Vista previa del material en texto
Llapanchik yachakushun Yupana El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación: DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN PROHIBIDA SU VENTA CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al Eterno elevó. HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA SÍMBOLOS DE LA PATRIA PERÚ Ministeriode Educación 33 Q ic hw a C ha w pi Matemática 3 Cuaderno de trabajo Y up an a 3 M at em át ic a 3 - Q ue ch ua v ar ia nt e C en tra l CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 1 28/09/20 15:0128/09/20 15:01 El 22 de julio de 2002, los representantes de las organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamentales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o defender los compromisos asumidos. Estos son tan importantes que serán respetados como políticas permanentes para el futuro. Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, debemos promover y fortalecer acciones que garanticen el cumplimiento de esos cuatro objetivos que son los siguientes: 1. Democracia y Estado de Derecho La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos una verdadera democracia. El compromiso del Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en la que los derechos son respetados y los ciudadanos viven seguros y expresan con libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. 2. Equidad y Justicia Social Para poder construir nuestra democracia, es necesario que cada una de las personas que conformamos esta sociedad, nos sintamos parte de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acceso a las oportunidades económicas, sociales, culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos derecho a un empleo digno, a una educación de calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. Así, alcanzaremos el desarrollo pleno. 3. Competitividad del País Para afianzar la economía, el Acuerdo se compromete a fomentar el espíritu de competitividad en las empresas, es decir, mejorar la calidad de los productos y servicios, asegurar el acceso a la formalización de las pequeñas empresas y sumar esfuerzos para fomentar la colocación de nuestros productos en los mercados internacionales. 4. Estado Eficiente, Transparente y Descentralizado Es de vital importancia que el Estado cumpla con sus obligaciones de manera eficiente y transparente para ponerse al servicio de todos los peruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar la administración pública, desarrollar instrumentos que eliminen la corrupción o el uso indebido del poder. Asimismo, descentralizar el poder y la economía para asegurar que el Estado sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante el Acuerdo Nacional nos comprometemos a desarrollar maneras de controlar el cumplimiento de estas políticas de Estado, a brindar apoyo y difundir constantemente sus acciones a la sociedad en general. CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2CARATULA MAT 3RO QUECHUA CENTRAL_FINAL_23-07-2019.indd 2 28/09/20 15:0228/09/20 15:02 Matemática 3 33 Q ic hw a C ha w pi Llapanchik yachakushun Yupana Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 1Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 1 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM Uryana maytu – 3 Yupana – Chawpi Qichwa Cuaderno de trabajo - Matemáticas 3 - Quechua Central ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.gob.pe/minedu 2020 kimsa kaq qishpichishqa 7 912 mirachisqa Impreso en Setiembre 2020 Ruraq Oscar Esdras Palacios Nación Rurashqa qawaq Graciela Esperanza Solis Yanac Qillqaynin qawaq Franklin Espinoza Bustamante Gema Silva Villegas Allichaychaw yanapakuqkuna Pedro Eduardo Sáenz Pérez Bernardo Sánchez Espinoza Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaq Moisés Cárdenas Guzmán Maytu tupachiqkuna Justo Salvador Mejía Ozeta Rodrigo Vasquez Nuñonca Siqikuna DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna Francisco Valverde Valverde Allichashqa qawapaq Edinson Huamancayo Curi Impreso en: Quad Graphics Perú S. A. Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte RUC N.° 20371828851 2020-05746 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasichaw churashqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020-05746. Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu. Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores. Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru Ministerio de Educación Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Dirección de Educación Intercultural Bilingüe Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 2Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 2 9/19/20 10:07 AM9/19/20 10:07 AM Shutiiqa: Ñiqiiqa: Yachaywasiiqa: Markaaqa: Yachachiqniiqa: Wata: RiqimanaykipaqRiqimanaykipaq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 3Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 3 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 4Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 4 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM Kuyashqa wamra: Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki. Hapallaykilla icha yachakuq masiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan. Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Chaynawllam runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuq masiykikunawan, marka masiykikunawan qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki. Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllam imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa. Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi, chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq. ¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)! RiqichikuyninRiqichikuynin Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 5Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 5 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM 1 Taqa Yachana 1. Muruyninchikkunata uryapakuy 10 2. Mikuykuna puquchiy 14 3. Mikuykunapa rayminwan Semana santa 18 4. Semana santachaw mikuykuna ruray 22 Yachakunqanchikta musyanapaq 26 2 Taqa Yachana 5. Ayllupakuypaq alistakuy 28 6. Ayllupakuy 32 7. Ayllupakuychaw mikuykuna ruray 36 8. Mikuykuna qishuy/churay 40 44 4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun Yachana 13. Tsaki mikuykuna ayllupakuy/alistakuy 64 14. Tsaki mikuykuna ayllupakuy 68 15. Tsaki mikuy churakuy 72 Yachakunqanchikta rikashun 76 3 Taqa Yachana 9. Mikuykuna tikrachiy 46 10. Tikrashqa mikuykuna iñishiy 50 11. Qasa patsachaw qishyakuna 54 12. Hatun raymi 58 Yachakunqanchikta rikashun 62 KaqninkunaKaqninkuna Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun Yachakuqanchikta rikachikushun Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd6Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 6 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM 5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Yachana 16. Wasi ruray/pirqay 78 17. Wasi qatay 82 18. Wasipaq shumaq ruraykuna 86 Yachakunqanchikta rikaashun 90 6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Yachana 19. Ashma waatay 92 20. Ashmawan waatanakuy 96 21. Awaykuna ruray 100 22. Raymikunamanta yachakushun 104 Yachakunqanchikta rikachikushun 108 7 Taqa Kushi kushilla murupakushun Yachana 23. Murupakuypaq alistakuy 110 24. Murupakuypaq allichay 114 25. Murupakuy 118 26. Murupakuychaw iñishinakuna 122 Yachakunqaata yarpaa 126 8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik Yachana 27. Kuwakuy tanta ruray 128 28. Wañukushqakunawan tinkuy 132 29. Mikuykuna yawachinakuy shumaq kaway 136 30. Apunchikkunawan tinkuy 140 Yachakunqanchikta rikaachikushun 144 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 7Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 7 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM Kikin shimikuna *shuti ~ suti ~ huti ~ uti *runa ~ nuna ~luna *ñawi ~ nawi *puñuy ~ punuy *kimsa ~ kima *suqta ~ huqta ~ uqta *pusaq ~ puwaq *qasa ~ qaha ~ qahapa *wasi ~ wahi ~ wayi *sara ~ hara ~ ara *sacha ~ hacha *sallqa ~ hallqa ~ allqa *chaka ~ tsaka ~ saka *chuku ~ tsuku ~ suku *chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu *chakwa ~ tsakwa ~ sakwa *achka ~ atska ~ aska *ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay Ayllu shimikuna *chipsha ~ chipi ~ wishpa *aruy ~ uryay ~ llamkay *shipash ~ pashña ~ rahaq ~ chiina *qutsu ~ taki Yarpaykuna Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw /ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, kamashqanwanmi qillqashun. Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq. *piqa ~ uma *waquy ~ makallay *awmi ~ ari *inti ~ rupay *papa ~ akshu *ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay *lluychu ~ luychu *ñuqa ~ nuqa *ñawi ~ nawi *chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi ~ hay rumi *pacha ~ patsa ~ pasa *markanchik ~ markanchi ~ markantsik ~ markantsi ~ markansi -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi *trawpi ~ chawpi *trusku ~ chusku *patra ~ pacha *yatrachikuq ~ yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq *chaytraw ~ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 8Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 8 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM Taqa 1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Pachakkunata tukuynawpa rikar. • Ishkay pachak yupakunata iñishishpa. • Tukuy naanipa yapakunata, qichukunata chuyachir. • Tawlachaw, qullqa tiqichaw tukuy ruraykunata rikachikur. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 9Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 9 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM 10 Muruyninchikkunata uryarqa, yarpanchik ima killa mururqanchiktam, chay mikuykunata ayka killachaw uryanata, parqunata, quraanatapis. Muruyninchikkunata uryapakuy Yachana 1 • ¿Ayka runatataq minkakushwan kay uryayta ushanapaq? • Kikinchiklla rurar, ¿ayka hunaqtataq ushashwan? • ¿Ayka killanataq chay sarata muruyashqanpita? • Kay uryayninchikkunata rikaykur, runakuna murushqanpita kananyaq rurashqanta qillqay. _______________________________ _______________________________ _______________________________ _______________________________ _______________________________ Uryakushun/arukushun. Rimashun. Ayllu shimikuna: parquy ~ qarpay Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ chay ~ tsay ~ say ~ hay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 10Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 10 9/4/20 9:38 AM9/4/20 9:38 AM 11 Rimasunchik Shanti churakushqa S/ 60 qillayta. Niykur yapay qillayta sarata uryapakushqanpita chaskishqa. Kanan Shantipaqqa S/ 100 qillaynin kapun. ¿Ayka qillaytataq Shanti chaskishqa sara uryapakushqanpita? • ¿Pitaq qillayta churashqa? __________ • Churakunqanman, ¿yapashqanku, manaku? _________________________ • ¿Imatataq tapumanchik? ___________________________________ • ¿Imatataq musyanapaq rurashun? __________________________________ a) Antuka kay awrita rumikunawan pukllashpa kaynaw paskashqa. Antukata yupakuna churayta yanapashun. Shantipa qillaynin churashqan. Sarata uryashqanpita chaskishqa. 1 P CH H P CH H Kikin shimikuna: tapumanchik ~ tapumanchi ~ tapumantsik ~ tapumantsi ~ tapumansi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 11Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 11 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 12 Kanan Shanti kay material base 10 nishqanwan kay awrita paskan. Kanan yupanawan ruray. • ¿Ayka hukkunataq kan? ____________________ • ¿Ayka chunkakunataq kan? ________________ • ¿Ayka pachakkunataq kan? _________________ Yupananawan awrita paskay. Awripa yaskinta rikarir, tapukuykunata yaskiy. P CH H Yaskin: ___________________________________________________ P CH H P CH H Ayllu shimikuna: yaskiy ~ kutichiy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 12Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 12 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 13 Mama Ana 100 chuqlluta rantishqa. Chaypita 65 chuqllupita shatuta/parpata rurashqa, wakinta yanushqa. ¿Ayka chuqllutataq mama Ana yanushqa? Kanan yarpachakurir, siqita rikarir, kawayninchikchaw ruranqanchikpaq, huk awrita ruray. Qam ruranqayki awrita, yupanachaw paskay. Niykur tapukuykunata yaskiy. ¿Ayka hukkunataq kan?_____________ ¿Ayka chunkakunataq kan? _________ ¿Ayka pachakkunataq kan? _________ Kanan, qam awrita paskay, niykur yaskin ruray. ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ • ¿Ayka chuqllutataq mama Ana ratinshqa? ____________ • ¿Ayka chuqllutataq yanukushqa? ______________________ • ¿Ayka chuqllupitataq shatuta rurashqa? _______________ P CH H Yaskin: _____________________________ 2 3 Yaskin: _________________________________________________ Yachachikuqta, yanasaykita, rurashqaykipaq tapukuy niyanqanmannaw allichay. Ayllu shimikuna: shatu ~ parpa/ aruy ~ yanuy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 13Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 13 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 14 Markanchikkunachawqa mikuykunata puquchinanpaq, llapan ayllukuna chukllata qatayan chakrankuna kuchunchaw, wamra niraq waallukunata shaakuchiyan pishqukunata manchachiyaananpaq. Kashakunawan, shukshukunawanmi qinchapakuyan. Mikuykuna puquchiy Yachana 2 • ¿Imatataq runakuna ruraykaayan mikuyninkuna shumaq puqunanpaq? • ¿Ayka qillaytataq runa wanan murukuyninta puquchinanpaq? • ¿Imapaqtaq shuntapakuyan siqichaw kaqkuna? • Huk hatun chakranchikta shumaq kunchanapaq, imakunatapis wananqanchikta yarparir, hawa tawlachaw qillqay. Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Wanaqanchikkuna Liyakuna/watana Shukshukuna Kashakuna Aykatanaw wananqanchik Ayllu shimikuna: shuntay ~ qutuy ~ pilay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 14Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 14 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 15 Mama Chanta chakranchaw sarata, siwarata, awasta puquchinanpaq 4 runawan tapyata rurachin. Chay aruq (uryaq) runakunata S/ 50 qillayta qunqa huk hunaq aruyaptin. ¿Ayka qillaytataq mama Chanta ushashqa chay runakunawan aruchikur (uryachikur)? • ¿Imatataq mama Chanta rurachikun? ________________ • ¿Ayka runakunataq tapyata rurayan? ________________ • ¿Ayka qillaytataq huk runa chaskinqa? ____________ • ¿Ayka qillaytataq mama Chanta wanan 4 runakunapaq? _____________________________ • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? _________________ 1 Yaskin: mama Chanta _______ qillaytami ushashqa. Mallka awrita paskashqa pukllana qillaykunawan, yapakunata kaynaw rurar: Markusqa kaynaw qillayta ashishqa: suqta S/ 20 qillay, huk S/ 50 qillay,kimsa S/ 10 qillay. Qam Markus kar, ¿imanawtaq llapan qillayta 4 runakunapaq rakinkiman? Siqikunawan yupakunawanpis rikachikuy. 50 + 50 + 50 + 50 = Chusku S/ 50 qillayta shuntashqa Yaskin: mama Chanta S/ _______ qillaytami ushashqa. Yanasaykita, amawtaykita rikachiy rurashqaykita, niykur llapayki rikachinakuyay yanapanakuyaanaykipaq. Ayllu shimikuna: uryay ~ aruy ~ llamkay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 15Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 15 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 16 Ishtiku wawqin Allpiwan imaykatapis rantinkur aruyan (uryayan). Chayshi huk killachaw, Ishtiku 25 runku muñata, 17 runku mansanillatapis shuntashqa. Allpina 15 runku anis qurata, 12 runku rumirutawan hina shuntashqa. ¿Ayka runku hampi quratataq ishkankuna shuntayanqa huk watachaw? • Huknawpa, ¿imanawtaq rurankiman awripa tapukuyninta yaskinaykipaq? • ¿Imapaqtaq hampi qurata shuntayashqa? • ¿Ima qurakunatataq shuntayashqa? ¿Aykatayan? • ¿Imatataq tapumanchik? • ¿Imatataq rurashun tapukuyta yaskinapaq? Yachanqaykinaw ruray. 2 Yaskin: ___________________________________________________ Kanan, kay awri paskashqaykita tinkuchiy yanasaykikuna rurayashqankunatawan. Chaypita rikay. ¿Llapan ruranqaykiku alli? Pishipanqaykita allichay. Ayllu shimikuna: runku ~ shikra ~ wayqa Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 16Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 16 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 17 Amarumi 1 pilluy alamrita rantishqa murukuna chakranta kunchananpaq, chaypita 145 metrowan alamriwan kunchashqa. Chaynashi 55 metro nishqan alamri puchushqa. ¿Ayka metrotaq 1 pilluy alamrichaw kan? Kanan, alliq kaayirir, awripa tapuyninta yaskiy. • Marya kay awrita paskananpaq material base 10 nishqanwan, yanapakushqa. • Kanan, kaychaw shuntay. Rurashqan kuncha Puchuq • ¿Ayka pilluy alamritataq Amaru rantishqa? __________ • ¿Ayka metrowantaq chakranta kunchashqa? ________ • ¿Imatataq tapumanchik? ___________________________ • ¿Imanawpataq tarishun ayka metroyuq huk pilluy alamri kashqanta? • Yarpachakurir, ruray. 3 Yaskin: ___________________________________________________ Yaskin: ______________________________ P CH H P CH H P CH H P CH H Ayllu shimikuna: kuncha ~ quncha ~ kancha ~ chiku ~ kuntra Kikin shimikuna: kaychaw ~ kaytraw Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 17Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 17 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 18 Semana Santachaw llapan runakunapaqmi apita, kisu ankashqata aypachiyan. Chaypaqqa raymi ruraq runami kilu-kilu tupurir, llapan runakunapaq yanukun. Mana chayqa runakuna ahaakuyanmi. Mikuykunapa rayminwan Semana santa Yachana 3 • ¿Aykaq ullqukunata, warmikunata rikayanki? • ¿Imatataq rurapakuyan? ¿Imanir? Markaykichaw raymita rurar, ayka mikuykunatapis aruyanqanpaq tapukurir tawlapa hakuqninman churay. Arukushun/uryakushun. Rimakushun. Mikuykuna Ayka Aruyanqan Ayllu shimikuna: piñay ~ ahay Kikin shimikuna: chaypaqqa ~ tsaypaqqa ~ saypaqqa ~ haypaqqa Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 18Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 18 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 19 Mama Paulina siqichaw rikanqanchikknaw, chuqlluta, aawashta, papakunatapis churashqa, chaykunata ushar yanapay. a) Awrita paskashun qatiq siqikunata rurar. ch) Antuku yupakunawan kaynaw patsaachishqa. Pishiqkunata ruray. h) Qatinakuqkunata rikarir, ishkan pishiq siqikunata ruray. 1 • ¿Chuqlluwanku qallan?, ¿ayka awash qatin? • ¿Imanawtaq qatinakuyan? ¿Yapakanku? ¿Qichukanku? • ¿Ayka chuqllutawantaq awashpa siqin qatin? • ¿Ayka papataq qatin? 4 4 8 1 5 8 10 2 Ayllu shimikuna: papa ~ akshu Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 19Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 19 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 20 Shamuku ñawpa 3 papata qutun, chaypita chusku papata. Lali ñawpa 5 uqata churashqa, chaypita 2 uqata. ¿Shamukupa llapan papan tinkunku Lalipa llapan uqanwan? Chayta musyanaykipaq rumikunawan, base diez, regleta nishqankunawan, siqikunawanpis yanapakuy. 2 Yaskin: ________________________________________________ Sara yarquyninta tarishqa regleta llimpiyuq nishqanwan yanapanakuypa, niykur kaynawpa siqishqa: Shamuku Lali Sara nin: “Shamukupa llapan papanmi Lalipa llapan uqawan tinkun”. 3 4 7 5 2 7 Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 20Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 20 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 21 Kanan pukllashun yapaykunata tinkuchinapaq. - Rurakuna: regleta llimpiyuq nishqan - Pukllay 4 yanasaykikunawan - Imanaw pukllana: Ñawpa, hukninchikmi qapariypa huk yupapa shutinta nishun. Kanmanchik kaynaw, Malli nin 12. Chayna chuskuq yanasakuna ishkaq-ishkaq purwaakarir, patsachiyan llaninakuyta kaynaw: 8 4 3 2 7 Chaypita siqin rurarir, yupankuna churayan. Ñawpa ushaqmi huk puntuta purwanpaq apan. Chaynaw llapan ushayanqanyaq. Kanan qamkunapis chuskuq-chuskuq purwakaarir, rurayay regleta nishqan pukllanakunawan yanapakur. Niykur kaychaw siqinkuna, yupankunapis rurayay, qillqashqa yupakunaman tinkuchir. 3 18 21 Ayllu shimikuna: purway ~ quriy Kikin shimikuna: chayna ~ tsayna ~ sayna ~ hayna Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 21Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 21 9/4/20 9:39 AM9/4/20 9:39 AM 22 Kisupita mishkita rurananchikpaq, ñawpa rantipakunchik mishkita, shuntanchik kisuta, patsa kanilata, patsa anista. Chaykunaqa allaapa chaninyuqmi. Semana santachaw mikuykuna ruray Yachana 4 • ¿Imatataq warmi ruraykan? • ¿Ayka runapaqtaq mishkita ruraykan? • ¿Imaytaq mishkita qarapakunqa? Simana santapaq markanchikchaw, ¿imatataq rantipakuyan? Aykatapis chay mikuykuna rantipakuyanqanpaq, chaninkunatawan tapukurir, tawlapa hakuqninchaw qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Rantiyanqan mikuykuna Ayka Chanin Kikin shimikuna: chaykunaqa ~ tsaykunaqa ~ saykunaqa ~ haykunaqa Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 22Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 22 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 23 Samuel semana santa raymichaw mishki kisu apita runakunata qarashqa kaynaw: lunes hunaq 20 runakunata, martes 45 runakunata, miércoles 60 runakunata, jueves 40 runakunata, viernesna 30 runakunata. Marteschaw mikuqkuna, ¿aykapataq pishiyan miércoleschaw mikuqkunaman tinkunanpaq? ________________ Jueves mikuqkuna, ¿Ayka kuti lunes mikuqkunataq? ________________ • ¿Mayqan hunaqtaq aswan achka runakunata qarashqa? • ¿Mayqan hunaqtaq aswan wallka runakunata qarashqa? a) ¿Ayka runatataq qarashqa llapan hunaq? Kay awrita paskashun tawlawan yanapakur: ch) Isha qullqa tiqita rurar qallashqa imanaw mishki apita Shamuku runakunata qarakushqanpaq. Chay siqikunata ushay. 1 Mishki api kisu ankayninwan qarashqa Hunaqkuna Qarakuyanqan Lunes Martes Miércoles Jueves Viernes Llapan Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ A yk aq pi s m ik uq ku na lunes martes miércoles jueves viernes 0 10 50 20 60 30 70 40 Llapan hunaq qarayashqanta musyaanapaq. ¿Yapashaqku? ¿Quchishaqku ? Ayllu shimikuna: qichuy ~ quchiy Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska/ chay ~ tsay ~ say ~ hay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 23Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 23 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 24 Pullina hina yanasankuna willakun ayka chuya watyatapis rantikuyashqanpaq. a) ¿Ayka chuya watyatataq rantikuyashqa llapan Pullipa yanasankuna? h) Urpiwan Sara rantikushqan, ¿pipa rantikushqanwanmi tinkun? h) Yanasakuna chuya watyata rantikuyanqanpaq qullqa tiqin ruray. ¿Ima hunaqtaq achka rantikuy kashqa? ___________________ ¿Ima hunaqtaq wallka rantikuy kashqa? ___________________ 2 Shutikuna Ayka rantikuyashqan Urpi 30Sara 40 Amaru 60 Tulli 55 Ana 70 Llapan Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ A yk ap is ra nt ik uy an qa n Rantikuqkuna Sara Urpi Amaru Tulli Ana 0 10 50 20 60 30 70 40 Watyata rantikuyashqan Kikin shimikuna: chuya ~ tsuya/ achka ~ atska ~ aska Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 24Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 24 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 25 Arturu yachaywasichaw wamra masinkunata tapushqa ayka watayuqpis kayanqanpaq. Chaychaw tarishqanta yupakunawan rikachikun. a) Kay tawlachaw llapan wamrakunapa watankunata kikin kaqllata purwashpa qillqay. ch) Wamrakunapa watankunata qullqa tiqichaw llimpiy. • ¿Ayka wamrakunataq yachaywasichaw kayan? __________ • ¿Ayka wamrakunataq 10 watayuq kayan? _________________ • ¿Aykapataq 9 watayuq llalliyan 12 watayuqkunata? ________ 8, 10, 12, 6, 8, 7, 9, 11, 12, 8, 7, 9, 6, 8, 11, 7, 9, 6, 8, 8, 12, 7, 10, 10, 11, 9, 8, 6, 8, 9, 10, 7 12, 11, 10, 6, 9, 7, 9 8, 10, 12, 6, 8, 7, 9, 11, 12, 8, 7, 9, 6, 8, 11, 7, 9, 6, 8, 8, 12, 7, 10, 10, 11, 9, 8, 6, 8, 9, 10, 7 12, 11, 10, 6, 9, 7, 9 3 Watankuna Yupapa Rasrika 6 10 7 8 9 10 11 12 A yk ap is ka ya nq an Watankuna 6 7 8 9 10 11 12 0 2 10 4 12 6 14 8 Wamrakunapa watankuna Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw ~ haychaw Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 25Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 25 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM Yachakunqanchikta musyanapaq 1 2 3 4 Api Ayka Chila api 20 Lichi api 40 Chuñu api 50 Llapan Shanti churakushqa S/ 40 qillayta. Chaypita sarapita uryapakushqanpita hina chaskishqa. Kanan Shantipa S/ 100 qillaynin kapun. ¿Ayka qillaytataq Shanti chaskishqa triqu uryapakushqanpita? Santa awas chakranta kunchananpaq, shukshukunata wanan. Chayshi 6 runakunawan shukshukunata apachin. Apayanqanpita llapan runakunata S/ 60 qillayta qunqa. ¿Ayka qillaytataq Santa wanan llapan runakunata qunanpaq? Anita awas qaranta, siqichaw rikanqanchiknaw churashqa. Qatiq kaq purwata siqiy. Huaraz markachawshi mikuy qatuqkuna, semana santachaw, huk hunaq, tukuy mishki apikunata rantikuyashqa. Chayta tapukurirshi tawlachaw rikachikuyan. Chaypaq qullqa tiqin ruray, pishiq shutikunatapis qillqay. Yaskin: Shanti sara uryapakushqanpita S/____ chaskishqa. Yaskin: ________________________________________________ chila api lichi api chuñu api 0 10 50 20 30 40 Mishki apikuna rantikuyashqan Ha yk a Mikuna Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 26Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 26 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM Taqa 2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Kay mikuy ayllupakuy taqachawqa yachakushun: • Pachakkunawan awrikuna paskayta. • Siqikunapa kaqninkunata riqir. • Pachakkunata iñishishpa yupakunata tinkuchir. • Tawlakunata, qullqa tiqikunata iñishishpa tukuy yachaykunata rikachikur. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 27Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 27 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 28 Ayllupakuypaq alistakuy Yachana 5 Papata aylluyaananpaqqa ñawpata shuntayan llapan wanayanqanta. Chaypitanami allakur qallayan. Chaychawqa yanapakuyan llapan ichikpita hatunkamami, ullqupis, warmipis. Warmikuna akrayan, ullqukunami wasiman ashtaraykaayan. • ¿Imata iñishirtaq ayllukuna papata aylluyan? • ¿Huk yura papata hurqur yupayanku? ¿Imanir? Kastaykichaw, ¿ayka mikuytataq aylluyanki? Chaypaq ayka ruranakunata, ashmakunatapis wananqaykita yarpaarir, qillqana maytuykichaw qillqay. ¿Ayka runku papatataq 3 pikuwan trukanchik? Rimakushun. Arukushun / uryakushun. Ayllu shimikuna: ashtay ~ apay Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq ~ saypaq ~ haypaq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 28Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 28 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 29 Antuku papata allachinanpaq kashukunata rantir, S/ 145 qillayta ushashqa. Wawqin Allpina shikra awaqta S/ 135 qillayta qushqa. ¿Ayka qillaytataq ishkan wawqi ushayashqa? Antukupa • Allpipa, Antukupa qillayninkuna kaynaw kashqa. Siqichaw rikanchik. Yuparir qillqay. Chaypita mayqankunatapis paykuna rantipakur ushayashqanta wichqay. 1 Kanan, Antukuwan Allpi rantipakur ushayanqan qillayta, huk qillaykunawan ruray. Yanasaykikunawan shuntakaarir, rurayanqaykita rikachinakuyay. Pishiparqa yachachikuqniykita tapukuyay. Allpipa Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 29Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 29 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 30 Tikuchu S/ 250 qillayta ushashqa pikukunata, kashukunata rantir. Pikukunapa chaninshi S/ 160 kashqa. ¿Ayka qillaywantaq kashukunata rantishqa? • ¿Imakunatataq Antuku rantishqa? • ¿Aykataq pikukunapa chanin? • ¿Aykatataq llapanchaw ushashqa? • ¿Imatataq tapumanchik? • ¿Imatataq awrita paskanapaq rurashun? ch) Carlos papata allachinanpaq tukuy wananqankunata rantipakur 385 qillayta ushashqa. Kanan S/ 127 qillayllana kapun. ¿Ayka qillaytaq kapurqan manaraq rantipakuptin? Yanapay pishiqkunata qillqar. ¿Qamqa imanawtaq Carlospa awrinta yaskinaykipaq rurankiman? Yarpachakurir, ruray. 2 a) Lina material base 10 nishqanwan awrita paskar qallashqa. Chayta ushay. Niykur yupakunata qillqay. 160 ? Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ 160 250 ? Ushanqan qillay Puchuq qillaynin Kapunqan qillay S/ 385 ? Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 30Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 30 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 31 Mañuku, rantinqan ruranakunapa chaninkunawan huk awrita rurar, tapumanchik. Mañuku llapanchaw S/ 165 qillayta ushashqa. ¿Aykataq waskapa chanin? Tukuy mikuykunata ayllupakuyaananpaq S/ 276 qillaywan rantipakuyashqa. ¿Ayka qillaytaq pishishqa S/ 500 qillayta ushayaananpaq? Martínpa taytanshi arukuyaananpaq S/ 158 qillaywan rantipakushqa. Chakrachaw wananqantanashi S/ 95 qillaypa. ¿Ayka qillaytataq ushashqa llapanta rantipakur? Chayqa 158 + 95 = 95 + 158 3 4 5 Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ ¡Yarpay! Yapakunata yapar, qipapaypapis ruranchikmi, kikinllan yarqun. Chaypami shutin tikra rupi. Chayta yapawan kaynaw rurarquu: 158 + 95 Karmina nin. Tumi nin. Tikrachirpis ruranchikmi kaynaw: 95 + 158 S/ 55 S/ 60 S/ 25 S/ __ Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 31Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 31 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 32 Ayllupakuy Yachana 6 Mikuyninchikta ayllupakunapaqqa, tukuynawmi rikapanchik. Mama killata, tayta intita, ayllukuna naanikuna allichapakuyaqtapis. • ¿Imakunatataq papata ayllunapaq ruranchik? • ¿Ayka killatataq murunqanchikpita papata ayllunchik? • ¿Llapan papakuna chaynawllatsuraq puqun? ¿Imanir? Rimakushun. Uryakushun/arukushun. Chakrachaw llapan rikashqaykita siqiy. Qaqakunata, hirkakunata, wasikunata, hukkunatapis. Ayllu shimikuna: inti ~ rupay Kikin shimikuna: ayllunchik ~ ayllunchi ~ aylluntsik ~ aylluntsi ~ ayllunsi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 32Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 32 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 33 Pulli siqichaw rikanqankuna niraq chirushqakunata rurar qallashqa, siqikunata rurar, shutinkunata qillqarpis yanapay. a) Pulli siqichaw tarishqan chirushqakunata chay niraqkunatawan tinkuchin. ch) Shukshukunata, hiluta, plastilina nishqanta ashirir, siqinqayki chirushqakuna niraqkunata ruray. Niykur tawlachaw siqir qillqay. ¿Imawantaq uyruta ruranki? ______________________________ 1 Kaqkuna Chirushqa Shutin Shutin Chiru Kaqkuna Wananqanchik Chirushqa Shutin Ñawchin kaq Kimsa shukshu Chusku shukshu kikin niraq Chusku shukshu 2 niraq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 33Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 33 9/4/209:40 AM9/4/20 9:40 AM 34 Tawlachaw chirushqakunapa ñawchinkunata, chirunkunatapis yuparir qillqay. Kay chirushqakunata iñishir, tinkuchir, huk siqikunata ruray. 2 2 2 3 Chirushqakuna Chirunkuna Ñawchinkuna Ishkay siqikuna ruranqaykita hawa tawlaman siqiy. Niykur tawlachaw mañakunqanta qillqay. Chirushqa Ayka chirunkuna Ayka ñawchin Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 34Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 34 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 35 Tamranta pukllar rurashun.24 Kay siqikunata tanranpa 7 chirushqankunaman rakishqawan ruray. Wamra masiykikunata yachayniykikunata willay. Rurankimanmi huk siqikunatapis. Siqikunapa shutinkunata, ñawchinkunata, chirunkunatapis yuparir, tawlachaw qillqay. Siqikuna Chirunkuna Ñawchinkuna Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 35Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 35 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 36 Ayllupakuychaw mikuykuna ruray Yachana 7 Ayllupakuy killa chaamuptinqa, tukuynawpami ayllupakunchik. Ayllupakurir wakinkunaqa llapan kastankunata, yanasankunatapis llamichin manaraq qishuman churashpami. • ¿Ayka papatataq aylluyashqa? • ¿Ima mikuykunatataq markaykichaw aylluyan?, ¿aykata? • ¿Ayka papatataq kuwayan warmikuna?, ¿imapaq? • ¿Ima mikuykunatataq markaykichaw aylluyan? • ¿Aykatanawtaq huk ayllu aylluyan? Tawlachaw pishiqkunata qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Mikuykuna Tupuynin Ayka triqu saku 15 Ayllu shimikuna: llamichiy ~ llamitsiy ~ llamisiy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 36Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 36 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 37 1 Titu 52 runku papata qanyan semana ayllushqa. Kay semanana martes hunaq 28 runkuta ayllushqa. Arturuna 34 runku papata qanyan semana ayllushqa. Kay semanana martes hunaq 46 runkuta. a) ¿Pitaq aswan achka papata ayllushqa? ch) ¿Alliku nishwan ishkan kikintanawllami aylluyashqa? ¿Imanir? h) Huk kikinlla rikachikuqta Tituwan. Arturu niyanqanwan yapakunata rurar, ¿qillqashwanku? a) 52 + 28 = ____ 34 + 46 = ____ ch) Titu ayllushqa _______ runku papata, Artutupis hina _______ runku papata ayllushqa. h) Awmi, ayka runkupis Tituwan Arturu papakunata ayllunqanwan yapata rurar. Chayta rikashun. 52 + 28 = 34 + 46 Tapukuykunata yaskishun. Titu Arturu Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 37Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 37 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 38 3 Inti ñawpata 57 kilu uqata ayllushqa. Chaypita hina 35 kiluta. Kamichuna 68 kilu uqata ayllushqa. ¿Ayka kilu uqataq pishin Inti ayllunqannaw Kamichupa kapunanpaq? Tayta Amaru simanachaw ayka runku papa ayllunqanta, huk tawlaman qillqashqa. a) ¿Lunes hunaq viernes hunaqwan papa ayllunqan tinkunku marteswan jueves ayllunqankunaman? ¿Imanir? ch) ¿Lunes hunaq miércoles hunaqwan papa ayllunqan ninakunku marteswan jueves ayllunqankunaman?¿Imanir? Hunaq Lunes Martes Miércoles Jueves Viernes Saku papa 28 33 42 37 38 a) Yaskin: ________________________________________________ ch) Yaskin: ______________________________________________ Inti 92 kilu uqata ayllushqa. 57 + 35 = 92 • Antuka yaskinta tarishqa kaynaw: Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: Kamichupa _____ kilu uqami pishin Intipawan tinkunanpaq. 68 ? 92 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 38Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 38 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 39 Lucha ichikllan chakrallachaw kimsa niraq papakuna murunqanta kaynaw ayllushqa: 40 kilu yuraq papata, tomasa papata 20 kilupa aswan achka yuraq papapita, wayru papatapis hina tomasa papa yuraq papatawan ahushqatanaw. ¿Ayka kilutayantaq papakunata ayllushqa? Kikinlla rikachikuqta huk muyuwan wichqay. Mama Lliwti papakunata ayllurir rantikushqa kaynaw: 72 kiluta, 2 kilu S/ 1 qillaywan; 100 kilu papata S/ 1 qillaychaw kiluta, ¿ayka qillaytataq mama Lliwti chaskishqa? Yachanqaykinaw kaayichikuy, ¿imanaw kaptintaq kikinlla rikaachikuq yupakuna ninchik?. a) 45 +39 = 98 - 14 ch) 67 + 18 + 10 = 40 + 57 Tapukuykunata yaskinaykipaq tawlawan yanapakuy. Yaskin: Ayllushqa _____ kilu tumasata, _____ kilu yulaqta _____ kilu wayruta. Yaskin: ___________________________________________________ 2 2 4 5 Papakuna Tomasa Yuraq Wayru Ayka kilu Ayllu shimikuna: muyu ~ ruyru/ ahuy ~ takuy Kikin shimikuna: yulaq ~ yuraq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 39Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 39 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 40 Mikuykuna qishuy/churay Yachana 8 Hirka markachaw mamakuna, taytakuna mikuyninkunata churakuyaananpaq manami tupuyantsu. Paykunaqa quturaykaqta rikarirllami musyayanna. • ¿Imatataq ruraykaayan runakuna? • Markaykichaw, ¿pikunataq mikuykunata qishuyan? • ¿Ima mikuykunatataq qishuyanki wasiykichaw? • ¿Ayka runkutataq llapan mikuykunapita churayan? • Yarpachakuy yanasaykikunawan, yachachikuqniykiwan imanaw mikuykunata churapakuyta. • ¿Ima mikuykunata, aykata, maychaw, imanawmi churayan? Tawlata huntachiy. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Mikuykuna Ayka Maychaw Pi Imanaw Sara 20 haku Wasipa kaanisninchaw Taytaa Hirkata qarapaarir iskuwan pichupaarir Ayllu shimikuna: tayta ~ yaya Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 40Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 40 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 41 1 Ulqu wamrakuna, warmi wamrakunapis mikuyninkunata wasinkunaman churapakuyashqanpaq rimayan. • ¿Ima mikuytataq aswan achkta churakuyashqa? _________________________________________________________ • ¿Mayqanpa kastankunataq atska runku papata aylluyashqa? _________________________________________________________ • ¿Pipa kastankunataq achka awas churakuyashqa? _________________________________________________________ Kay tawlachaw patsachiy wamrakuna ayka runku tukuy mikuykuna aylluyashqanpaq rimashqanta. Amaru Antuku Urpi Wayta Ñuqakuna churayarquu: 6 runku saratami 6 runku triquta, 20 runku awasta, 5 runku siwarata, 13 runku papatapis. ¿Qankunaqa Wayta? Ñuqakunaqa churakuyarquu: 10 runku sarata, 9 runku triquta, 18 runku awasta, 6 runku siwarata, 23 runku papatapis. ¿Qamkunaqa Amaru? Kastaaqa churakushqa: 18 runku sarata, 16 runku triquta, 9 runku aawashta, 11 runku siwarata, 24 runku papatapis. Sara Triqu Awas Siwara Papa Llapan Urpi Wayta Amaru Antuku Llapan Mikuykuna Wamrakuna Ñuqakuna 17 runku sarata, 8 runku triquta, 24 runku awasta, 6 runku siwarata, 25 runku papatapis. ¿Qamkunaqa Antuku? Kikin shimikuna: achka ~ atska Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 41Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 41 9/4/20 9:40 AM9/4/20 9:40 AM 42 2 3 Tukuy niraq mikuykuna churayanqanpaq qullqa tiqin ruray. Huk hatun aylluchaw tukuy mikuykunata churapakuyashqa, chaykunatam tawlachaw rikaachimanchik. Chaypaq qullqa tiqin ruray. • ¿Ima mikuytataq aswan wallkata churayashqa? ___________ • ¿Aykapataq sarata llallin churayanqan triqu? ______________ • ¿Ayka kilu papataq pishin churayashqan awasman tinkunanpaq? ____________________________________________ • ¿Ayka runkutaq llapan mikuykuna churayanqan? _________ 0 10 20 30 40 50 60 70 80 A yk a Ayllukuna Tukuy mikuykuna churashqan Amaru Urpi Antuku Wayta Mikuykuna aruwa Sara 40 Triqu 68 Awas 85 Siwara 27 Papa 34 Kikin shimikuna: chaypaq ~ tsaypaq/ chay ~ tsay ~ say ~ hay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 42Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 42 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 43 Urpi, warmikunata piku rantikunqanpaq qillqashqa, Chayta tawlachaw rikaashun. Huk siqimi 10 rantiqkunata rantinpan. ¿Ima hunaqtaq 50 runakunata rantikushqa? _____________________ ¿Ima hunaqtaq wallka runakunata rantikushqa? _____________________ ¿Imay hunataq achkaqta rantikushqa? _____________________ 3i ñiqichaw yachakuqwamra munashqa mayayta ayka mikuykunata yachakuqmasinkuna churayashqanta. Chayta mayananpaq huk ichik tapukuyta rurashqa. Chaychaw hurqushqanta tawlachaw rikanchik. Tapukuykunata yaskiy: • ¿Pitaq aswan achka mikuyta churakushqa? ______________ • ¿Pitaq aswan wallkata churakushqa? ____________________ • ¿Ayka kilu mikuytataq llapan churakuyashqa? ______________ 4 5 Hunaq Rantiqkuna Lunes Martes Miércoles Jueves Papa Sara Awas Siwara Llapan Dora 80 90 60 120 María 50 80 80 50 Juana 50 70 100 75 Carmen 80 80 70 90 Llapan Mikuykuna Wamrakuna Kikin shimikuna: masi ~ mayi ~ mahi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 43Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 43 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM Yachakuqanchikta rikachikushun 1 2 3 Ishkay riqinqayki chirushqakunata ruray. Niykur llapan kaqninkunata shutinkunatapis qillqay. Hasintu wawqinkunawan 5 hunaq wachuchaw papakunata allayashqa. Chayta tawlachaw rikashun. • ¿Ayka wachutataq llapan hunaq allayashqa? ___________ ________________________________________________________ • ¿Mayqan hunaqkunata takushqataq kikinlla tinkuyan? ________________________________________________________ Lawrapa taytanshi 12 usita S/ 300 qillaywan, 2 chaki takllatana S/ 120 qillaywan rantishqa. ¿Ayka qillatataq llapanchaw ushashqa? Yaskin: ___________________________ ___________________________________ P CH H Hunaq Lunes Martes Miércoles Jueves Viernes Wachu 13 22 18 19 9 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 44Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 44 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM Taqa 3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqisun Kay taqachawqa yachakushun mikuykuna tikrachiyta: • Mirachiyta yupakunata pachakyaq iñishishpa. • Mirachiychaw tikra rupita iñishishpa. • Tawlachaw, qullqa tiqichaw yupakuna churayta. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 45Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 45 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 46 Mikuykuna tikrachiy Yachana 9 Achka mikuykuna kaptinqa, tikrarachir churakushqa manami ismuntsu. Churaraakun unay watayaqmi. • ¿Imakunatataq wanachik chuñu kukupata ruranapaq? • ¿Ima mikuykunatataq tikrachiswan? • ¿Tikrashqa mikuykunapa chaynawllatsuraq chaninkuna? ¿Imanir? Tukuy mikuykuna hukman tikrachishqa, ¿miranku? ¿Wallkayanku? ¿Imanir? Tawlachaw mikuykunapaq qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Mikuykuna Llasan Tikrashqamikuykuna Llasan Triqu 12 kilu Tsaki muti 10 kilu Papa Tuqush Kukupa Sara Sara muti Tsaki tarwi Yanushqa tarwi Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara/ qasa ~ qaha ~ qahapa ~ tsururu Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 46Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 46 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 47 1 2 Manuel 5 qutuman papata churashqa harunanpaq. ¿Ayka papatami churashqa llapanman? Chaynaw hina 3 qututa pichqatayan qutushqa, ¿aykataq kimsa qutuchaw kan? ¿Pitaq alli rurashqa? Qampis yachanqaykinaw ruray. Yaskin: ___________________________________________________ Tulli Marya Manami 3 qutuchaw 5 papayan kaptin kan 15 papakuna. ¿Imanir? kaynaw rurashun: 5 + 5 =10 10 + 5 =15 3 qutu 5 papayan 14 papami llapan. Rikay: 5 + 5 + 5 + Kimsa kuti 5 chayqa kan15 5 5 5+ + = Mirachiqpa kaqninkunata yarpay. Mirachiq Miraq Mirashqa 3 5 15x = Kikin shimikuna: chaynaw ~ tsaynaw ~ saynaw ~ haynaw Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 47Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 47 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 48 3 4 5 Marya 3 papatayan huk matiman churar qarakun. ¿Ayka papatataq churashqa 5 matiman? Pishiq yupakunata qillqay. Chaypita Isha 3 kanasta tunasta apamushqa. Huk kanastachaw 5 tunasyan kaptin. ¿Ayka tunastataq apamushqa? ¿Tunasnawku papakuna churaraayan? Rikapay, niykur aykapis kanqanta ruray, pishiq yupakunata qillqar. 5 kuti 3 kashqan x = Huk matichaw kan papakuna. 5 matichaw kan papakuna. Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ Huk kanastachaw tunas kan. Kimsa kanastachaw tunas kan. = =x Mirachinata mirachiqpatawan taanankunata trukashqa mirashqan chaynawllami yarqun. 5 x 3 = 15 3 x 5 = 15 5 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 48Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 48 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 49 6 7 Pichqa wamrakuna 3 chuñutayan huknin huknin mikuyashqa. ¿Ayka chuñutataq llapan mikuyashqa? Kimsa ñiqichaw yachakuq wamrakuna 7 shukshukunata watayashqa, 3 shukshuta kinraypa 4 shukshutana hanapita uraypa tinkuyanqanchaw muquta rurar watayashqa. ¿Ayka muquraq llapan? Titu siqikunawan yanapakur rurashqa, ushar yanapay. Marina yupakunawan rurashqa. Tawlawanpis churashqa. Yarqunqanta qillqay. 5 kuti 3 kan 5 kuti 3 Yaskin: ___________________________________________________ Yaskin: ___________________________________________________ HCH 3 +3 +3 + 3 + = CH H 3 5 x 3 x 5 = 3 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 49Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 49 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 50 Tikrashqa mikuykuna iñishiy Yachana 10 Tikrashqa mikuykunata churakunchik llapan wata mikunapaq. Chay mikuykuna kanqanllami kayan, mikushqapis chaynawllami. • ¿Ima mikuykunatataq tikrachinchik churakunapaq? • ¿Ayka patsataq (killataq)churakunchik tikrashqa mikuykunata? • ¿Imapaqtaq tikrachinchik mikuykunata? • ¿Ima mikuykunatataq ayllukuna churakuyan? • Yanasaykikunata tapuy. Niykur tawlaman churay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Ayllu Mikuypa shutin Tikrashqa mikuypa shutin Ayka patsa churanqan Ayllu shimikuna: patsa ~ pacha Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 50Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 50 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 51 • ¿Ima mikuykunatataq tikrachinchik churakunapaq? • ¿Ayka patsataq (killataq)churakunchik tikrashqa mikuykunata? 1 Ana churashqa 12 runku chuñuta, 8 runku tarwita, 4 runku chuchuqata, 20 runku uqatapis. Qullqa tiqita kaayirir tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima mikuytataq aswan wallkata churashqa? _____________ • ¿Llapanchaw ayka runku mikuytaq churashqan kan? ______ • ¿Ima mikuytataq Ana aswan achkata churashqa? ________________________________________________________ Qullqa tiqinpis ruray. Ana churashqan Mikuykuna Ayka runku Chuñu 8 Chuchuqa Uqa 20 Llapan Tawlata huntachiy. 0 6 16 2 12 8 18 4 14 10 20 Mikuykuna churakuy Mikuykuna Chuñu Tarwi Chuchuqa Uqa H ay ka Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 51Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 51 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 52 Ana rurashqanta Urpipis rurashqa. Chayta rikay, ¿alliku rurashqa? 2 Papa Ayka runku Chuñu 12 Tarwi 8 Chuchuka 4 Uqa 20 Llapan 34 • Kanan qullqa tiqin huntachiy. • ¿Ima mikuykunatataq uqaman tinkunanpaq ahushwan? • Llapan 34 kunku kayan nin Urpi, ¿alliku? • ¿Ayka runkupataq chuñu llallin chuchuqata? • Aswan achka kaqwan aswan wallka, ¿aykamantaq tinkuyan? Tawlata huntachishun. Chuñu Tarwi Chuchuqa Mikuykuna Ha yk a Uqa 0 6 16 2 12 8 18 4 14 10 20 Ana churashqan mikuykuna Urpi ninqan mana alli kaptin, ¿imanawtaq qamqa rurankiman? Yachanqaykinaw ruray. Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 52Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 52 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 53 Kimsa ñiqichaw yachakuq wamrakuna, yanasankuna ayka kilutapis mikuyninkuna churakuyanqanta tapukuyashqa. Chayta tawlachaw rikarir qullqa tiqin rurashun. Ishkay mikuy rantikuna wasichawshi, pichqa hunaq ayka matitapis rantikuyashqanta qullqa tiqiwan rikachikuyan. ¿Mayqantaq aswan achka mikuyta lunes rantikushqa? __________________________________________________________ ¿Mayqantaq viernes hunaq aswan wallkata rantikushqa? __________________________________________________________ ¿Mishki mikuy 5 hunaqchaw ayka mati mikuytataq rantikushqa? ___________________________________________________________¿Nakakurqunkiku? ¿Rasku rurarqunki? __________________ ¿Ayka aruwapataq wallka Kamilapa Maryapita? __________________________________________________________ 3 4 Yanasakuna Kilu mikuykuna Camila 60 Nancy 40 Carlos 55 Julio 70 María 30 Llapan Mishki mikuy 0 6 2 12 8 4 14 10 L M M J V L M M J V Yu pa yn in Pacha hunta 0 30 10 60 40 20 70 50 Yu pa yn in Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 53Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 53 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 54 Qasa patsachaw qishyakuna Yachana 11 Unay runakunaqa allaapa qasapa kaptinqa, shuqapaayaq hirkata, niykur qushtachikuyaq mikuyninkunapa kuchunchaw. Chaynawmi mikuykuna qishpin achka. • ¿Ima sacha hampikunatataq riqiyanki? • Wishqa, chuqa, chariyashuptiyki, ¿imawataq hampikuyanki? • ¿Imatataq rurashwan qishya charimashqa hampikunapaq? Kay qasaq patsachaw, ¿ima qishyakunataq kan?, ¿imawantaq hampikuyan? Kay upunqanchik hampikunapaq qillqay, aykata, ayka chanin kanqanta. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Hampikuna Ayka Chanin Ayllu shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa ~ sururu Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 54Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 54 9/4/20 9:41 AM9/4/20 9:41 AM 55 1 2 Qasa killachaw Omar churashqa 5 chuñutayan 2 kanastaman. ¿Ayka chuñukunataq ishkay kanastachaw? Yarqunqanta qillqay. Karlus 4 chuñutayan 3 churakunaman churashqa. ¿Ayka chuñutaq llapanqa? 2 x 5= 2 x 5=2 x 5= 2 kuti 5 yarqun 10 CH 1 0 HCH 52x2x 2 x 5=2 kuti 5, yarqun 10 2 5 Yaskin: ___________________________________________________ Yaskin: ___________________________________________________ x = 3 4 H H H H Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 55Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 55 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 56 3 4 5 Kati llapan pukllakunata 5 purwaman churashqa. Huknin - huknin purwachaw 4 pukllakuna kaptin, ¿ayka pukllanakunatataq llapanchaw churashqa? Martin machinakunata chuskutayan 6 qutuman churashqa. ¿Ayka machinakunataq llapan kan? Markus 6 chaniyuq uryakunata churashqa, wakinpaqa hawanchaw ishkay chaniyuq yupa yapakan. ¿Ayka machinakunataq llapanchaw kan? kuti =x 5 5 4 kuti = = x 4 4 6 6 kuti =x ¡Yarpay! Kikin yupakunalla yapashqa kutipakaptinqa, ras musyarinapaq mirachiqtami ruranchik, ayka kutipis kutipakanqanta maakurir. Ayllu shimikuna: maakuy ~ yuyay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 56Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 56 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 57 6 7 Kimsa matikunaman ñawpata huk mishkitayan churayashqa. Chaypita kimsaman hina ishkay mishkitayan wiñayashqa, wakinmanna hina kimatayan wiñashqa. ¿Ayka mishkitaq llapanchaw kan? Musyanaykipaq hawan kaq tawlachaw pishiq yupakunata qillqay. Llapan mishki Wakin yupakunatapis 3 yupawan mirachiy. Papa kukupata rurar qillpayanqan tikakunata, shumaq churaykuyashqa. Chayta yupashun. ¿Ayka tikataq llapan quturaykaqchaw kan? Yaskin: Quturaykaqchaw __________ tikakunami kan. 3 x 1 = x 2 = 3 x = x = x = x = x = x = x = Ayka tikapis kanqanta musyanapaq. Yapawanpis, mirachiwanpis ruranchikmi. Kanan qampis ishkanwan ruray. Alli karqa kikinllami yarqunqa. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 57Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 57 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 58 Hatun raymi Yachana 12 Hatun raymichawqa achkatami ayllukuna qillayta ushayan, papachaw, aychachaw, yanukuqchaw, yanta mutuychaw, aswa ruraychaw. • ¿Imatataq ayllukuna rurayan hatun raymichaw? • ¿Ayka asmakunatataq hatun raymita rurayaananpaq pishtapakuyan? • Imaykakunata ayllukuna hatun raymipaq ashiyan. Chaykunapaq tawlachaw pishiqkunata qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Ashiyanqan Ayka Chanin Haka Papa Muti Kuchi Uusha Waaka Aswa Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 58Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 58 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 59 1 2 3 Karluspa ayllun hatun raymi qallaq hunaq pishtayashqa 4 uushankunata. Makshichapa ayllunna ishkay kuti Karlus pishtanqantanaw pishtashqa. ¿Ayka uushakunatataq Makshichapa ayllun pishtashqa? Markupa ayllun kamachikuqkunapaq 10 uushakunata pishtashqa. Chayshi 2 kuti Antuku pishtanqanman tinkun. ¿Ayka uushatataq Antuku pishstashqa? Marku raymipaq aychata S/ 45 qillaywan rantishqa. Mañukuna ishkay kuti Marku rantishqantanaw. ¿Ayka qillaytataq Mañuku ushashqa? Awrita paskanaykipaq kaywan yanapakuy uushapa ishkay kutin4 Yaskin: Makshichapa ayllun _______ uushatami pishtashqa. Yaskin: Antuku _______ uushatami pishtashqa. Yaskin: __________________________________________________ ? ? 10 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 59Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 59 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 60 4 5 Mallipa uushan kapun Mallkapa kimsa kuti kapunqannaw. Mallkapa 6 uushan kaptin, ¿Ayka uushakunataq Mallipa kapun? Amachu 4 winkuta tarwi yakuta wanan, 3 uushankunata usapita hampinanpaq. Anapana kimsa kuti Amachupanaw uushankuna kan. ¿Ayka winkuta yakutataq Ana wanan uushankunata hampinanpaq? • Martín yarquyninta kaynawpa tarishqa: 3 x 4 = 14 Mallshi awripa tapukuyninta yaskinananpq kaynaw rurashqa: Mallkapa ______ uushan kapun Mallipa ______ uushan kapun 6 uushapa kimsa kutin ___ 3 Kuti 6 = ____ Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: Ana 14 winkukuna yakuta uushankunata hampinanpaq wanan. Yaskin: _______________________________________________ Amachu 3 uushapaq, 4 mati hampita wanan. Ana 3 kuti (3 uushakuna), 3 kuti (4 mati hampi). Ana 3 kuti 3, 3 kuti 4 Ana 9 uushapaq, 12 winkukuna hampi yakuta wanan. 3 x 4 = 4 + + 4 = Mallshi rurashqanta Martín rurashqantawan tinkuchiy. ¿Pitaq pantakushqa? Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 60Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 60 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 61 6 7 8 Jerson uushankuna hampichaw S/ 34 qillayta ushashqa. Celiana ishkaypashqa Jerson ushanqanta. ¿Aykatataq ushashqa Celia? Allpi 5 kawallukunata michin, Maryana ishkaypashqa, Allpi michishqanta, Tullina Marya michishqanta kimsapashqa. ¿Ayka kawallukunatataq kimsankuna michikuyan? Sara yarquyninta kaynaw tarishqa: Allpi 5 kawallukunata mitsin Marya 2 kuti Allpi michishqanta michin: 2 x 5 = 10 Tulli michin 3 kuti Allpi michishqanta: 3 x 5 = 15 Kimsan llapanta michiyan: 5 + 10 + 15 = 30 Jerson Allpi Marya Tulli Celia Ruranqaykita yanasaykiwan tinkuchiy. ¿Mayqaykitaq mana alli rurayashqanki?. ¿Qamku, yanasaykiku? Willakuy. Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: 30 kawallukunata kimsan michiyan. Kikin shimikuna: michiy ~ mitsiy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 61Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 61 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM Yachakunqanchikta rikashun 1 2 3 Pichqa wamrakuna 6 chuñukunata mikuyashqa, huknin-huknin. ¿Ayka chuñukunatataq mikuyashqa llapan? Mañuku purwaman 5 papata churashqa. ¿Ayka papatataq 4 purwachaw kan? Uusha michiqkunapaq lunespita viernes hunaqkama mirkapankuna kilupa rantipakuyashqa, qullqa tiqichaw rikanqanchiknaw. • ¿Pitaq rantishqa aswan achkata lunes hunaq? ¿Imanir? ____________________________________________________ • ¿Ayka kilutayantaq qatuna wasikunapita rantiyashqa? ____________________________________________________ • ¿Mayqantaq aswan wallkata rantipakushqa 5 hunaqchaw? ____________________________________________________ • ¿Mayqan hunaqchawtaq kikinllata rantiyashqa? ____________________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Antukupaq 0 6 2 12 8 4 14 10 L M M J V L M M J V Saritapaq 0 30 10 60 40 20 70 50 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 62Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 62 9/4/20 10:22 AM9/4/20 10:22 AM Taqa 4 Tsaki mikuykunata ayllupakushunKay taqachawqa kawayninchikchaw kaq awrikuna paskayta yachakushun: • Pushamama tariyta. • Ishkay kipukama yupakunata iñishiyta. • Chakrakunapa hiruruqninta patsankunatapis tupuyta. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 63Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 63 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 64 Tsaki mikuykuna ayllupakuy/alistakuy Yachana 13 Mikuyninchikkunata ayllupakur usharirqa, wakin mana markachikchaw qishpiqkunata trukakuypami tarinchik. Ñuqanchikpis kaqtaqa qurinchikmi, micha kashqaqa manami watan mikuy qishpinqatsu. • ¿Ima mikuykunatataq trukaykaayan? • ¿Imawantaq trukashun mikuykunata? • ¿Ima mikuykunatataq trukakushwan? Markaykichaw, ima mikuykunataq trukakuyanqanpaq, aykatapis qunakuyashqanta tapukurir tawllachaw rikachikuy. Rimakushun. Rurakushun/arukushun. Trukana mikuykuna Aykatapis trukayanqan Ruraq Runakuna Ayllu shimikuna: trukay ~ chalay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 64Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 64 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 65 1 2 Amaru huk mati triquta ishkay qutu papatawan trukashqa. ¿Ayka qutu papawantaq 3 mati triquta trukan? Siqin ruray. Willka trukakuyta ruran 3 mansanakunata huk mati triquwan. 15 mati triquta wanarqa, ¿ayka mansanawantaq trukanqa? Kay tawlawan yanapakur ruray. a) Irmawan Inti awrita paskayaananpaq kaynaw rimayan: Irma Inti Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Rikay shumaq. ¿Mayqan yachakuqkunataq alli tarishqa yarquyninta? Tinkuchiy qampatawan. Niykur yarquyninta willakuy. Triqu 1 2 3 4 5 Mansana 3 6 2 qutu papawan huk mati triquta trukaa, tsayqa. ¿ayka qutu papawanraq 3 mati triquta trukashaq? Huk mati triquta 2 qutu papawan trukaa, tsayqa 2 matiwan 4 qututa, 3 matiwan 6 qutu papata. Kikin shimikuna: tinkuchiy ~ tinkutsiy ~ tinkusiy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 65Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 65 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 66 3 4 5 Huk tamrata 2 runku papatawan trukan. ¿Ayka wayqa papataraq 6 tamrawan trukanqa? Ishticha 2 qutu papata huk shikra tunaswan trukan. ¿Ayka shikra tunastataq 8 qutu papawan trukanqa? Tawlaman qillqay. Huk kuchita S/ 200 qillaywan rantin. Chayshi chusku S/ 50 qillayta qun. Pichqa kuchita rantir, ¿ayka S/ 50 qillaytataq wananqa? Siqita rikarir, tawlawan yanapakuy. Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Kuchi 1 S/ 50 qillay 4 papakuna 2 tunakuna 1 Ayllu shimikuna: wayqa ~ runku ~ shikra/ tamra ~ wampar Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 66Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 66 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 67 6 7 Kay qatinakuq yupakunata qaway. Chaypita qatiq yupakunata qillqay. Martínwan Pulli pukllayan, llimpishqa rumikunata tawlaman churar. Pukllayanqanta alli rikapaarir, tapukuykunata yaskiy. ¿Yapakanku? ¿Quchikanku? __________ ¿Aykapa? ___________ 5 3816 27 Yaskin: _______________________________________________ _____ • ¿Ima yupakunamantaq Martín rumita churashqa ? ______ ________ ¿Yapakanku? ¿Quchikanku? ______________ ¿Aykapataq? ____________ • ¿Ima yupakunamantaq Pulli rumikunata churashqa ? ¿Aykapayantaq aywan? ____________ • ¿Kanan ayka yupamantaq Martín churanqa? ________ ¿Pulliqa aykamantaq churanqa? ______________ Martín Pulli Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita ~ haypita Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 67Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 67 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 68 Tsaki mikuykuna ayllupakuypaq ñawpata wananqanchiktami ashinchik, yanapakuq uywakunata, yanasakunata, uryanakunata, aswatapis ruranchik. • ¿Ima killachawtaq kay markachaw kaykaayan? ¿Imakunatataq tupuyanqa? ¿Ima tupukunatataq iñishiyanqa? • ¿Chay niraqllaku llapan chakrakuna kayan? ¿Mayqan ashmakunataq kay mikuykuna aylluychaw yanapamanchik? Chaykunata siqiy. Pishiq yupakunatapis qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Yanapakuq ashmakuna ¿Imatataq ruran? ¿Ayka kilu qipitataq apan? Ashnu u Kawallu Kawallu Mula Mula Tuururu Uusha Uusha Tsaki mikuykuna ayllupakuy Yachana 14 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 68Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 68 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 69 1 2 Tumi siqishqa 2 qinchakunata, huk kikinpata, hukkaqtana yanasanpata. Chaykunata rikay. Anita ishkay chakrakunapa patsankunata rurashqa. ¿Ayka chusku kuchukunataq chay chakrakunachaw kan? Siqishqa qinchakunata alli rikapaarir, tapukuykunata yaskiy. • ¿Pipa qinchantaq aswan hatun chakrachaw rurakashqa? _____________ ¿Ayka chusku kuchutaq tupun? _____________ • ¿Ayka kan Tumipa qinchanpa patsankunachaw?______ ¿Mallipa qinchanpaqqa? _________________________________ • ¿Imanawtaq yuparqunki? _________________________________ • ¿Mayqan chakrataq aswan hatun? _______ ¿Ayka kan? _________ • ¿Imanawtaq ras musyarishwan ayka chusku kuchukuna kayashqanta? Yarpachakurir ruray. Tumipa Mallipa a ch Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say ~ hay Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 69Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 69 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 70 Karlus huk wasipa patsanta rikarir, kay siqita rurashqa. ¿Imanawtaq ras yuparinkiman ayka chuskukuchukuna kashqanta? _____________________ ¿Rakinkimanku?, ¿aykamantaq rakinkiman? ______________________________ Rakirir yupay, ¿aykataq yarqun? Mañukupa kanchanpa tupuynin kaynaw: kinraynin 18 tatkikuna, sunin 6 tatki. ¿Ayka chuskukuchu tatkitaq kanchapa llapan patsan tupun? Yachanqaykinaw ruray. Awllichu ayka chusku kuchu chakran tupunqanta musyayta munan, chay chakranpa kinraynin tupun 10 m, suninna 8 m tupun. ¿Ayka chusku kuchukunataq llapan patsan tupun? Siqin rurar yanapakuy. 4 5 3 Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 70Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 70 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 71 Martín rikashqa huk pampata. Chaychaw wasi ruraq churashqa 5 lusitata sunipa, 5 lusitakunata kinranpa. ¿Ayka lusitatataq churashqa llapanman? Siqikunawan imakunawanpis musyanaykipaq yanapakuy. • Churashqana 9 lusitata. ¿Ayka lusitakunataq churanan pishin? _____________________________________________ 6 6 Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Ishtichu musyayta munan puñunan kutapa kuchunkuna tupunqanta, tapukuptin maman nin: chaypa patsanqa tupun 12 , chay chuskukuchupa chirunkuman tupun 1m. ¿Aykataq chirunkuna tupun? Siqita rurar yanapay. ¡Yarpay! Imaykapatapis pampanta, patsanta tupunapaq iñishinchik huk chuskukuchutami. Ichik kaptinqa cm2 Hatun kaptinqa m2 Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 71Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 71 9/4/20 9:42 AM9/4/20 9:42 AM 72 Tsaki mikuy churakuy Yachana 15 Tsaki mikuykunata shuntaykurqa markan-markan tukuy laaya mikuykunatami mikunchik. Ima karpis aychayuqmi. • Tsaki mikuy churaychawqa waaka aychata, uusha aychakunatami ayllukuna yanukuyan • ¿Ayka kilu mutitataq llushtunchik muruychaw mikunapaq? • ¿Llapan ayllutsuraq pishtapakuyan tsaki mikuyta churapakur mikuyaananpaq? ¿aykaqtaq rurayan chay mikuykunata? Rimakushun. Arukushun/uryakushun. ¿Ayka uywakunatataq pishtapakuyan hatun markachaw mikuy churapakuychaw mikuyaananpaq? Pishtayanqan uywakuna Aykapis pishtayanqan Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 72Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 72 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM 73 1 2 Tomas akrashqa 12 uushakunata 3 churinkunata aypunanpaq. ¿Ayka uushayantaq churinkunapaq kanqa, kikinllata llapanta quptin? Maruha 10 sintakunata rantishqa. Llapan sintakunata llapan waakakunaman churanqa. ¿Huk waakaman ayka sintatataq churanqa? Tito waskakunawanchurinkunapaq apar qallaykun, ushay chay ruraykanqanta. 12 ÷ 3 = ____ 10 ÷ 2 = ____ Yaskin: Huk churin ___________ uushakunata chaskinqa. Kay ruranqanchikpami raki shutin. 12 ÷ 3 = 4 Yaskin: _______________________________________________ Yachakuqmasiykita rurashqaykita rikachiy, pishiparqa yachachikuqniykita tapukuyay. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 73Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 73 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM 74 3 Tsaki mikuy churaychaw Lukas 12 papa yanushqata 4 wamrakunapaq apamushqa. Qarapakushqa kikinllata llapanta. ¿Ayka papataq huk wamrapaq kanqa? Yaskin: _______________________________________________ Yarpaashun. Rakiychaw, kikinllatami llapanpaq rakinchik. Huk papayan llapan wamrapaq. huk wamrapaq kimsa papa. Chariyay Papakunata. Shuyay ¿imanirtaq ñuqa ishkayllata, tsaraa? Llapanchik kikinllata charashun. ¿Ayka papatayantaq charashun? Ñuqapa kapaman 5 papa. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 74Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 74 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM 75 4 5 6 7 Antuku 8 tunaskunata apamushqa, ishkan churinkunapaq rakinanpaq. Ishkanta kikinllata aypushqa. ¿Ayka tunastayantaq churinkuna chaskiyan? Kimsa wamrakunapaq 9 mansanakuna kan. Kikinllata aypushqa, ¿ayka mansanakunatataq huk wamra mikunqa? Mikichu 3 wamrakunapaq chuqlluta qushqa. Paykuna kikintanawlla aypuyan. ¿Ayka chuqllutaq huk wamrapaq kanqa? _________________________________________ Kay matichaw sarata rikarir, huk awrita ruray. Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ Yaskin: _______________________________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ 8 ÷ ___ = ÷ = ÷ = Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 75Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 75 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM Yachakunqanchikta rikashun 1 3 4 2 Jaime trukashqa ishkay mati triquta chusku qutu papawan. ¿Ayka qutu papawantaq 6 mati triquta trukan? Siqinkuna ruray. Qampis huk qatinakuq yupakunata ruray. Kimsa wamrakunapaq 12 mansana kan. ¿Ayka mansanataq huk wamrapaq? Tawlata rikapay, imanaw aywaqtapis. Chaypita pishiq yupakunata qillqay. ¿Ima yupakunataq pishin? a) Martín rikashqa huk pampachaw aruq runata. ch) Lusitata kinraypapis suninpapis churan. ¿Ayka lusitataq llapanman yaykunqa? Yaskin: ___________________________________________________ Yaskin: Pishiq yupakuna kayan: ________ Yaskin: ________________________________________________ Yaskin: ________________________________________________ 1 72 114 Ayllu shimikuna: trukay ~ chalay ~ rantinyaq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 76Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 76 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM Taqa 5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikchaw awrikuna paskayta: • Huk yupayuq, ishkay kipuyuq yupakunawan mirachiyta rurashun. • Huk kipu, ishkay kipu yupakunawan rakikunata rurashun. • Chirushqakunapa kaqninkunata riqishun. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 77Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 77 9/4/20 9:43 AM9/4/20 9:43 AM 78 Wasi ruray/pirqay Yachana 16 Wasita rurachinapaq ñawpata qurinchik tukuy wanaqanchiktami. Chaykuna kayan tikakuna, chaqllakuna, rumikuna, qirukuna, chilliwakuna, hukkunapis. • ¿Imakunatataq wasita ruranapaq rantipakunchik? • ¿Ayka tikataq huk wasiman yaykun? • Markaykichaw huk wasita rurayaananpaq, ¿imakunatataq wanayan. Chaykunapaq tapukurir tawlachaw qillqay? Rimakushun. Rurakushun/arukushun. Wanayanqan Huk wasipaq Kimsa wasipaq Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 78Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 78 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 79 1 Pawlli wasita rurananpaq, tikata rurashqa. Chayshi 5 tikata huk wachuman churan. 12 wachuta sutar. ¿Ayka tikataraq sutashqa? Marta tapukuyta yaskinanpaq pukllanakunawan rurashqa. Martami pukllanakunawan rurarir nin: 12 wachuchaw 5 kan. Chayqa 60 tikami llapan kan. Norkanami huknaw rurarir, nin: 55 tikami kan. • ¿Imatataq Pawlli ruran? _______________ • ¿Ayka wachutataq sutashqa? _______ • ¿Ayka tikatataq huk wachuman churashqa? _________________________ • ¿Imatataq tapumanchik? _____________ 12 x 5 = ¿Mayqantaq allita nin? ¿Martaku? ¿Ñorkaku?. Ruranqaykita yanasaykikunawan rikachinakuyay. 5 kinraykuna 12 wachukuna 1 wachuchaw 5 tika kan, chaymi: 1 x 5 = 5 2 wachuchaw 10 tika kan, chaymi: 2 x 5 = 10 3 wachuchaw 15 tika kan, chaymi: 3 x 5 = 15 4 wachuchaw 20 tika kan, chaymi: 4 x 5 = 5 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 5 x 5 = 6 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 6 x 5 = 7 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 7 x 5 = 8 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 8 x 5 = 9 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 9 x 5 = 10 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 10 x 5 = 11 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 11 x 5 = 12 wachuchaw …. tika kan, chaymi: 12 x 5 = Kikin shimikuna: chayshi ~ tsayshi ~ sayshi ~ hayshi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 79Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 79 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 80 2 3 4 Ollanta huk hunaq14 qirukunata llaqllan wasin rurananpaq. ¿Ayka qirutaraq llaqllan 6 hunaqchaw? Marku achka tikakunata hanawarashqa (hanapashqa). Huk chuquchaw 30 tikakuna kan. ¿Ayka tikataq 6 chuquchaw kan? Antuka manka rantiq aywan. Chaychaw rikashqa 3 kinraypa churashqa mankakunata, huk kinraychaw 4 manka kan. ¿Ayka mankataq llapan? Amaru awrita paskashqa yupanawan: • Ana tapukuyta yaskinanpaq kaynaw rurashqa: Yaskin: ____________________________________________________ Yaskin: ____________________________________________________ Yaskin: ____________________________________________________ 3 x = 3 kuti 4 3 4 3 x = CH H CH H CH H 3 x Kikin shimikuna: hanapay ~ hanaway/ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw ~ haychaw Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 80Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 80 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 81 5 6 Lliwticha mansanakunata rantishqa. Niykur churashqa siqichaw rikanqanchiknaw. ¿Ayka mansanatataq Lliwticha churashqa? Sirilu yachikurnin S/ 35 qillayta huk runata qun. ¿Ayka qillaytataq wanan 12 runakunata qunanpaq? • Titu yaskinta tarishqa rumikunawan churar. Pishiqta qillqay. Yaskin: ____________________________________________________ 1 3 x 5 ¿Qam imanawtaq rurashqanki? Titu rurashqantawan tinkuchiy. Huknaw rurarpis yaskinta tarinchikmi, maa ruray. Niykur yanasaykikunawan tinkuchiyay, rurayanqaykita mana atiparqa yachachikuqniykita tapukuyay. 5 x 10 5 x 3+ x Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 81Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 81 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 82 Wasi qatay Yachana 17 Ayllukunachawqa wasita rurachikur minkata, aynitam ashiyan, paykuna kastankuna yanasankunam kayan. Wakin kayaapuqninkunataqa ichik qarariyanmi, chaymi wallka qillayllawanpis wasita ruranchik. • Tihawan wasita qatayan. ¿Ayka tihataraq huk runa aparinman? • ¿Ayka tihatataq huk hatun wasita qatanapaq wananchik? ¿Aykapayantaq tihata rantiyan? • Tawlachawmi wasita qatar iñishinqanchikkunapa, chaninkuna pishin, tapukurir qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Wananqanchik Aykapayan rantikuyanqan Chanin S/ Rumi Tiha Tika Qiru .............. Kikin shimikuna: wananchik ~ wananchi ~ wanantsik ~ wanantsi ~ wanansi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 82Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 82 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 83 1 Karluswan Markus wasita rurar qallayaananpaq 8 tikata ishkan chaytanawlla apayashqa. ¿Ayka tikatayantaq apayashqa? ch) Paty wasi rurayta rakiwan (aypunakuyta) kaynaw rurashqa. 8 ÷ 2 a) Antuku awrita paskashqa huk yupata ashishpa. Chayta 2 yupawan mirachiptin yarqunqa 8. Kaynaw. Yaskin: ____________________________________________________Yaskin: Karluswan Markus _____tikatayan apayashqa. Rurashqaykita karlawan Antuku rurayashqantawan tinkuchiy. Yanasaykikunawan yarpachakuyay. Pishiparqa, yachachikiqniykikunata tapukuy. 2 x 1 = 2 2 x 2 = 2 x 3 = 2 x 4 = 1 kaq 2 kaq 3 kaq 4 kaq Markus Karlus Kikin shimikuna: chayta ~ tsayta ~ sayta ~ hayta Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 83Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 83 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 84 2 3 4 Wasi rurachikuq warmishi 14 tamalta rurashqa, 7 wamrakunata qarananpaq. ¿Ayka tamaltayantaq huk wamra mikunqa? Hatun kuntumi 30 winkukuna aswata charan. Chayta 5 puyñukunaman chaytanawlla wiñashqa, ¿ayka winkutaq huk puyñuman yaykun? Mahakuna aypunakuyan (rakinakuyan) champiychaw (tsampiychaw) mansana chaskiyashqanta, ¿ayka-aytataq apayanqa? 6 mansana kaptin 10 mansana kaptin Chay ruranqaykitami raki ninchik. Ñawinchanchik: chunkata ishkayman rakishqa pichqayanmi tinkun. 10 ÷ 2 = 5 ÷ = ÷ = ÷ = ÷ = Yaskin: __________________________________________________ Yaskin: __________________________________________________ Alliq rikay 10 ÷ 2 = 5 rakikaq rakiq rakishqa Ayllu shimikuna: puyñu ~ kuntu ~ aswana ~ ullpu/ aypuy ~ rakiy ~ qaray ~ suyuy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 84Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 84 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 85 5 Qallashqa awrita ushay. Chaypita qam yaskiy. a) Huk kanastachaw 8 mishki tanta kan. _____________________ __________________________________________________________ ch) Mama ________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ h) _______________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ + = + = Yaskin: __________________________________________________ Yaskin: __________________________________________________ Yanasaykikunawan awri rurashqaykita rikachinakuyay. Tapukuyninta yaskiyay. Yachachikuqniykitapis rikachiyay. 3 x 1 = 2 3 x 2 = 3 x 3 = 3 x 4 = Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita ~ haypita Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 85Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 85 9/4/20 9:44 AM9/4/20 9:44 AM 86 Wasipaq shumaq ruraykuna Yachana 18 Wasi ruray yachaq Wiraquchakunaqa, wasita alliyaachiyananpaq imayka wanayanqankunatapis, manami tupuyantsu, alliq rikapaarirllami musyariyan. • Mushuq wasi alli rikakunanpaq, ¿imatataq ruranchik? • ¿Ayka qillaytataq wananchik huk wasita shumaqyaachinapaq? Tapukuy huk mushuq wasita sumaqyachinapaq wananqanchikkunata, aykata wananqanchikta, chaninkunatapis. Niykur tawlachaw qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryaushun. Imakuna Ayka Chanin Kikin shimikuna: ruranchik ~ ruranchi ~ rurantsik ~ rurantsi ~ ruransi Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 86Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 86 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM 87 1 2 3 Wasipa patsanta rikashun. Niykur yaskiy. ¿Ima niraqtaq? ¿Ayka kuchuyuqtaq? ¿Imanawtaq kay kuchun? ¿Imanawtaq kuchunkunata tupushwan? Tawlachaw punchuta, mantata rikachikuy, ñawpata ñawchinkuna churarir, chaykunata chiqankunawan tinkuchir. Ruranqayki chirushqakuna. ¿Ayka chiruyuqtaq (kuchuyuqtaq) kayan? Kay siqikunachaw chiqan kuchuyuq kaqkunata llimpiy. Huk chiqan kuchuta shuytuchaw llimpiy, ¿ayka chiqan kuchutaq shuytuchaw kan? Yaskin: __________________________________________________ Yaskin: __________________________________________________ chiqan kuchu Ayllu shimikuna: chiru ~ kuchu ~ kinray ~ manya Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 87Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 87 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM 88 4 5 6 Qarwash markachaw wasita ruraykaayan. Chayta alliq rikapay, tapukuykunatapis yaskiy. Kay chirushqakuna rikashqaykichaw, llapan kuchunkuna chiqan kuchu kaptinqa llimpiy. Siqikunapa llapan kuchunkuna chiqan kuchu kaptin, chirunkunapis chaynawlla tupuptinqa wichqay. • ¿Ima niraqtaq qatashqa wasi? ________________________ • Mushuq wasichaw chirushqakuna rikuq siqikunata llimpiy. Chusku chiqan kuchuyuq chirushqa, chirunkuna ishkaypayan kikinlla tupuyaptin. Shutin shuytu. Chusku kuchun chaynawlla tupun, chuskun kuchun chiqan kuchu. Chaynaw kaptinqa chuskukuchu shutin. Kikin shimikuna: chaynawlla ~ tsaynawlla ~ saynawlla ~ haynawlla Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 88Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 88 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM 89 7 8 Ishkay rapita rurananpaq, rikanqaykinaw siqirir, chay chawpinpa kapchuy. ¿Ima chirushqakunataq yarqun? _____________________ Kay siqikunata alliq rikapaarir, chiqan kimsakuchukunata llimpiy. Chikukunata chiqanwan tinkuchishpa ruray shuytuta, kimsakuchuta, chuskukuchutapis. • Alliq rikay, ¿ayka chirushqakunataq yurin? _______________ • ¿Mayqankunataq chiqan kuchu kayan? _______________ Kimsakuchupa huk chiqan kuchun kapuptinqa shutin chiqan kimsakuchu. Llapan rurayanqaykita yanasaykukunapatawan tinkuchiy. Niykur pishiparqa, yachachikuqniykita tapukuyay. Ayllu shimikuna: rapi ~ rapra Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 89Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 89 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM Yachakunqanchikta rikaashun 1 2 3 Matyu wasita rurananpaq, ñawpata tikata sutachin, 4 tikata kinraypa rurar qallan. Chaychaw10 wachukuna kan. ¿Ayka tikatataq rurashqa? Hatun puyñuchaw 42 winku aswa kan. Kikintanawlla llapan aswata 7 puyñukunaman aypuyan. ¿Ayka winkutataq huk puyñuman wiñayanqa? Chikukunata chiqanwan tinkuchishpa huk chuskukuchuta, huk shuytuta, huk kimakuchuta ruray. ¿Ayka tikataq huk wachuchaw kan? ____________________ ¿Ayka tikataq huk llapan kan? _____________________ Yaskiy: __________________ _________________________ Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 90Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 90 9/4/20 10:26 AM9/4/20 10:26 AM Taqa 6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Kay taqachawqa yachakushun kawayninchikkunapita awri paskayta: • Wiñanakunawan imaykakunatapis tupur. • Ishkay kipu yupakunata mirachishpa. • Pushamama iñishiyta, pishiqkunaman tinkuchir. • Yupakunata tawlaman qillqar, qullqa tiqichaw siqir. Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 91Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 91 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM 92 Yachana 19 Ashma waatay Hatun chakrakunata parqunapaq manami yakuta, chakratapis tupunchiktsu. Yakuta qatirir, kuchunpita qallaykur, wachukunaman yakuta qiyikur ushanqanyaq parqunchik. • ¿Imanawtaq chakrata alliyachiyan? • ¿Chakrata alliyachir qillayta wananchikku? ¿Aykatanaw? • Huk hatun chakra qiwata parqur, ¿Ayka uurataq parquyanki? • ¿Ayka punchawtaq huk hatun chakrata parqunchik? • Tapukuy markaykichaw imata rurayan ashmakunata waatayaananpaq. • ¿Ayka kutitaq huk killachaw parquyanki? Chayta tawlaman qillqay. Rimakushun. Arukushun/uryakushun. Parquna mikuykuna Ayka kuti Qiwa Papa Sara Ayllu shimikuna: hunaq ~ punchaw/ qarpay ~ parquy Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 92Interiores_Mate 3 Quechua Central.indd 92 9/4/20 9:45 AM9/4/20 9:45 AM 93 1 Manuel ishkay kitawan huk hatun chakrata parqun. ¿Ayka kitatataq wanan chusku chay rikuq hatun chakrakunata parqunanpaq? ch) Mawra nin: ñuqapa chakraa huk pampachaw kaykan. Ñuqa 2 kita yakuta huk pampapaq wanaa. Chayqa 4 hatun pampata parqunaapaq 8 kita yakutami wanaa. a) Antu nin: huk hatun chakrata parqunapaq 1 kikatami wanachik. Chakran pachan kaptin, rasllami hananpa yaku aywakun, manami alliq uquntsu. Chayqa chusku hatun chakrapaq 4 kita yakutami wananchik. h) Luis nin: ñuqakuna quya-quyalla mayu yaku shamuqwan parquyaa, huk hatun pampata huk uura nakakuyaa.