaq qillayta churashqa? __________
• Churakunqanman, ¿yapashqanku, 
manaku? _________________________
• ¿Imatataq tapumanchik?
 ___________________________________
• ¿Imatataq musyanapaq rurashun? 
 __________________________________
a) Antuka kay awrita rumikunawan pukllashpa kaynaw 
paskashqa.
Antukata yupakuna churayta yanapashun.
Shantipa 
qillaynin 
churashqan. 
Sarata 
uryashqanpita 
chaskishqa. 
1
P CH H
P CH H
Kikin shimikuna: tapumanchik ~ tapumanchi ~ tapumantsik ~ tapumantsi ~ tapumansi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 11Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 11 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
12
Kanan Shanti kay material base 10 nishqanwan kay awrita 
paskan.
Kanan yupanawan ruray.
• ¿Ayka hukkunataq kan? ____________________
• ¿Ayka chunkakunataq kan? ________________
• ¿Ayka pachakkunataq kan? _________________
Yupananawan awrita paskay.
Awripa yaskinta rikarir, tapukuykunata yaskiy.
P CH H
Yaskin: ___________________________________________________ 
P CH H
P CH H
Ayllu shimikuna: yaskiy ~ kutichiy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 12Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 12 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
13
Mama Ana 100 chuqlluta rantishqa. Chaypita 65 chuqllupita 
shatuta/parpata rurashqa, wakinta yanushqa. ¿Ayka 
chuqllutataq mama Ana yanushqa?
Kanan yarpachakurir, siqita rikarir, 
kawayninchikchaw ruranqanchikpaq, 
huk awrita ruray.
Qam ruranqayki awrita, yupanachaw paskay. Niykur 
tapukuykunata yaskiy.
¿Ayka hukkunataq kan?_____________
¿Ayka chunkakunataq kan? _________
¿Ayka pachakkunataq kan? _________
Kanan, qam awrita paskay, niykur 
yaskin ruray.
___________________________________
___________________________________
___________________________________
• ¿Ayka chuqllutataq mama Ana ratinshqa? ____________
• ¿Ayka chuqllutataq yanukushqa? ______________________
• ¿Ayka chuqllupitataq shatuta rurashqa? _______________
 
P CH H
Yaskin: _____________________________ 
2
3
Yaskin: _________________________________________________
Yachachikuqta, yanasaykita, rurashqaykipaq 
tapukuy niyanqanmannaw allichay.
Ayllu shimikuna: shatu ~ parpa/ aruy ~ yanuy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 13Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 13 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
14
Markanchikkunachawqa mikuykunata puquchinanpaq, llapan 
ayllukuna chukllata qatayan chakrankuna kuchunchaw, 
wamra niraq waallukunata shaakuchiyan pishqukunata 
manchachiyaananpaq. Kashakunawan, shukshukunawanmi 
qinchapakuyan.
Mikuykuna puquchiy
Yachana
2
• ¿Imatataq runakuna ruraykaayan mikuyninkuna shumaq 
puqunanpaq?
• ¿Ayka qillaytataq runa wanan murukuyninta 
puquchinanpaq?
• ¿Imapaqtaq shuntapakuyan siqichaw kaqkuna?
• Huk hatun chakranchikta shumaq kunchanapaq, 
imakunatapis wananqanchikta yarparir, hawa tawlachaw 
qillqay.
Rimakushun.
Uryakushun/arukushun. 
Wanaqanchikkuna Liyakuna/watana Shukshukuna Kashakuna
Aykatanaw 
wananqanchik 
Ayllu shimikuna: shuntay ~ qutuy ~ pilay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 14Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 14 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
15
Mama Chanta chakranchaw sarata, siwarata, awasta 
puquchinanpaq 4 runawan tapyata rurachin. Chay aruq 
(uryaq) runakunata S/ 50 qillayta qunqa huk hunaq aruyaptin. 
¿Ayka qillaytataq mama Chanta ushashqa chay runakunawan 
aruchikur (uryachikur)?
• ¿Imatataq mama Chanta rurachikun? ________________
• ¿Ayka runakunataq tapyata rurayan? ________________
• ¿Ayka qillaytataq huk runa chaskinqa? ____________
• ¿Ayka qillaytataq mama Chanta 
 wanan 4 runakunapaq? 
 _____________________________
• ¿Imatataq rurashun tapukuyta 
 yaskinapaq? _________________ 
1
Yaskin: mama Chanta _______ qillaytami ushashqa.
Mallka awrita paskashqa pukllana qillaykunawan, yapakunata 
kaynaw rurar:
Markusqa kaynaw qillayta ashishqa: suqta S/ 20 qillay, huk S/ 
50 qillay,kimsa S/ 10 qillay. Qam Markus kar, ¿imanawtaq 
llapan qillayta 4 runakunapaq rakinkiman? Siqikunawan 
yupakunawanpis rikachikuy.
50 + 50 + 50 + 50 =
Chusku S/ 50 qillayta shuntashqa
Yaskin: mama Chanta S/ _______ qillaytami ushashqa.
Yanasaykita, amawtaykita rikachiy rurashqaykita, 
niykur llapayki rikachinakuyay yanapanakuyaanaykipaq.
Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy ~ llamkay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 15Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 15 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
16
Ishtiku wawqin Allpiwan imaykatapis rantinkur aruyan (uryayan). 
Chayshi huk killachaw, Ishtiku 25 runku muñata, 17 runku 
mansanillatapis shuntashqa. Allpina 15 runku anis qurata, 
12 runku rumirutawan hina shuntashqa. ¿Ayka runku hampi 
quratataq ishkankuna shuntayanqa huk watachaw?
• Huknawpa, ¿imanawtaq rurankiman awripa tapukuyninta 
yaskinaykipaq? 
• ¿Imapaqtaq hampi qurata shuntayashqa?
• ¿Ima qurakunatataq shuntayashqa? ¿Aykatayan?
• ¿Imatataq tapumanchik?
• ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? Yachanqaykinaw 
 ruray.
2
Yaskin: ___________________________________________________
Kanan, kay awri paskashqaykita tinkuchiy 
yanasaykikuna rurayashqankunatawan. Chaypita 
rikay. ¿Llapan ruranqaykiku alli? Pishipanqaykita 
allichay.
Ayllu shimikuna: runku ~ shikra ~ wayqa
Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 16Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 16 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
17
Amarumi 1 pilluy alamrita rantishqa murukuna chakranta 
kunchananpaq, chaypita 145 metrowan alamriwan 
kunchashqa. Chaynashi 55 metro nishqan alamri puchushqa. 
¿Ayka metrotaq 1 pilluy alamrichaw kan?
Kanan, alliq kaayirir, awripa tapuyninta yaskiy. 
• Marya kay awrita paskananpaq material base 10 
 nishqanwan, yanapakushqa.
• Kanan, kaychaw shuntay. 
Rurashqan 
kuncha
 Puchuq
• ¿Ayka pilluy alamritataq Amaru rantishqa? __________
• ¿Ayka metrowantaq chakranta kunchashqa? ________
• ¿Imatataq tapumanchik? 
 ___________________________
• ¿Imanawpataq tarishun ayka
 metroyuq huk pilluy alamri 
 kashqanta? 
• Yarpachakurir, ruray. 
3
Yaskin: ___________________________________________________
Yaskin: ______________________________
P CH H
P CH H
P CH H
P CH H
Ayllu shimikuna: kuncha ~ quncha ~ kancha ~ chiku ~ kuntra
Kikin shimikuna: kaychaw ~ kaytraw
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 17Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 17 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
18
Semana Santachaw llapan runakunapaqmi apita, kisu ankashqata 
aypachiyan. Chaypaqqa raymi ruraq runami kilu-kilu tupurir, llapan 
runakunapaq yanukun. Mana chayqa runakuna ahaakuyanmi. 
Mikuykunapa rayminwan 
Semana santa Yachana
3
• ¿Aykaq ullqukunata, warmikunata rikayanki?
• ¿Imatataq rurapakuyan? ¿Imanir?
Markaykichaw raymita rurar, ayka mikuykunatapis 
aruyanqanpaq tapukurir tawlapa hakuqninman churay.
Arukushun/uryakushun.
Rimakushun.
Mikuykuna Ayka Aruyanqan
Ayllu shimikuna: piñay ~ ahay
Kikin shimikuna: chaypaqqa ~ tsaypaqqa ~ saypaqqa ~ haypaqqa
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 18Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 18 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
19
Mama Paulina siqichaw rikanqanchikknaw, chuqlluta, 
aawashta, papakunatapis churashqa, chaykunata ushar 
yanapay.
a) Awrita paskashun qatiq siqikunata rurar.
ch) Antuku yupakunawan kaynaw patsaachishqa.
 Pishiqkunata ruray. 
h) Qatinakuqkunata rikarir, ishkan pishiq siqikunata ruray. 
1
• ¿Chuqlluwanku qallan?, ¿ayka awash qatin?
• ¿Imanawtaq qatinakuyan? ¿Yapakanku? ¿Qichukanku?
• ¿Ayka chuqllutawantaq awashpa siqin qatin?
• ¿Ayka papataq qatin?
4
4
8
1
5
8
10
2
Ayllu shimikuna: papa ~ akshu
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 19Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 19 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
20
Shamuku ñawpa 3 papata qutun, chaypita chusku papata. 
Lali ñawpa 5 uqata churashqa, chaypita 2 uqata.
¿Shamukupa llapan papan tinkunku Lalipa llapan uqanwan? 
Chayta musyanaykipaq rumikunawan, base diez, regleta 
nishqankunawan, siqikunawanpis yanapakuy.
2
Yaskin: ________________________________________________
Sara yarquyninta tarishqa regleta llimpiyuq nishqanwan 
yanapanakuypa, niykur kaynawpa siqishqa:
Shamuku
Lali
Sara nin: “Shamukupa llapan papanmi Lalipa llapan uqawan 
tinkun”.
3 4
7
5 2
7
Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 20Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 20 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
21
Kanan pukllashun yapaykunata tinkuchinapaq.
- Rurakuna: regleta llimpiyuq nishqan
- Pukllay 4 yanasaykikunawan
- Imanaw pukllana:
Ñawpa, hukninchikmi qapariypa huk yupapa shutinta 
nishun. Kanmanchik kaynaw, Malli nin 12. Chayna chuskuq 
yanasakuna ishkaq-ishkaq purwaakarir, patsachiyan 
llaninakuyta kaynaw:
8 4 3 2 7
Chaypita siqin rurarir, yupankuna churayan. 
Ñawpa ushaqmi huk puntuta purwanpaq apan.
Chaynaw llapan ushayanqanyaq.
Kanan qamkunapis chuskuq-chuskuq purwakaarir, rurayay 
regleta nishqan pukllanakunawan yanapakur. Niykur kaychaw 
siqinkuna, yupankunapis rurayay, qillqashqa yupakunaman 
tinkuchir.
3
18
21
Ayllu shimikuna: purway ~ quriy
Kikin shimikuna: chayna ~ tsayna ~ sayna ~ hayna
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 21Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 21 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM
22
Kisupita mishkita rurananchikpaq, ñawpa rantipakunchik mishkita, 
shuntanchik kisuta, patsa kanilata, patsa anista. Chaykunaqa 
allaapa chaninyuqmi.
Semana santachaw mikuykuna ruray
Yachana
4
• ¿Imatataq warmi ruraykan?
• ¿Ayka runapaqtaq mishkita ruraykan?
• ¿Imaytaq mishkita qarapakunqa? 
Simana santapaq markanchikchaw, ¿imatataq rantipakuyan?
Aykatapis chay mikuykuna rantipakuyanqanpaq, 
chaninkunatawan tapukurir, tawlapa hakuqninchaw qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Rantiyanqan 
mikuykuna Ayka Chanin
Kikin shimikuna: chaykunaqa ~ tsaykunaqa ~ saykunaqa ~ haykunaqa
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 22Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 22 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
23
Samuel semana santa raymichaw mishki kisu apita runakunata 
qarashqa kaynaw: lunes hunaq 20 runakunata, martes 45 
runakunata, miércoles 60 runakunata, jueves 40 runakunata, 
viernesna 30 runakunata.
Marteschaw 
mikuqkuna, 
¿aykapataq 
pishiyan 
miércoleschaw 
mikuqkunaman 
tinkunanpaq? 
________________
Jueves mikuqkuna, 
¿Ayka kuti lunes 
mikuqkunataq? 
________________
• ¿Mayqan hunaqtaq aswan achka runakunata qarashqa?
• ¿Mayqan hunaqtaq aswan wallka runakunata qarashqa?
a) ¿Ayka runatataq qarashqa llapan hunaq? Kay awrita 
 paskashun tawlawan yanapakur:
ch) Isha qullqa tiqita rurar qallashqa imanaw mishki apita 
 Shamuku runakunata qarakushqanpaq. Chay siqikunata 
 ushay.
1
Mishki api kisu ankayninwan qarashqa
Hunaqkuna Qarakuyanqan
 Lunes
 Martes
 Miércoles
 Jueves
 Viernes
 Llapan
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
A
yk
aq
pi
s 
m
ik
uq
ku
na
lunes martes miércoles jueves viernes
0
10
50
20
60
30
70
40
Llapan hunaq qarayashqanta 
musyaanapaq. ¿Yapashaqku? 
¿Quchishaqku ?
Ayllu shimikuna: qichuy ~ quchiy
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska/ chay ~ tsay ~ say ~ hay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 23Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 23 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
24
Pullina hina yanasankuna willakun ayka chuya watyatapis 
rantikuyashqanpaq.
a) ¿Ayka chuya watyatataq rantikuyashqa llapan Pullipa 
 yanasankuna?
h) Urpiwan Sara rantikushqan, ¿pipa rantikushqanwanmi 
 tinkun? 
h) Yanasakuna chuya watyata rantikuyanqanpaq qullqa tiqin 
 ruray. 
¿Ima hunaqtaq achka 
rantikuy kashqa?
 
___________________ 
¿Ima hunaqtaq wallka 
rantikuy kashqa?
___________________
2
Shutikuna Ayka rantikuyashqan
 Urpi 30Sara 40
 Amaru 60
 Tulli 55
 Ana 70
 Llapan
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
A
yk
ap
is 
ra
nt
ik
uy
an
qa
n
Rantikuqkuna
Sara Urpi Amaru Tulli Ana
0
10
50
20
60
30
70
40
Watyata rantikuyashqan
Kikin shimikuna: chuya ~ tsuya/ achka ~ atska ~ aska
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 24Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 24 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
25
Arturu yachaywasichaw wamra masinkunata tapushqa 
ayka watayuqpis kayanqanpaq. Chaychaw tarishqanta 
yupakunawan rikachikun.
a) Kay tawlachaw llapan wamrakunapa watankunata kikin 
 kaqllata purwashpa qillqay.
ch) Wamrakunapa watankunata qullqa tiqichaw llimpiy.
• ¿Ayka wamrakunataq yachaywasichaw kayan? __________
• ¿Ayka wamrakunataq 10 watayuq kayan? _________________ 
• ¿Aykapataq 9 watayuq llalliyan 12 watayuqkunata? ________ 
8, 10, 12, 6, 8, 7, 9, 11, 12, 8, 7, 9, 6, 8, 11, 7, 9, 6, 8, 8,
12, 7, 10, 10, 11, 9, 8, 6, 8, 9, 10, 7 12, 11, 10, 6, 9, 7, 9
8, 10, 12, 6, 8, 7, 9, 11, 12, 8, 7, 9, 6, 8, 11, 7, 9, 6, 8, 8,
12, 7, 10, 10, 11, 9, 8, 6, 8, 9, 10, 7 12, 11, 10, 6, 9, 7, 9
3
Watankuna Yupapa Rasrika
6 10
7
8
9
10
11
12
A
yk
ap
is 
ka
ya
nq
an
Watankuna
6 7 8 9 10 11 12
0
2
10
4
12
6
14
8
Wamrakunapa watankuna
Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw ~ haychaw
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 25Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 25 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
Yachakunqanchikta musyanapaq
1
2
3
4
Api Ayka 
 Chila api 20
 Lichi api 40
 Chuñu api 50
 Llapan
Shanti churakushqa S/ 40 qillayta. Chaypita sarapita 
uryapakushqanpita hina chaskishqa. Kanan Shantipa 
S/ 100 qillaynin kapun. ¿Ayka qillaytataq Shanti 
chaskishqa triqu uryapakushqanpita?
Santa awas chakranta kunchananpaq, shukshukunata 
wanan. Chayshi 6 runakunawan shukshukunata apachin. 
Apayanqanpita llapan runakunata S/ 60 qillayta qunqa.
¿Ayka qillaytataq Santa wanan llapan runakunata 
qunanpaq?
Anita awas qaranta, siqichaw rikanqanchiknaw 
churashqa. Qatiq kaq purwata siqiy.
Huaraz markachawshi mikuy qatuqkuna, semana santachaw, 
huk hunaq, tukuy mishki apikunata rantikuyashqa. Chayta 
tapukurirshi tawlachaw rikachikuyan. Chaypaq qullqa tiqin 
ruray, pishiq shutikunatapis qillqay.
Yaskin: Shanti sara 
uryapakushqanpita 
 S/____ chaskishqa.
Yaskin: ________________________________________________
chila api lichi api chuñu api
0
10
50
20
30
40
Mishki apikuna rantikuyashqan
Ha
yk
a 
Mikuna 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 26Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 26 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
Taqa
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Kay mikuy ayllupakuy taqachawqa yachakushun:
• Pachakkunawan awrikuna paskayta.
• Siqikunapa kaqninkunata riqir.
• Pachakkunata iñishishpa yupakunata tinkuchir.
• Tawlakunata, qullqa tiqikunata iñishishpa tukuy yachaykunata 
rikachikur.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 27Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 27 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
28
Ayllupakuypaq alistakuy
Yachana
5
Papata aylluyaananpaqqa ñawpata shuntayan llapan 
wanayanqanta. Chaypitanami allakur qallayan. Chaychawqa 
yanapakuyan llapan ichikpita hatunkamami, ullqupis, warmipis. 
Warmikuna akrayan, ullqukunami wasiman ashtaraykaayan.
• ¿Imata iñishirtaq ayllukuna papata aylluyan?
• ¿Huk yura papata hurqur yupayanku? ¿Imanir?
Kastaykichaw, ¿ayka mikuytataq aylluyanki? Chaypaq ayka 
ruranakunata, ashmakunatapis wananqaykita yarpaarir, 
qillqana maytuykichaw qillqay.
¿Ayka runku papatataq 3 pikuwan trukanchik?
Rimakushun.
Arukushun / uryakushun.
Ayllu shimikuna: ashtay ~ apay
Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 28Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 28 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
29
Antuku papata allachinanpaq kashukunata rantir, S/ 145 
qillayta ushashqa. Wawqin Allpina shikra awaqta S/ 135 
qillayta qushqa. ¿Ayka qillaytataq ishkan wawqi ushayashqa? 
Antukupa
• Allpipa, Antukupa qillayninkuna kaynaw kashqa. Siqichaw 
rikanchik. Yuparir qillqay. 
 Chaypita mayqankunatapis paykuna rantipakur 
 ushayashqanta wichqay.
1
Kanan, Antukuwan Allpi rantipakur ushayanqan qillayta, huk 
qillaykunawan ruray.
Yanasaykikunawan shuntakaarir, rurayanqaykita 
rikachinakuyay. Pishiparqa yachachikuqniykita 
tapukuyay. 
Allpipa
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 29Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 29 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
30
Tikuchu S/ 250 qillayta ushashqa pikukunata, kashukunata 
rantir. Pikukunapa chaninshi S/ 160 kashqa. ¿Ayka qillaywantaq 
kashukunata rantishqa?
• ¿Imakunatataq Antuku rantishqa?
• ¿Aykataq pikukunapa chanin?
• ¿Aykatataq llapanchaw ushashqa?
• ¿Imatataq tapumanchik?
• ¿Imatataq awrita paskanapaq rurashun?
ch) Carlos papata allachinanpaq tukuy wananqankunata 
 rantipakur 385 qillayta ushashqa. Kanan S/ 127 qillayllana 
 kapun. ¿Ayka qillaytaq kapurqan manaraq rantipakuptin?
 Yanapay pishiqkunata qillqar.
¿Qamqa imanawtaq Carlospa awrinta yaskinaykipaq 
rurankiman? Yarpachakurir, ruray.
2
a) Lina material base 10 nishqanwan awrita paskar qallashqa. 
 Chayta ushay. Niykur yupakunata qillqay.
160 ?
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
160
250
?
Ushanqan qillay Puchuq qillaynin
Kapunqan qillay
S/ 385
?
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 30Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 30 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
31
Mañuku, rantinqan ruranakunapa chaninkunawan huk awrita 
rurar, tapumanchik. Mañuku llapanchaw S/ 165 qillayta 
ushashqa. ¿Aykataq waskapa chanin?
Tukuy mikuykunata ayllupakuyaananpaq S/ 276 qillaywan 
rantipakuyashqa. ¿Ayka qillaytaq pishishqa S/ 500 qillayta 
ushayaananpaq?
Martínpa taytanshi arukuyaananpaq S/ 158 qillaywan 
rantipakushqa. Chakrachaw wananqantanashi S/ 95 qillaypa. 
¿Ayka qillaytataq ushashqa llapanta rantipakur?
Chayqa 158 + 95 = 95 + 158
3
4
5
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
¡Yarpay!
Yapakunata yapar, qipapaypapis ruranchikmi, 
kikinllan yarqun. Chaypami shutin tikra rupi.
Chayta yapawan 
kaynaw rurarquu:
158 + 95
Karmina nin. Tumi nin.
Tikrachirpis 
ruranchikmi kaynaw:
95 + 158
S/ 55 S/ 60 S/ 25 S/ __
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 31Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 31 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
32
Ayllupakuy
Yachana
6
Mikuyninchikta ayllupakunapaqqa, tukuynawmi 
rikapanchik. Mama killata, tayta intita, ayllukuna naanikuna 
allichapakuyaqtapis. 
• ¿Imakunatataq papata ayllunapaq ruranchik? 
• ¿Ayka killatataq murunqanchikpita papata ayllunchik?
• ¿Llapan papakuna chaynawllatsuraq puqun? ¿Imanir? 
Rimakushun.
Uryakushun/arukushun.
Chakrachaw llapan rikashqaykita siqiy. Qaqakunata, 
hirkakunata, wasikunata, hukkunatapis.
Ayllu shimikuna: inti ~ rupay
Kikin shimikuna: ayllunchik ~ ayllunchi ~ aylluntsik ~ aylluntsi ~ ayllunsi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 32Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 32 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
33
Pulli siqichaw rikanqankuna niraq chirushqakunata rurar 
qallashqa, siqikunata rurar, shutinkunata qillqarpis yanapay.
a) Pulli siqichaw tarishqan chirushqakunata chay niraqkunatawan 
 tinkuchin.
ch) Shukshukunata, hiluta, plastilina nishqanta ashirir, siqinqayki 
 chirushqakuna niraqkunata ruray. Niykur tawlachaw siqir 
 qillqay.
¿Imawantaq uyruta ruranki? ______________________________
1
Kaqkuna Chirushqa Shutin
Shutin Chiru Kaqkuna
Wananqanchik Chirushqa Shutin Ñawchin kaq
Kimsa shukshu
Chusku shukshu 
kikin niraq
Chusku shukshu 2 
niraq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 33Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 33 9/4/209:40 AM9/4/20 9:40 AM
34
Tawlachaw chirushqakunapa ñawchinkunata, chirunkunatapis 
yuparir qillqay.
Kay chirushqakunata iñishir, tinkuchir, huk siqikunata ruray.
2
2
2
3
Chirushqakuna Chirunkuna Ñawchinkuna
Ishkay siqikuna ruranqaykita hawa tawlaman siqiy. Niykur tawlachaw 
mañakunqanta qillqay.
Chirushqa Ayka chirunkuna Ayka ñawchin
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 34Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 34 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
35
Tamranta pukllar rurashun.24
Kay siqikunata tanranpa 7 chirushqankunaman rakishqawan ruray. 
Wamra masiykikunata yachayniykikunata willay. Rurankimanmi huk
siqikunatapis.
Siqikunapa shutinkunata, ñawchinkunata, chirunkunatapis yuparir, 
tawlachaw qillqay. 
Siqikuna Chirunkuna Ñawchinkuna
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 35Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 35 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
36
Ayllupakuychaw mikuykuna ruray
Yachana
7
Ayllupakuy killa chaamuptinqa, tukuynawpami ayllupakunchik. 
Ayllupakurir wakinkunaqa llapan kastankunata, yanasankunatapis 
llamichin manaraq qishuman churashpami.
• ¿Ayka papatataq aylluyashqa?
• ¿Ima mikuykunatataq markaykichaw aylluyan?, ¿aykata?
• ¿Ayka papatataq kuwayan warmikuna?, ¿imapaq?
• ¿Ima mikuykunatataq markaykichaw aylluyan?
• ¿Aykatanawtaq huk ayllu aylluyan?
Tawlachaw pishiqkunata qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Mikuykuna Tupuynin Ayka
 triqu saku 15
Ayllu shimikuna: llamichiy ~ llamitsiy ~ llamisiy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 36Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 36 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
37
1 Titu 52 runku papata qanyan semana ayllushqa. Kay semanana 
martes hunaq 28 runkuta ayllushqa.
Arturuna 34 runku papata qanyan semana ayllushqa. Kay 
semanana martes hunaq 46 runkuta.
a) ¿Pitaq aswan achka papata ayllushqa? 
ch) ¿Alliku nishwan ishkan kikintanawllami aylluyashqa? 
 ¿Imanir? 
h) Huk kikinlla rikachikuqta Tituwan. Arturu niyanqanwan 
 yapakunata rurar, ¿qillqashwanku? 
a) 52 + 28 = ____ 34 + 46 = ____ 
ch) Titu ayllushqa _______ runku papata, Artutupis hina _______ 
 runku papata ayllushqa. 
h) Awmi, ayka runkupis Tituwan Arturu papakunata 
 ayllunqanwan yapata rurar. Chayta rikashun.
52 + 28 = 34 + 46
Tapukuykunata yaskishun.
Titu Arturu
Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 37Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 37 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
38
3 Inti ñawpata 57 kilu uqata ayllushqa. Chaypita hina 35 kiluta. 
Kamichuna 68 kilu uqata ayllushqa. ¿Ayka kilu uqataq pishin 
Inti ayllunqannaw Kamichupa kapunanpaq?
Tayta Amaru simanachaw ayka runku papa ayllunqanta, huk 
tawlaman qillqashqa. 
a) ¿Lunes hunaq viernes hunaqwan papa ayllunqan tinkunku 
 marteswan jueves ayllunqankunaman? ¿Imanir?
ch) ¿Lunes hunaq miércoles hunaqwan papa ayllunqan 
 ninakunku marteswan jueves ayllunqankunaman?¿Imanir? 
Hunaq Lunes Martes Miércoles Jueves Viernes
Saku 
papa
28 33 42 37 38
a) Yaskin: ________________________________________________ 
ch) Yaskin: ______________________________________________
Inti 92 kilu uqata ayllushqa.
57 + 35 = 92
• Antuka yaskinta tarishqa kaynaw: 
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: Kamichupa _____ kilu uqami pishin Intipawan 
 tinkunanpaq.
68 ?
92
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 38Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 38 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
39
Lucha ichikllan chakrallachaw kimsa niraq papakuna 
murunqanta kaynaw ayllushqa: 40 kilu yuraq papata, 
tomasa papata 20 kilupa aswan achka yuraq papapita, 
wayru papatapis hina tomasa papa yuraq papatawan 
ahushqatanaw. 
¿Ayka kilutayantaq papakunata ayllushqa?
Kikinlla rikachikuqta huk muyuwan wichqay.
Mama Lliwti papakunata ayllurir rantikushqa kaynaw: 72 kiluta, 
2 kilu S/ 1 qillaywan; 100 kilu papata S/ 1 qillaychaw kiluta, 
¿ayka qillaytataq mama Lliwti chaskishqa?
Yachanqaykinaw kaayichikuy, ¿imanaw kaptintaq kikinlla 
rikaachikuq yupakuna ninchik?.
a) 45 +39 = 98 - 14 ch) 67 + 18 + 10 = 40 + 57
Tapukuykunata yaskinaykipaq tawlawan yanapakuy.
Yaskin: Ayllushqa _____ kilu tumasata, _____ kilu yulaqta _____ 
 kilu wayruta.
Yaskin: ___________________________________________________
2
2
4
5
Papakuna Tomasa Yuraq Wayru
Ayka kilu
Ayllu shimikuna: muyu ~ ruyru/ ahuy ~ takuy
Kikin shimikuna: yulaq ~ yuraq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 39Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 39 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
40
Mikuykuna qishuy/churay
Yachana
8
Hirka markachaw mamakuna, taytakuna mikuyninkunata 
churakuyaananpaq manami tupuyantsu. Paykunaqa 
quturaykaqta rikarirllami musyayanna.
• ¿Imatataq ruraykaayan runakuna?
• Markaykichaw, ¿pikunataq mikuykunata qishuyan?
• ¿Ima mikuykunatataq qishuyanki wasiykichaw?
• ¿Ayka runkutataq llapan mikuykunapita churayan?
• Yarpachakuy yanasaykikunawan, yachachikuqniykiwan 
imanaw mikuykunata churapakuyta.
• ¿Ima mikuykunata, aykata, maychaw, imanawmi 
churayan? Tawlata huntachiy.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Mikuykuna Ayka Maychaw Pi Imanaw
Sara 20 haku Wasipa kaanisninchaw Taytaa
Hirkata qarapaarir
iskuwan pichupaarir
Ayllu shimikuna: tayta ~ yaya
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 40Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 40 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
41
1 Ulqu wamrakuna, warmi wamrakunapis mikuyninkunata 
wasinkunaman churapakuyashqanpaq rimayan. 
• ¿Ima mikuytataq aswan achkta churakuyashqa?
 _________________________________________________________ 
• ¿Mayqanpa kastankunataq atska runku papata 
aylluyashqa?
 _________________________________________________________ 
• ¿Pipa kastankunataq achka awas churakuyashqa?
 _________________________________________________________
Kay tawlachaw patsachiy wamrakuna ayka runku tukuy 
mikuykuna aylluyashqanpaq rimashqanta. 
Amaru
Antuku
Urpi
Wayta
Ñuqakuna churayarquu:
6 runku saratami 6 runku 
triquta, 20 runku awasta, 
5 runku siwarata, 13 runku 
papatapis. ¿Qankunaqa Wayta?
Ñuqakunaqa churakuyarquu: 
10 runku sarata, 9 runku 
triquta, 18 runku awasta, 
6 runku siwarata, 23 runku 
papatapis. ¿Qamkunaqa 
Amaru?
Kastaaqa churakushqa: 
18 runku sarata, 16 runku 
triquta, 9 runku aawashta, 
11 runku siwarata, 24 
runku papatapis.
Sara Triqu Awas Siwara Papa Llapan 
Urpi
Wayta
Amaru
Antuku
Llapan
Mikuykuna
Wamrakuna
Ñuqakuna 17 runku sarata, 
8 runku triquta, 24 runku 
awasta, 6 runku siwarata, 
25 runku papatapis. 
¿Qamkunaqa Antuku?
Kikin shimikuna: achka ~ atska 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 41Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 41 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM
42
2
3
Tukuy niraq mikuykuna churayanqanpaq qullqa tiqin ruray.
Huk hatun aylluchaw tukuy mikuykunata churapakuyashqa, 
chaykunatam tawlachaw rikaachimanchik. Chaypaq qullqa 
tiqin ruray.
• ¿Ima mikuytataq aswan wallkata churayashqa? ___________
• ¿Aykapataq sarata llallin churayanqan triqu? ______________ 
• ¿Ayka kilu papataq pishin churayashqan awasman 
 tinkunanpaq? ____________________________________________ 
• ¿Ayka runkutaq llapan mikuykuna churayanqan? _________
0
10
20
30
40
50
60
70
80
A
yk
a
Ayllukuna 
Tukuy mikuykuna churashqan 
Amaru Urpi Antuku Wayta
Mikuykuna aruwa
Sara 40
Triqu 68
Awas 85
Siwara 27
Papa 34
Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq/ chay ~ tsay ~ say ~ hay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 42Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 42 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
43
Urpi, warmikunata piku rantikunqanpaq qillqashqa, Chayta 
tawlachaw rikaashun. Huk siqimi 10 rantiqkunata rantinpan.
¿Ima hunaqtaq 
50 runakunata 
rantikushqa?
_____________________
¿Ima hunaqtaq 
wallka runakunata 
rantikushqa?
_____________________
¿Imay hunataq 
achkaqta rantikushqa?
_____________________
3i ñiqichaw yachakuqwamra munashqa mayayta ayka 
mikuykunata yachakuqmasinkuna churayashqanta. Chayta 
mayananpaq huk ichik tapukuyta rurashqa. Chaychaw 
hurqushqanta tawlachaw rikanchik.
Tapukuykunata yaskiy:
• ¿Pitaq aswan achka mikuyta churakushqa? ______________
• ¿Pitaq aswan wallkata churakushqa? ____________________
• ¿Ayka kilu mikuytataq llapan churakuyashqa? ______________
4
5
Hunaq Rantiqkuna
Lunes
Martes
Miércoles
Jueves
Papa Sara Awas Siwara Llapan
Dora 80 90 60 120
María 50 80 80 50
Juana 50 70 100 75
Carmen 80 80 70 90
Llapan 
Mikuykuna 
Wamrakuna
Kikin shimikuna: masi ~ mayi ~ mahi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 43Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 43 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
Yachakuqanchikta rikachikushun
1
2
3
Ishkay riqinqayki chirushqakunata ruray. Niykur llapan 
kaqninkunata shutinkunatapis qillqay. 
Hasintu wawqinkunawan 5 hunaq wachuchaw papakunata 
allayashqa. Chayta tawlachaw rikashun.
• ¿Ayka wachutataq llapan hunaq allayashqa? ___________ 
 ________________________________________________________
• ¿Mayqan hunaqkunata takushqataq kikinlla tinkuyan? 
 ________________________________________________________
Lawrapa taytanshi 12 usita S/ 300 qillaywan, 2 chaki takllatana 
S/ 120 qillaywan rantishqa. ¿Ayka qillatataq llapanchaw 
ushashqa?
Yaskin: ___________________________
___________________________________
P CH H
Hunaq Lunes Martes Miércoles Jueves Viernes
Wachu 13 22 18 19 9
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 44Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 44 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
Taqa
3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqisun
Kay taqachawqa yachakushun mikuykuna tikrachiyta:
• Mirachiyta yupakunata pachakyaq iñishishpa.
• Mirachiychaw tikra rupita iñishishpa.
• Tawlachaw, qullqa tiqichaw yupakuna churayta.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 45Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 45 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
46
Mikuykuna tikrachiy
Yachana
9
Achka mikuykuna kaptinqa, tikrarachir churakushqa manami 
ismuntsu. Churaraakun unay watayaqmi.
• ¿Imakunatataq wanachik chuñu kukupata ruranapaq?
• ¿Ima mikuykunatataq tikrachiswan?
• ¿Tikrashqa mikuykunapa chaynawllatsuraq chaninkuna? 
¿Imanir?
Tukuy mikuykuna hukman tikrachishqa, ¿miranku? 
¿Wallkayanku? ¿Imanir? Tawlachaw mikuykunapaq qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Mikuykuna Llasan Tikrashqamikuykuna Llasan
Triqu 12 kilu Tsaki muti 10 kilu
Papa
Tuqush
Kukupa
Sara Sara muti
Tsaki tarwi Yanushqa tarwi
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ qasa ~ qaha ~ qahapa ~ tsururu
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 46Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 46 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
47
1
2
Manuel 5 qutuman papata churashqa harunanpaq. ¿Ayka 
papatami churashqa llapanman? Chaynaw hina 3 qututa 
pichqatayan qutushqa, ¿aykataq kimsa qutuchaw kan?
¿Pitaq alli rurashqa?
Qampis yachanqaykinaw ruray.
Yaskin: ___________________________________________________
Tulli Marya
Manami 3 qutuchaw 5 papayan 
kaptin kan 15 papakuna. 
¿Imanir? kaynaw rurashun: 
5 + 5 =10
10 + 5 =15
3 qutu 5 papayan
14 papami llapan.
Rikay: 5 + 5 + 5
+
Kimsa kuti 5 chayqa kan15
5 5 5+ + =
Mirachiqpa kaqninkunata yarpay.
Mirachiq Miraq Mirashqa
3 5 15x =
Kikin shimikuna: chaynaw ~ tsaynaw ~ saynaw ~ haynaw
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 47Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 47 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
48
3
4
5
Marya 3 papatayan huk matiman churar qarakun.
¿Ayka papatataq churashqa 5 matiman? Pishiq yupakunata 
qillqay.
Chaypita Isha 3 kanasta tunasta apamushqa. Huk kanastachaw 5 
tunasyan kaptin. ¿Ayka tunastataq apamushqa?
¿Tunasnawku papakuna churaraayan? Rikapay, niykur aykapis 
kanqanta ruray, pishiq yupakunata qillqar.
 5 kuti 3 kashqan
x =
Huk matichaw kan papakuna.
5 matichaw kan papakuna.
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
Huk kanastachaw tunas kan. 
Kimsa kanastachaw tunas kan.
=
=x
Mirachinata mirachiqpatawan taanankunata 
trukashqa mirashqan chaynawllami yarqun.
5 x 3 = 15
3 x 5 = 15
5
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 48Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 48 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
49
6
7
Pichqa wamrakuna 3 chuñutayan huknin huknin mikuyashqa. 
¿Ayka chuñutataq llapan mikuyashqa?
Kimsa ñiqichaw yachakuq wamrakuna 7 shukshukunata 
watayashqa, 3 shukshuta kinraypa 4 shukshutana hanapita 
uraypa tinkuyanqanchaw muquta rurar watayashqa. ¿Ayka
muquraq llapan?
Titu siqikunawan yanapakur rurashqa, ushar yanapay.
Marina yupakunawan rurashqa. Tawlawanpis churashqa.
Yarqunqanta qillqay.
5 kuti 3 kan 5 kuti 3
Yaskin: ___________________________________________________
Yaskin: ___________________________________________________
HCH
 
 
 
3 +3 +3 + 3 + =
CH H
3
5
x
3 x 5 = 
3
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 49Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 49 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
50
Tikrashqa mikuykuna iñishiy
Yachana
10
Tikrashqa mikuykunata churakunchik llapan wata mikunapaq. 
Chay mikuykuna kanqanllami kayan, mikushqapis chaynawllami.
• ¿Ima mikuykunatataq tikrachinchik churakunapaq?
• ¿Ayka patsataq (killataq)churakunchik tikrashqa mikuykunata?
• ¿Imapaqtaq tikrachinchik mikuykunata?
• ¿Ima mikuykunatataq ayllukuna churakuyan?
• Yanasaykikunata tapuy. Niykur tawlaman churay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Ayllu Mikuypa shutin
Tikrashqa
 mikuypa shutin
Ayka patsa 
churanqan
Ayllu shimikuna: patsa ~ pacha
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 50Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 50 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
51
• ¿Ima mikuykunatataq tikrachinchik churakunapaq?
• ¿Ayka patsataq (killataq)churakunchik tikrashqa mikuykunata?
1 Ana churashqa 12 runku chuñuta, 8 runku tarwita, 4 runku
chuchuqata, 20 runku uqatapis.
Qullqa tiqita kaayirir tapukuykunata yaskiy.
• ¿Ima mikuytataq aswan wallkata churashqa? _____________
• ¿Llapanchaw ayka runku mikuytaq churashqan kan? ______
• ¿Ima mikuytataq Ana aswan achkata churashqa?
 ________________________________________________________
Qullqa tiqinpis ruray.
Ana churashqan 
Mikuykuna Ayka runku
Chuñu
8
Chuchuqa
Uqa 20
Llapan
Tawlata 
huntachiy. 
0
6
16
2
12
8
18
4
14
10
20
Mikuykuna churakuy
Mikuykuna
Chuñu Tarwi Chuchuqa Uqa 
H
ay
ka
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 51Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 51 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
52
Ana rurashqanta Urpipis rurashqa. Chayta rikay, ¿alliku 
rurashqa?
2
Papa Ayka runku
Chuñu 12
Tarwi 8
Chuchuka 4
Uqa 20
Llapan 34
• Kanan qullqa tiqin huntachiy.
• ¿Ima mikuykunatataq uqaman tinkunanpaq ahushwan?
• Llapan 34 kunku kayan nin Urpi, ¿alliku? 
• ¿Ayka runkupataq chuñu llallin chuchuqata?
• Aswan achka kaqwan aswan wallka, ¿aykamantaq tinkuyan?
Tawlata 
huntachishun.
Chuñu Tarwi Chuchuqa 
Mikuykuna
Ha
yk
a
Uqa
0
6
16
2
12
8
18
4
14
10
20
Ana churashqan mikuykuna
Urpi ninqan mana alli kaptin, ¿imanawtaq qamqa 
rurankiman? Yachanqaykinaw ruray.
Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 52Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 52 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
53
Kimsa ñiqichaw yachakuq wamrakuna, yanasankuna ayka 
kilutapis mikuyninkuna churakuyanqanta tapukuyashqa. 
Chayta tawlachaw rikarir qullqa tiqin rurashun. 
Ishkay mikuy rantikuna wasichawshi, pichqa hunaq ayka 
matitapis rantikuyashqanta qullqa tiqiwan rikachikuyan. 
¿Mayqantaq aswan achka mikuyta lunes rantikushqa?
__________________________________________________________
¿Mayqantaq viernes hunaq aswan wallkata rantikushqa? 
__________________________________________________________
¿Mishki mikuy 5 hunaqchaw ayka mati mikuytataq rantikushqa? 
___________________________________________________________¿Nakakurqunkiku? ¿Rasku rurarqunki? __________________
¿Ayka aruwapataq wallka Kamilapa Maryapita?
__________________________________________________________
3
4
Yanasakuna Kilu mikuykuna
Camila 60
Nancy 40
Carlos 55
Julio 70
María 30
Llapan
Mishki mikuy 
0
6
2
12
8
4
14
10
L M M J V L M M J V
Yu
pa
yn
in
Pacha hunta 
0
30
10
60
40
20
70
50
Yu
pa
yn
in
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 53Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 53 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
54
Qasa patsachaw qishyakuna
Yachana
11
Unay runakunaqa allaapa qasapa kaptinqa, shuqapaayaq 
hirkata, niykur qushtachikuyaq mikuyninkunapa kuchunchaw. 
Chaynawmi mikuykuna qishpin achka.
• ¿Ima sacha hampikunatataq riqiyanki? 
• Wishqa, chuqa, chariyashuptiyki, ¿imawataq 
hampikuyanki?
• ¿Imatataq rurashwan qishya charimashqa hampikunapaq?
Kay qasaq patsachaw, ¿ima qishyakunataq kan?, 
¿imawantaq hampikuyan?
Kay upunqanchik hampikunapaq qillqay, aykata, ayka 
chanin kanqanta.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Hampikuna Ayka Chanin
Ayllu shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa ~ sururu
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 54Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 54 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM
55
1
2
Qasa killachaw Omar churashqa 5 chuñutayan 2 
kanastaman. ¿Ayka chuñukunataq ishkay kanastachaw? 
Yarqunqanta qillqay.
Karlus 4 chuñutayan 3 churakunaman churashqa. ¿Ayka 
chuñutaq llapanqa?
2 x 5=
2 x 5=2 x 5=
2 kuti 5 yarqun 10
CH
1 0 
HCH
52x2x
2 x 5=2 kuti 5, yarqun 10
2
5
Yaskin: ___________________________________________________
Yaskin: ___________________________________________________
x =
3
4
H
H
H
H
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 55Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 55 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
56
3
4
5
Kati llapan pukllakunata 5 purwaman churashqa. 
Huknin - huknin purwachaw 4 pukllakuna kaptin, ¿ayka 
pukllanakunatataq llapanchaw churashqa?
Martin machinakunata chuskutayan 6 qutuman churashqa. 
¿Ayka machinakunataq llapan kan?
Markus 6 chaniyuq uryakunata churashqa, wakinpaqa 
hawanchaw ishkay chaniyuq yupa yapakan. ¿Ayka 
machinakunataq llapanchaw kan?
 kuti =x 5 5 4
 kuti
=
=
x
 4
 4 6
 6
 kuti =x
¡Yarpay! Kikin yupakunalla yapashqa 
kutipakaptinqa, ras musyarinapaq 
mirachiqtami ruranchik, ayka kutipis 
kutipakanqanta maakurir.
Ayllu shimikuna: maakuy ~ yuyay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 56Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 56 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
57
6
7
Kimsa matikunaman ñawpata huk mishkitayan churayashqa. 
Chaypita kimsaman hina ishkay mishkitayan wiñayashqa, 
wakinmanna hina kimatayan wiñashqa. ¿Ayka mishkitaq 
llapanchaw kan? Musyanaykipaq hawan kaq tawlachaw 
pishiq yupakunata qillqay.
Llapan mishki
Wakin yupakunatapis 3 
yupawan mirachiy.
Papa kukupata rurar qillpayanqan tikakunata, shumaq 
churaykuyashqa. Chayta yupashun. ¿Ayka tikataq llapan 
quturaykaqchaw kan?
Yaskin: Quturaykaqchaw __________ tikakunami kan.
3 x 1 =
 x 2 =
3 x =
x =
x =
x =
x =
x =
x =
Ayka tikapis kanqanta musyanapaq. 
Yapawanpis, mirachiwanpis ruranchikmi. 
Kanan qampis ishkanwan ruray. Alli karqa 
kikinllami yarqunqa.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 57Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 57 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
58
Hatun raymi
Yachana
12
Hatun raymichawqa achkatami ayllukuna qillayta ushayan, 
papachaw, aychachaw, yanukuqchaw, yanta mutuychaw, aswa 
ruraychaw.
• ¿Imatataq ayllukuna rurayan hatun raymichaw?
• ¿Ayka asmakunatataq hatun raymita rurayaananpaq 
pishtapakuyan?
• Imaykakunata ayllukuna hatun raymipaq ashiyan. 
Chaykunapaq tawlachaw pishiqkunata qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Ashiyanqan Ayka Chanin
Haka
Papa
Muti
Kuchi
Uusha
Waaka
Aswa
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 58Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 58 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
59
1
2
3
Karluspa ayllun hatun raymi qallaq hunaq pishtayashqa 
4 uushankunata. Makshichapa ayllunna ishkay kuti Karlus 
pishtanqantanaw pishtashqa. ¿Ayka uushakunatataq 
Makshichapa ayllun pishtashqa?
Markupa ayllun kamachikuqkunapaq 10 uushakunata 
pishtashqa. Chayshi 2 kuti Antuku pishtanqanman tinkun. ¿Ayka 
uushatataq Antuku pishstashqa? 
Marku raymipaq aychata S/ 45 qillaywan rantishqa. Mañukuna 
ishkay kuti Marku rantishqantanaw. ¿Ayka qillaytataq Mañuku 
ushashqa?
Awrita paskanaykipaq 
kaywan yanapakuy
uushapa ishkay kutin4
Yaskin: Makshichapa ayllun _______ uushatami pishtashqa.
Yaskin: Antuku _______ uushatami pishtashqa.
Yaskin: __________________________________________________
? ?
10
 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 59Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 59 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
60
4
5
Mallipa uushan kapun Mallkapa kimsa kuti kapunqannaw. 
Mallkapa 6 uushan kaptin, ¿Ayka uushakunataq Mallipa 
kapun?
Amachu 4 winkuta tarwi yakuta wanan, 3 uushankunata usapita 
hampinanpaq. Anapana kimsa kuti Amachupanaw uushankuna 
kan. ¿Ayka winkuta yakutataq Ana wanan uushankunata 
hampinanpaq? 
• Martín yarquyninta kaynawpa tarishqa:
3 x 4 = 14
Mallshi awripa tapukuyninta yaskinananpq kaynaw rurashqa: 
Mallkapa ______ 
uushan kapun
Mallipa ______ 
uushan kapun
6 uushapa kimsa kutin ___
3 Kuti 6 = ____
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: Ana 14 winkukuna yakuta uushankunata hampinanpaq 
wanan.
Yaskin: _______________________________________________
Amachu 3 uushapaq, 4 mati hampita wanan. 
Ana 3 kuti (3 uushakuna), 3 kuti (4 mati hampi).
Ana 3 kuti 3, 3 kuti 4
Ana 9 uushapaq, 12 winkukuna hampi yakuta 
wanan. 
 3 x 4 = 4 + + 4 =
Mallshi rurashqanta Martín rurashqantawan tinkuchiy. 
¿Pitaq pantakushqa?
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 60Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 60 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
61
6
7
8
Jerson uushankuna hampichaw S/ 34 qillayta ushashqa. 
Celiana ishkaypashqa Jerson ushanqanta. ¿Aykatataq 
ushashqa Celia?
Allpi 5 kawallukunata michin, Maryana ishkaypashqa, Allpi 
michishqanta, Tullina Marya michishqanta kimsapashqa. ¿Ayka 
kawallukunatataq kimsankuna michikuyan?
Sara yarquyninta kaynaw tarishqa:
Allpi 5 kawallukunata mitsin
Marya 2 kuti Allpi michishqanta michin: 2 x 5 = 10
Tulli michin 3 kuti Allpi michishqanta: 3 x 5 = 15
Kimsan llapanta michiyan: 5 + 10 + 15 = 30
Jerson
Allpi Marya Tulli 
Celia
Ruranqaykita yanasaykiwan tinkuchiy. ¿Mayqaykitaq mana 
alli rurayashqanki?. ¿Qamku, yanasaykiku? Willakuy.
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: 30 kawallukunata kimsan michiyan.
Kikin shimikuna: michiy ~ mitsiy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 61Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 61 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
Yachakunqanchikta rikashun
1
2
3
Pichqa wamrakuna 6 chuñukunata mikuyashqa, huknin-huknin. 
¿Ayka chuñukunatataq mikuyashqa llapan?
Mañuku purwaman 5 papata churashqa. ¿Ayka papatataq 4 
purwachaw kan?
Uusha michiqkunapaq lunespita viernes hunaqkama 
mirkapankuna kilupa rantipakuyashqa, qullqa tiqichaw 
rikanqanchiknaw.
• ¿Pitaq rantishqa aswan achkata lunes hunaq? ¿Imanir?
 ____________________________________________________
• ¿Ayka kilutayantaq qatuna wasikunapita rantiyashqa?
 ____________________________________________________
• ¿Mayqantaq aswan wallkata rantipakushqa 5 hunaqchaw?
 ____________________________________________________
• ¿Mayqan hunaqchawtaq kikinllata rantiyashqa?
 ____________________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Antukupaq
0
6
2
12
8
4
14
10
L M M J V L M M J V
Saritapaq
0
30
10
60
40
20
70
50
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 62Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 62 9/4/20 10:22 AM9/4/20 10:22 AM
Taqa
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushunKay taqachawqa kawayninchikchaw kaq awrikuna paskayta 
yachakushun:
• Pushamama tariyta.
• Ishkay kipukama yupakunata iñishiyta.
• Chakrakunapa hiruruqninta patsankunatapis tupuyta. 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 63Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 63 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
64
Tsaki mikuykuna ayllupakuy/alistakuy
Yachana
13
Mikuyninchikkunata ayllupakur usharirqa, wakin mana 
markachikchaw qishpiqkunata trukakuypami tarinchik. 
Ñuqanchikpis kaqtaqa qurinchikmi, micha kashqaqa manami 
watan mikuy qishpinqatsu.
• ¿Ima mikuykunatataq trukaykaayan?
• ¿Imawantaq trukashun mikuykunata?
• ¿Ima mikuykunatataq trukakushwan?
Markaykichaw, ima mikuykunataq trukakuyanqanpaq, 
aykatapis qunakuyashqanta tapukurir tawllachaw 
rikachikuy.
Rimakushun.
Rurakushun/arukushun.
Trukana mikuykuna Aykatapis trukayanqan
Ruraq
Runakuna 
Ayllu shimikuna: trukay ~ chalay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 64Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 64 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
65
1
2
Amaru huk mati triquta ishkay qutu papatawan trukashqa. 
¿Ayka qutu papawantaq 3 mati triquta trukan? Siqin ruray.
Willka trukakuyta ruran 3 mansanakunata huk mati triquwan. 15 
mati triquta wanarqa, ¿ayka mansanawantaq trukanqa?
Kay tawlawan yanapakur ruray.
a) Irmawan Inti awrita paskayaananpaq kaynaw rimayan:
Irma Inti
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Rikay shumaq. ¿Mayqan yachakuqkunataq alli tarishqa 
yarquyninta? Tinkuchiy qampatawan. Niykur yarquyninta 
willakuy.
Triqu 1 2 3 4 5
Mansana 3 6
 2 qutu papawan huk mati 
triquta trukaa, tsayqa. ¿ayka 
qutu papawanraq 3 mati 
triquta trukashaq?
Huk mati triquta 2 qutu 
papawan trukaa, tsayqa 
2 matiwan 4 qututa, 3 
matiwan 6 qutu papata.
Kikin shimikuna: tinkuchiy ~ tinkutsiy ~ tinkusiy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 65Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 65 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
66
3
4
5
Huk tamrata 2 runku papatawan trukan. ¿Ayka wayqa 
papataraq 6 tamrawan trukanqa?
Ishticha 2 qutu papata huk shikra tunaswan trukan. ¿Ayka shikra 
tunastataq 8 qutu papawan trukanqa? Tawlaman qillqay.
Huk kuchita S/ 200 qillaywan rantin. Chayshi chusku S/ 50 
qillayta qun. Pichqa kuchita rantir, ¿ayka S/ 50 qillaytataq 
wananqa? Siqita rikarir, tawlawan yanapakuy.
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Kuchi 1
S/ 50 qillay 4
papakuna 2
tunakuna 1
Ayllu shimikuna: wayqa ~ runku ~ shikra/ tamra ~ wampar
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 66Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 66 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
67
6
7
Kay qatinakuq yupakunata qaway. Chaypita qatiq yupakunata 
qillqay.
Martínwan Pulli pukllayan, llimpishqa rumikunata tawlaman 
churar.
Pukllayanqanta alli rikapaarir, tapukuykunata yaskiy.
¿Yapakanku? ¿Quchikanku? __________ ¿Aykapa? ___________
5 3816 27
Yaskin: _______________________________________________
_____
• ¿Ima yupakunamantaq Martín rumita churashqa ? 
 ______ ________ ¿Yapakanku? ¿Quchikanku?
 ______________ ¿Aykapataq? ____________
• ¿Ima yupakunamantaq Pulli rumikunata churashqa ? 
 ¿Aykapayantaq aywan? ____________
• ¿Kanan ayka yupamantaq Martín churanqa? ________ 
 ¿Pulliqa aykamantaq churanqa? ______________ 
Martín
Pulli
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita ~ haypita
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 67Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 67 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
68
Tsaki mikuykuna ayllupakuypaq ñawpata wananqanchiktami 
ashinchik, yanapakuq uywakunata, yanasakunata, 
uryanakunata, aswatapis ruranchik.
• ¿Ima killachawtaq kay markachaw kaykaayan?
 ¿Imakunatataq tupuyanqa? ¿Ima tupukunatataq 
 iñishiyanqa?
• ¿Chay niraqllaku llapan chakrakuna kayan?
¿Mayqan ashmakunataq kay mikuykuna aylluychaw 
yanapamanchik? Chaykunata siqiy. Pishiq yupakunatapis 
qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Yanapakuq ashmakuna ¿Imatataq ruran? ¿Ayka kilu qipitataq apan?
Ashnu u 
Kawallu Kawallu
Mula Mula
Tuururu
Uusha Uusha
Tsaki mikuykuna ayllupakuy
Yachana
14
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 68Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 68 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
69
1
2
Tumi siqishqa 2 qinchakunata, huk kikinpata, hukkaqtana 
yanasanpata. Chaykunata rikay.
Anita ishkay chakrakunapa patsankunata rurashqa. ¿Ayka 
chusku kuchukunataq chay chakrakunachaw kan?
Siqishqa qinchakunata alli rikapaarir, tapukuykunata yaskiy.
• ¿Pipa qinchantaq aswan hatun chakrachaw rurakashqa? 
 _____________ ¿Ayka chusku kuchutaq tupun? _____________ 
• ¿Ayka kan Tumipa qinchanpa patsankunachaw?______
 ¿Mallipa qinchanpaqqa? _________________________________
• ¿Imanawtaq yuparqunki? _________________________________
• ¿Mayqan chakrataq aswan hatun? _______ ¿Ayka 
 kan? _________ 
• ¿Imanawtaq ras musyarishwan ayka chusku kuchukuna 
 kayashqanta? Yarpachakurir ruray. 
Tumipa Mallipa 
a ch 
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say ~ hay
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 69Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 69 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
70
Karlus huk wasipa patsanta rikarir, kay siqita rurashqa. 
¿Imanawtaq ras yuparinkiman ayka chuskukuchukuna 
kashqanta? _____________________ ¿Rakinkimanku?, 
¿aykamantaq rakinkiman? ______________________________
Rakirir yupay, ¿aykataq yarqun?
Mañukupa kanchanpa tupuynin kaynaw: kinraynin 18 tatkikuna, 
sunin 6 tatki. ¿Ayka chuskukuchu tatkitaq kanchapa llapan 
patsan tupun? Yachanqaykinaw ruray.
Awllichu ayka chusku kuchu chakran tupunqanta musyayta 
munan, chay chakranpa kinraynin tupun 10 m, suninna 8 m 
tupun. ¿Ayka chusku kuchukunataq llapan patsan tupun? Siqin 
rurar yanapakuy.
4
5
3
 
 
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 70Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 70 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
71
Martín rikashqa huk pampata. Chaychaw wasi ruraq churashqa 
5 lusitata sunipa, 5 lusitakunata kinranpa. ¿Ayka lusitatataq 
churashqa llapanman? Siqikunawan imakunawanpis
musyanaykipaq yanapakuy.
• Churashqana 9 lusitata. ¿Ayka lusitakunataq churanan 
 pishin? _____________________________________________
6
6
 
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Ishtichu musyayta munan puñunan kutapa kuchunkuna 
tupunqanta, tapukuptin maman nin: chaypa patsanqa tupun 
12 , chay chuskukuchupa chirunkuman tupun 1m. ¿Aykataq 
chirunkuna tupun? Siqita rurar yanapay.
¡Yarpay! Imaykapatapis pampanta, patsanta tupunapaq 
iñishinchik huk chuskukuchutami.
Ichik kaptinqa
cm2
Hatun kaptinqa
m2
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 71Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 71 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM
72
Tsaki mikuy churakuy
Yachana
15
Tsaki mikuykunata shuntaykurqa markan-markan tukuy laaya 
mikuykunatami mikunchik. Ima karpis aychayuqmi.
• Tsaki mikuy churaychawqa waaka aychata, uusha 
aychakunatami ayllukuna yanukuyan
• ¿Ayka kilu mutitataq llushtunchik muruychaw mikunapaq?
• ¿Llapan ayllutsuraq pishtapakuyan tsaki mikuyta 
churapakur mikuyaananpaq? ¿aykaqtaq rurayan chay 
mikuykunata?
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
¿Ayka uywakunatataq pishtapakuyan hatun markachaw 
mikuy churapakuychaw mikuyaananpaq?
Pishtayanqan uywakuna Aykapis pishtayanqan
 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 72Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 72 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
73
1
2
Tomas akrashqa 12 uushakunata 3 churinkunata aypunanpaq.
¿Ayka uushayantaq churinkunapaq kanqa, kikinllata llapanta 
quptin? 
Maruha 10 sintakunata rantishqa. Llapan sintakunata llapan 
waakakunaman churanqa. ¿Huk waakaman ayka sintatataq 
churanqa?
Tito waskakunawanchurinkunapaq apar qallaykun, ushay chay 
ruraykanqanta.
12 ÷ 3 = ____
10 ÷ 2 = ____
Yaskin: Huk churin ___________ uushakunata chaskinqa.
Kay ruranqanchikpami raki shutin. 12 ÷ 3 = 4
Yaskin: _______________________________________________
Yachakuqmasiykita rurashqaykita rikachiy, pishiparqa 
yachachikuqniykita tapukuyay.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 73Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 73 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
74
3 Tsaki mikuy churaychaw Lukas 12 papa yanushqata 4 
wamrakunapaq apamushqa. Qarapakushqa kikinllata 
llapanta. ¿Ayka papataq huk wamrapaq kanqa? 
Yaskin: _______________________________________________
Yarpaashun. Rakiychaw, kikinllatami llapanpaq rakinchik.
Huk papayan 
llapan 
wamrapaq.
huk 
wamrapaq 
kimsa papa.
Chariyay
Papakunata.
Shuyay ¿imanirtaq ñuqa 
ishkayllata, tsaraa?
Llapanchik 
kikinllata 
charashun.
¿Ayka papatayantaq 
charashun?
Ñuqapa kapaman 
5 papa.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 74Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 74 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
75
4
5
6
7
Antuku 8 tunaskunata apamushqa, ishkan churinkunapaq 
rakinanpaq. Ishkanta kikinllata aypushqa. ¿Ayka tunastayantaq 
churinkuna chaskiyan?
Kimsa wamrakunapaq 9 mansanakuna kan. Kikinllata 
aypushqa, ¿ayka mansanakunatataq huk wamra mikunqa?
Mikichu 3 wamrakunapaq chuqlluta qushqa.
Paykuna kikintanawlla aypuyan. ¿Ayka chuqllutaq huk 
wamrapaq kanqa? _________________________________________
Kay matichaw sarata rikarir, huk awrita ruray.
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
Yaskin: _______________________________________________
______________________________
______________________________
______________________________
8 ÷ ___ = 
 ÷ = 
 ÷ = 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 75Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 75 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
Yachakunqanchikta rikashun
1
3
4
2
Jaime trukashqa ishkay mati triquta chusku qutu papawan. 
¿Ayka qutu papawantaq 6 mati triquta trukan? Siqinkuna 
ruray.
Qampis huk qatinakuq yupakunata ruray.
Kimsa wamrakunapaq 12 mansana kan. ¿Ayka mansanataq 
huk wamrapaq?
Tawlata rikapay, imanaw aywaqtapis. Chaypita pishiq 
yupakunata qillqay. ¿Ima yupakunataq pishin?
a) Martín rikashqa huk pampachaw 
 aruq runata.
ch) Lusitata kinraypapis suninpapis 
 churan. ¿Ayka lusitataq 
 llapanman yaykunqa?
 
 
Yaskin: ___________________________________________________
Yaskin: Pishiq yupakuna kayan: ________
Yaskin: ________________________________________________
Yaskin: ________________________________________________
1 72 114
Ayllu shimikuna: trukay ~ chalay ~ rantinyaq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 76Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 76 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
Taqa
5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikchaw 
awrikuna paskayta:
• Huk yupayuq, ishkay kipuyuq yupakunawan mirachiyta rurashun. 
• Huk kipu, ishkay kipu yupakunawan rakikunata rurashun.
• Chirushqakunapa kaqninkunata riqishun.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 77Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 77 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM
78
Wasi ruray/pirqay
Yachana
16
Wasita rurachinapaq ñawpata qurinchik tukuy wanaqanchiktami. 
Chaykuna kayan tikakuna, chaqllakuna, rumikuna, qirukuna, 
chilliwakuna, hukkunapis. 
• ¿Imakunatataq wasita ruranapaq rantipakunchik?
• ¿Ayka tikataq huk wasiman yaykun?
• Markaykichaw huk wasita rurayaananpaq,
 ¿imakunatataq wanayan. Chaykunapaq tapukurir 
 tawlachaw qillqay?
Rimakushun.
Rurakushun/arukushun.
Wanayanqan Huk wasipaq Kimsa wasipaq
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 78Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 78 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
79
1 Pawlli wasita rurananpaq, tikata rurashqa. Chayshi 5 tikata 
huk wachuman churan. 12 wachuta sutar. ¿Ayka tikataraq 
sutashqa?
Marta tapukuyta yaskinanpaq pukllanakunawan rurashqa. 
Martami pukllanakunawan rurarir nin: 12 wachuchaw 5 kan. 
Chayqa 60 tikami llapan kan. Norkanami huknaw rurarir, nin: 
55 tikami kan.
• ¿Imatataq Pawlli ruran? _______________
• ¿Ayka wachutataq sutashqa? _______ 
• ¿Ayka tikatataq huk wachuman 
 churashqa? _________________________
• ¿Imatataq tapumanchik? _____________
12 x 5 = 
¿Mayqantaq allita nin? ¿Martaku? ¿Ñorkaku?. 
Ruranqaykita yanasaykikunawan rikachinakuyay.
5 kinraykuna
12 wachukuna
1 wachuchaw 5 tika kan, chaymi: 1 x 5 = 5 
2 wachuchaw 10 tika kan, chaymi: 2 x 5 = 10 
3 wachuchaw 15 tika kan, chaymi: 3 x 5 = 15 
4 wachuchaw 20 tika kan, chaymi: 4 x 5 = 
5 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 5 x 5 = 
6 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 6 x 5 = 
7 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 7 x 5 = 
8 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 8 x 5 = 
9 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 9 x 5 = 
10 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 10 x 5 = 
11 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 11 x 5 = 
12 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 12 x 5 = 
Kikin shimikuna: chayshi ~ tsayshi ~ sayshi ~ hayshi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 79Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 79 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
80
2
3
4
Ollanta huk hunaq14 qirukunata llaqllan wasin rurananpaq. 
¿Ayka qirutaraq llaqllan 6 hunaqchaw?
Marku achka tikakunata hanawarashqa (hanapashqa). Huk 
chuquchaw 30 tikakuna kan. ¿Ayka tikataq 6 chuquchaw kan? 
Antuka manka rantiq aywan. Chaychaw rikashqa 3 kinraypa 
churashqa mankakunata, huk kinraychaw 4 manka kan. 
¿Ayka mankataq llapan?
Amaru awrita paskashqa yupanawan:
• Ana tapukuyta yaskinanpaq kaynaw rurashqa:
Yaskin: ____________________________________________________
Yaskin: ____________________________________________________
Yaskin: ____________________________________________________
3 x = 
3 kuti 4
3
4
3 x = 
CH H CH H CH H
3 x
Kikin shimikuna: hanapay ~ hanaway/ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw ~ haychaw
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 80Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 80 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
81
5
6
Lliwticha mansanakunata rantishqa. Niykur churashqa siqichaw 
rikanqanchiknaw. ¿Ayka mansanatataq Lliwticha churashqa? 
Sirilu yachikurnin S/ 35 qillayta huk runata qun. ¿Ayka qillaytataq 
wanan 12 runakunata qunanpaq?
• Titu yaskinta tarishqa rumikunawan churar. Pishiqta qillqay.
Yaskin: ____________________________________________________
1 3 x 
 5 
¿Qam imanawtaq rurashqanki? Titu rurashqantawan 
tinkuchiy.
Huknaw rurarpis yaskinta 
tarinchikmi, maa ruray. Niykur 
yanasaykikunawan tinkuchiyay, 
rurayanqaykita mana atiparqa 
yachachikuqniykita tapukuyay.
5 x 10 5 x 3+ 
x 
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 81Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 81 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
82
Wasi qatay
Yachana
17
Ayllukunachawqa wasita rurachikur minkata, aynitam 
ashiyan, paykuna kastankuna yanasankunam kayan. Wakin 
kayaapuqninkunataqa ichik qarariyanmi, chaymi wallka 
qillayllawanpis wasita ruranchik. 
• Tihawan wasita qatayan. ¿Ayka tihataraq huk runa 
aparinman?
• ¿Ayka tihatataq huk hatun wasita qatanapaq wananchik?
 ¿Aykapayantaq tihata rantiyan? 
• Tawlachawmi wasita qatar iñishinqanchikkunapa, 
chaninkuna pishin, tapukurir qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Wananqanchik
Aykapayan 
rantikuyanqan Chanin S/
Rumi
Tiha
Tika
Qiru
..............
Kikin shimikuna: wananchik ~ wananchi ~ wanantsik ~ wanantsi ~ wanansi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 82Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 82 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
83
1 Karluswan Markus wasita rurar qallayaananpaq 8 tikata ishkan 
chaytanawlla apayashqa. ¿Ayka tikatayantaq apayashqa?
ch) Paty wasi rurayta rakiwan (aypunakuyta) kaynaw rurashqa.
8 ÷ 2
 a) Antuku awrita paskashqa huk yupata ashishpa. Chayta 2 
 yupawan mirachiptin yarqunqa 8. Kaynaw.
Yaskin: ____________________________________________________Yaskin: Karluswan Markus _____tikatayan apayashqa. 
Rurashqaykita karlawan Antuku rurayashqantawan 
tinkuchiy. Yanasaykikunawan yarpachakuyay. Pishiparqa, 
yachachikiqniykikunata tapukuy.
2 x 1 = 2
2 x 2 =
2 x 3 =
2 x 4 =
1 kaq
2 kaq
3 kaq 
4 kaq
Markus
Karlus
Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 83Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 83 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
84
2
3
4
Wasi rurachikuq warmishi 14 tamalta rurashqa, 7 wamrakunata 
qarananpaq. ¿Ayka tamaltayantaq huk wamra mikunqa?
Hatun kuntumi 30 winkukuna aswata charan. Chayta 5 
puyñukunaman chaytanawlla wiñashqa, ¿ayka winkutaq huk 
puyñuman yaykun?
Mahakuna aypunakuyan (rakinakuyan) champiychaw 
(tsampiychaw) mansana chaskiyashqanta, ¿ayka-aytataq 
apayanqa? 
6 mansana kaptin
10 mansana kaptin
Chay ruranqaykitami raki ninchik.
Ñawinchanchik: chunkata ishkayman rakishqa pichqayanmi tinkun.
10 ÷ 2 = 5
 ÷ = 
 ÷ = 
 ÷ = 
 ÷ = 
Yaskin: __________________________________________________ 
Yaskin: __________________________________________________ 
Alliq rikay 10 ÷ 2 = 5
 rakikaq rakiq rakishqa
Ayllu shimikuna: puyñu ~ kuntu ~ aswana ~ ullpu/ aypuy ~ rakiy ~ qaray ~ suyuy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 84Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 84 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
85
5 Qallashqa awrita ushay. Chaypita qam yaskiy.
a) Huk kanastachaw 8 mishki tanta kan. _____________________
 __________________________________________________________
ch) Mama ________________________________________________ 
 ________________________________________________________ 
 ________________________________________________________
h) _______________________________________________________ 
 _________________________________________________________ 
 _________________________________________________________
 + = 
 + = 
Yaskin: __________________________________________________ 
Yaskin: __________________________________________________ 
Yanasaykikunawan awri rurashqaykita rikachinakuyay. 
Tapukuyninta yaskiyay. Yachachikuqniykitapis rikachiyay.
3 x 1 = 2
3 x 2 =
3 x 3 =
3 x 4 =
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita ~ haypita
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 85Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 85 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM
86
Wasipaq shumaq ruraykuna
Yachana
18
Wasi ruray yachaq Wiraquchakunaqa, wasita 
alliyaachiyananpaq imayka wanayanqankunatapis, manami 
tupuyantsu, alliq rikapaarirllami musyariyan.
• Mushuq wasi alli rikakunanpaq, ¿imatataq ruranchik?
• ¿Ayka qillaytataq wananchik huk wasita 
shumaqyaachinapaq?
Tapukuy huk mushuq wasita sumaqyachinapaq 
wananqanchikkunata, aykata wananqanchikta, 
chaninkunatapis. Niykur tawlachaw qillqay. 
Rimakushun.
Arukushun/uryaushun.
Imakuna Ayka Chanin
Kikin shimikuna: ruranchik ~ ruranchi ~ rurantsik ~ rurantsi ~ ruransi
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 86Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 86 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
87
1
2
3
Wasipa patsanta rikashun. Niykur yaskiy. ¿Ima niraqtaq? 
¿Ayka kuchuyuqtaq? ¿Imanawtaq kay kuchun? ¿Imanawtaq 
kuchunkunata tupushwan?
Tawlachaw punchuta, mantata rikachikuy, ñawpata 
ñawchinkuna churarir, chaykunata chiqankunawan tinkuchir. 
Ruranqayki chirushqakuna. ¿Ayka chiruyuqtaq (kuchuyuqtaq) 
kayan? 
Kay siqikunachaw chiqan kuchuyuq kaqkunata llimpiy. 
Huk chiqan kuchuta shuytuchaw llimpiy, ¿ayka chiqan 
kuchutaq shuytuchaw kan?
Yaskin: __________________________________________________ 
Yaskin: __________________________________________________ 
 
chiqan kuchu
 
Ayllu shimikuna: chiru ~ kuchu ~ kinray ~ manya
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 87Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 87 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
88
4
5
6
Qarwash markachaw wasita ruraykaayan. Chayta alliq 
rikapay, tapukuykunatapis yaskiy. 
Kay chirushqakuna rikashqaykichaw, llapan kuchunkuna 
chiqan kuchu kaptinqa llimpiy.
Siqikunapa llapan kuchunkuna chiqan kuchu kaptin, 
chirunkunapis chaynawlla tupuptinqa wichqay. 
• ¿Ima niraqtaq qatashqa wasi? ________________________ 
• Mushuq wasichaw chirushqakuna rikuq siqikunata llimpiy.
Chusku chiqan kuchuyuq chirushqa, 
chirunkuna ishkaypayan kikinlla 
tupuyaptin. Shutin shuytu. 
Chusku kuchun chaynawlla tupun, 
chuskun kuchun chiqan kuchu. Chaynaw 
kaptinqa chuskukuchu shutin.
Kikin shimikuna: chaynawlla ~ tsaynawlla ~ saynawlla ~ haynawlla
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 88Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 88 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
89
7
8
Ishkay rapita rurananpaq, rikanqaykinaw siqirir, chay chawpinpa 
kapchuy. ¿Ima chirushqakunataq yarqun? _____________________
Kay siqikunata alliq rikapaarir, chiqan kimsakuchukunata 
llimpiy.
Chikukunata chiqanwan tinkuchishpa ruray shuytuta, 
kimsakuchuta, chuskukuchutapis.
• Alliq rikay, ¿ayka chirushqakunataq yurin? _______________ 
• ¿Mayqankunataq chiqan kuchu kayan? _______________ 
Kimsakuchupa huk chiqan kuchun 
kapuptinqa shutin chiqan kimsakuchu.
Llapan rurayanqaykita yanasaykukunapatawan tinkuchiy. 
Niykur pishiparqa, yachachikuqniykita tapukuyay.
Ayllu shimikuna: rapi ~ rapra
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 89Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 89 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
Yachakunqanchikta rikaashun
1
2
3
Matyu wasita rurananpaq, ñawpata tikata sutachin, 4 tikata 
kinraypa rurar qallan. Chaychaw10 wachukuna kan. ¿Ayka 
tikatataq rurashqa?
Hatun puyñuchaw 42 winku aswa kan. Kikintanawlla llapan 
aswata 7 puyñukunaman aypuyan. ¿Ayka winkutataq huk 
puyñuman wiñayanqa?
Chikukunata chiqanwan tinkuchishpa huk chuskukuchuta, 
huk shuytuta, huk kimakuchuta ruray.
¿Ayka tikataq huk wachuchaw kan? ____________________
¿Ayka tikataq huk llapan kan? _____________________
Yaskiy: __________________
_________________________
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 90Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 90 9/4/20 10:26 AM9/4/20 10:26 AM
Taqa
6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikkunapita awri 
paskayta:
• Wiñanakunawan imaykakunatapis tupur.
• Ishkay kipu yupakunata mirachishpa.
• Pushamama iñishiyta, pishiqkunaman tinkuchir. 
• Yupakunata tawlaman qillqar, qullqa tiqichaw siqir.
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 91Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 91 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
92
Yachana
19 Ashma waatay
Hatun chakrakunata parqunapaq manami yakuta, 
chakratapis tupunchiktsu. Yakuta qatirir, kuchunpita qallaykur, 
wachukunaman yakuta qiyikur ushanqanyaq parqunchik. 
• ¿Imanawtaq chakrata alliyachiyan?
• ¿Chakrata alliyachir qillayta wananchikku? ¿Aykatanaw?
• Huk hatun chakra qiwata parqur, ¿Ayka uurataq 
parquyanki?
• ¿Ayka punchawtaq huk hatun chakrata parqunchik?
• Tapukuy markaykichaw imata rurayan ashmakunata 
waatayaananpaq. 
• ¿Ayka kutitaq huk killachaw parquyanki? Chayta 
tawlaman qillqay.
Rimakushun.
Arukushun/uryakushun.
Parquna mikuykuna Ayka kuti
Qiwa
Papa
Sara
Ayllu shimikuna: hunaq ~ punchaw/ qarpay ~ parquy
Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 92Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 92 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM
93
1 Manuel ishkay kitawan 
huk hatun chakrata 
parqun. ¿Ayka kitatataq 
wanan chusku chay rikuq 
hatun chakrakunata 
parqunanpaq?
ch) Mawra nin: ñuqapa
chakraa huk pampachaw 
kaykan. Ñuqa 2 kita yakuta 
huk pampapaq wanaa. 
Chayqa 4 hatun pampata 
parqunaapaq 8 kita 
yakutami wanaa.
a) Antu nin: huk hatun chakrata 
parqunapaq 1 kikatami wanachik. 
Chakran pachan kaptin, rasllami 
hananpa yaku aywakun, manami 
alliq uquntsu. Chayqa chusku 
hatun chakrapaq 4 kita yakutami 
wananchik. 
h) Luis nin: ñuqakuna quya-quyalla mayu yaku shamuqwan 
 parquyaa, huk hatun pampata huk uura nakakuyaa.

Más contenidos de este tema