3-rimana-comunicacion-quechua-collao-2020

Vista previa del material en texto

PERÚ Ministeriode Educación
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
Q
ic
hw
a
 R
im
an
a 
3
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
3 
Q
ul
la
w
Q
ue
ch
ua
 v
ar
ia
nt
e 
Co
lla
o
33
RiiRiRRRRRiiiimmmmmaaaaaaaaannnnnaaaaaaaaa
Kuskalla yachasunchik
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
Kuskalla yachasunchikK k ll h hikkK k ll hhh hhhhhhikkkkkkkkKK kkk 3
Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
3 Rimana. Qichwa - Qullawpi llamkana maytu. 
Cuaderno de trabajo- Comunicación 3 - Quechua collao
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 watapi qispichisqa
10654 mirachisqa
Impreso en noviembre 2020
Ruraq
Fermín Antonio Román Salinas
Qillqasqa qawapayaq
Vidal Carbajal Solís, Félix Alaín Riveros Paravicino, Oscar Chávez Gonzales
Qawapayaqkuna
Fermín antonio Román Salinas
Rómulo Del Carpio Gamarra
DEIB-DIGEIBIRA llapan llamkaypi yanapakuqkuna
Genaro Rodrigo Quintero Bendezú y Vidal Carbajal solis
Maytu tupachiqkuna
Victtor Velásquez Huaman, Genaro Rodrigo Quintero Bendezú y Tani Nathaly Quintasi Portugal
Siqiqkuna
DEIBpa siqinkuna
Grisa Camargo Ramos
Allichasqa qawapaqkuna
Javier Ugaz Aguilar y Vidal Carbajal Solis
2020 - 08196 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020 - 08196
Kay maytutaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú /Printed in Peru
Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C. 
Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331
Noviembre 2020
Warmapa riqsichikuyninWarmapa riqsichikuynin
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
 wata
Khuyasqa warmi qhari warmachakuna irqichakuna:
Qankunapaqmi kay qillqasqa mayt'uqa. Kaywanmi 
pukllaqhinalla utqhayllaman yachaywasiykipi 
yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq 
runa kanaykipaqmi ancha khuyakuywan kallpachakuspa.
Yachachiqniykikuna kay qillqasqa mayt’uta 
wasapachimuyku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan 
yanapanakuspa llamk'anaykipaqpas imaymana 
ruraykunam kachkan.
Qillqasqa mayt'upi ruraykunaqa llaqtaykipa 
kawsakuyninta, imahina kasqantam riqsichisunki, 
hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq 
qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin 
qhawanaykipaqpas Pachamamata sumaqta 
yuyarinaykipaq allinmi kanqa. 
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, 
yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan 
sumaqlla kawsakunaykipaqpas yanapasunki.
Kay qillqasqa mayt'uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, 
siq'inkim, hamut'ankim, tupachinkim, hinallataqmi 
imaymana atiyniykikuna sapa yachaykunapi wiñanqa. 
Kay qillqasqa mayt'utaqa munaykunkipunim. Sumaq 
kallpachasqa yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi 
sumaq sunquwan qhawaykunayki, sumaqta yachayniyki 
llanllarinanpaq.
¡Kusisqalla llamk'akuy!
RiqsichikuyninRiqsichikuynin
KaqninkunaKaqninkuna
1 T1 T'aqa Ayllunchikpa kawsayninkunawan uywanakusunchik
Yachaykuna
1. Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik. 10
2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 11
3. Musuq Sara mama rimarisqanmanta ñawinchasunchik. 13
4. Munasqanchik willakuyta qillqasunchik. 19
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 28
2 T2 T'aqa Ayllunchikkunapi aymurasunchik
Yachaykuna
1. Añaspa hasp'isqanmanta rimasunchik. 30
2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 31
3. Taytapa llamk’ana rurayninkunamanta ñawinchasunchik. 33
4. Munasqanchik tiqsichay qillqata rurasunchik. 39
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 48
4 T4 T'aqa Uywanchikkunata raymichasunchik
Yachaykuna
1. Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik. 70
2. Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik. 71
3. Waka waka pukllaymanta kamachiq qillqata 
ñawinchasunchik.
73
4. Munasqanchik pukllaymanta kamachina qillqata 
qillqasunchik.
78
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 86
3 T3 T'aqa Ayllunchikkunapa rayminkunata rurasunchik
Yachaykuna
1. Ch'askakunamanta rimasunchik. 50
2. Tayta Inti rayminmanta rimasunchik. 51
3. Harawita ñawinchasunchik. 53
4. Papamanta harawi qillqasunchik. 59
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 68
q
q
5 T5 T'aqa Ayllunchikpa rurayninkunamanta chaninchasunchik
Yachaykuna
1. Awichanchikkunapa phuyu qhawasqankumanta 
rimasunchik. 88
2. Mink'api aynipi rurayninchik pisiyachisqanmanta rimasunchik. 89
3. Pacha Mamanchikman haywarikunapaq ñawinchasunchik. 91
4. Munasqanchik aphichita qillqasunchik. 96
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 104
6 T6 T'aqa Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik
Yachaykuna
1. Awaykunapa ch'ikunkunata riqsispa rimasunchik. 106
2. Yana wiramantapas, uywakuna millwanmantapas rurasqa 
p'achakunamanta rimasunchik. 107
3. Ninawan wayk'unakuna huñukuymanta kartata 
ñawinchasunchik. 109
4. Munasqanchik awaymanta, simp'aykunamanta kartata 
qillqasunchik. 115
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 124
7 T7 T'aqa Hatun tarpuypi yanapakusunchik
Yachaykuna
1. Atuqpa waqasqanmanta rimasunchik. 126
2. Tarpunapaq wanukunamanta rimasunchik. 127
3. Tarpunapaq pacha qhawaymanta kimsa uya raphita 
ñawinchasunchik. 129
4. Munasqanchik mikhuykuna wankaykuna harawinchikkunata 
kimsa uya raphipi qillqasunchik.
135
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 144
8 T8 T'aqa Apunchikkunawan uywanakusunchik
Yachaykuna
1. Llamani Wak'apa yachayninmanta rimasunchik. 146
2. Apunchikkunamanta, chakatakunamantawan rimasunchik. 147
3. Kawsaqkunapa wañuqkunapa p'unchawninmanta 
mañakuyta ñawinchasunchik.
149
4. Q'achu takaypaq mañakuyta qillqasunchik. 155
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 164
q
• Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik.
• Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik.
• Musuq sara mamapa rimarisqanmanta ñawinchasunchik.
• Munasqanchik hawarita qillqasunchik.
• Wak ayllukunapi hawari yachasqankumanta 
ñawinchasunchik.
Ancha munasqay masichaykuna
kaykunatam kuska yachasunchik.
T'aqa
1 Ayllunchikpa kawsayninkunawanuywanakusunchik
10
Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik
Qhichwa allpakunapiqa kay p'unchawkunaqa chuqllu 
puqurimunña, hinallataqmi huk suyukunapipas kawsaykuna 
puquyta qallaykunña.
Huñu huñupi siq'ita qhawaspa rimanakusunchik.
¡Yaw chuqllucha!
Asipayamuwankichushina, 
puquyta hunt’aykachiy.
Pisqucha mikhuyta
atiwankimanchu.
¡Hamuyá!
1. ¿Imaynanpitaq qulla chuqllu rikhurimusqanmanta 
yachanchiK?
2. ¿Pitaq chuqllu puqurimusqanta willawanchik?
3. ¿Chuqllu puquchi pisquchata riqsinkichikchu?
4. ¿Imanaptinmi chay pisquchata chuqllu puquchi nispa 
sutichanku?
5. ¿Chiqaqchu chay pisqucha qulla chuqllu rikhurimunanta 
yachan?
Mama Martina kayhinata nin:
Chuqllu puquchi pisqucha chuqllu mikhuyta
qallarimun chayqa, ñam chakrakunapi chuqllu 
puqurimunña. Chaymi chakrayuqqa 
q'apachinanpaq mat'in mat'in chuqlluchakunata 
maskhayta qallarin.
Kunan aylluykita tapurispa, chuqllu puquchi 
pisquchamanta willasusqaykita qillqamuy.
kk
11
Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik
Siq'ikunata qhawarispa rimasunchik.
Manam unu t'imputa
munanichu, kulachata
munachkani.
Kunanqa qhawasqanchikmanhina kay tapukuykunata 
rimanakuspa kutichisunchik.
¿Imanaptinmi allin kallpayuq mikhunakunata mikhunanchik?
Mayqin
¿mikhuykunatam
anchata 
munachkanchik?
¿Ima mikhuykunatam
qhali kawsanapaq
mikhuna?
¿Imanaptin manaña
unu t'imputa
upiyankuñachu,
hinaspataq
kulallataña upiyanku?
Manaraq rimanakuchkaspa
12
Mikhunakunamanta hamut’arispayki masichaykiwan 
rimanakuychik. Chaymanta tapukuykunata ñawinchaspa 
rimanakuychik.
1. ¿Imamantataq rimasunchik?
2. ¿Pikunawanmi rimasunchik?
¿Ima rimaytam rimasunchik? ¿Imaynanpi?
Ch’aqwa rimayChanin rimay
• Kaykunamanta rimaspa 
qhawarisunchik.
• Ch'uyachasqaykimanhina allintauyarispa tapukuy.
• Llamp'u sunquwan rimasunchik.
• Allinta yuyaymanaspa rimasunchik.
Rimasqankuta uyarispa atinaykipaq:
Ch'inlla masichaykikunapa rimasqanta uyariy.
Imatas rimachkanku chayta allinta 
yuyaymanay.
Rurasqaykichikmanta chakatawan (X) chimpuychik.
Rimanakuypi allin ñiq’ichasqachu rimayniyri karqan.
Rimasqay allintachu uyarikurqan.
Rimasqanku tukunanta rimanaypaq suyarqanichu.
Hawaripa sutinta qillqarqanichu.
Masichay rimachkaptin qasillachu uyarirqani.
Rimanakuchkaspa
Rimanakuyta tukurquspa
13
Musuq mama sarapa rimarisqanmanta ñawinchasunchik.
Yachaq masichaykiwan kay siq'ita qhawaspa 
chaninchaychik, hinaspa tapukuykunata kutichiychik.
Imamantataq kay
hawariy
willawanchikmam.
Pikunataq siq'ipi
kachkanku.
Imaman rikch’akuqtaq 
kay qillqa kanman/ 
Ima rikch’aq
¡Achakáw! ¡Achakáw! 
¡Kay payaqa yarqayllañataq
kachkasqa!
q kay
¡Añañáw! ¡Kay chuqlluta
misk'ita mikhurqusaq!
Kay warmachapa rimasqanta ñawinchaspa kutichiy.
Hawaripa sutinta ñawinchaspa
willawasqanchikmanta yachasunchik 
hinaspa qillqasunchik.
kkkkkkk
Manaraq ñawinchachkaspa
14
Willakuyta ch'inlla ñawinchasunchik, hinaspa yanachasqa 
qillqata tarispa tapukuyta kutichisunchik, chaymanta mana 
riqsisqa simikunata simi qullqapi qillqasunchik.
Musuq chuqllupa rimarisqanmanta
Qichwa ayllupi mama Pawla puquy 
killapi chakrata chuqllu pallaq risqa, 
hatunllaña llikllapis achkhallataña 
chuqllutaqa q'ipimusqa. Wasinman 
chayaspas hatun allpa mankapi 
wayk'usqa.
–Añañaw! kay chuqllutaqa 
misk'illatañam mikhurqusaq
–nispa, utqhayllaman chuqllutaqa 
wayk'usqa. Chaymantas 
payaqa chuqlluta khachuyta 
qallarin, hinaptinsi payapaqa 
uman nanayta qallariykusqa, yuyayninpas chinkapusqa. Chaysi 
musquyninpihina sara mamaqa rimarirqamusqa.
–¡Achakáw! ¡Achakáw! Kay payaqa yarqaypa atisqanmá kasqa, 
ama khachuwaychu manaraqmi puquniraqchu –nispa, hinaptinsi chiri 
hump’iraq huqarimun mancharisqa p'itasqa. Huk taytawan tuparquspas 
chuqllu rimarisqanmanta willakusqa. Taytaqa kayhinata nisqa: –¡Yaw! 
icha chayraq qulla chuqllu rikhurimuqta mana 
uywaqninchikkunaman phukurispa mikhurqurqanki, 
nina kiruykiwan qhachururqanki, chaymi k’araq 
sunqu Sara mamaqa rimapayasunki.
Upa kunanmanta yachanki, ñawpaqtaqa 
paykunamanraqmi ama qunqaspa 
phukurinanchik. Wañuy patapiñataq kachkankipas 
–nisqa, chaymantas payaqa kunan qhulla 
mikhuykuna rikhurimuptin ñawpataqa 
uywaqninchikkunamanraq phukurin.
i, 
Ñawinchachkaspa
15
Ñawinchasqanchikmanhina kay tapukuyta kutichisun.
1. ¿Imamantam hawari ñawinchasqanchik willakuchkan? 
Qillqaspa akllay.
2. Kunanqa tawak'uchukunapi chuqllu kasqanmanhina llimp'iy.
huch’uychalla yanusqa
chawalla
sarasapa
Hatun
Qullalla
3. Piwanmi paya tupasqa.
ApukunawantaytawanPaya masinwan
4. Ima yachaytam tayta riqsichiwanchik, pukawan llimp'iy.
Ima
mikhunatapas
ayllunchikman
mallichina
Ima 
mikhunatapas
uywaqninchikman
ñawpata
phukurina
Ima 
mikhuykunatapas
kuskallam
uywanakuspa
mikhuna
Ñawinchayta tukurquspa
16
5. ¿Imatam chuqllupa rimasqan yachachiwanchik? 
 ¡Achakáw! ¡Achakáw! Kay payaqa yarqayllañataq 
 kachkasqa...”.
6. ¿Imapaqtaq kay hawariy rurakusqa? Chiqaq kaqta llimp'iy.
Qhulla sara mikhuyninmanta
Qhulla chuqlluta mana mikhunapaq 
Qhulla sara puqusqanmanta
7. ¿Ima ninantam nin? Chaymanhina hap'inachiy.
PPayyyaqqqa kkiirusapppa kkasqqqa
PPayyyaqqqa rawraqqq kkiiruyyyuqqq kkasqqqa
PPayyyaqqqa unqqquyyywan waññukkunqqqañña
PPayyyaqqqa yyyuyyyayyyniiyyyuqqqmii kkanan
Paya nina kiru
Paya wañuy
patapiña
Hawariy ñawinchasqanchikmanta tapukuykunata qillqaspa
kutichisunchik.
1. ¿Imaynas payari chay tayta rimaykuptin kanman karqan?
2. ¿Imaraykutaq chuqllu payata rimapayarqan?
17
3. Kunanqa yachaq masichaykikunawan sutikunata 
 qillqasunchik.
Runakunamanta Apukunamanta Llaqtakunamanta
Kantu Kimsa Chata Ch'umpi willka
4. Chikanta qillqay. ¿Imaynapim paya qulla chuqllu 
 mikhunanpaq mana uywaqninkunaman phukurirqanchu?
5. ¿Allinchu karqan payapa, uywaqninkunaman mana
 phukurikuriykukuspa mikhusqan? ¿Imanaptin?
Kunan yachasqanchikmanhina tapukuykunata 
kutichisunchik. Chaymanta chiqaqta ninki (Arí) mana 
chiqaqta (Mana).
Yachaq masichaykiwan huñunakuspa 
kutichisqaykita tapukuy, qillqana mayt'upi 
qillqaychik. Allinta ñawinchaspayki 
rimanakuy, hinaspa chanin mana chanin 
kasqanta chaninchaykuy.
Hawari qillqa, mama Pawlamanta willawanchik
Hawari ñawinchasqanchik uywaqninchikkunata
phukurinapaqmi yachachiwanchik
Nina kiruwan allin kiruyuqta sutichanku
Hawari ñawinchasqanchik sara mamamanta
rimarisqanmanta willawanchik
Taytakunata tapuspa huk hawarita qillqawaqchu
18
Kay hawarita ñawinchaspa, sayayninmanta 
rimanakusunchik.
1. Hawari ñawinchasqanchikmanta phuyu ukhupi yanachasqa 
rimaykunata qhawarispa muyuwan wichq’ay.
...Sara mamaqa
rimarimusqa...
...payaqa kunan qhulla 
mikhuykuna rikhurimuptin...
2. ¿Ima rimaykunataq yanachasqa kachkan? Chayta qillqay.
3. Hawari ñawinchasqanchikmanta yanachasqa kuraq 
qillqata qillqay.
Sara mama
• Suti yusakunaqa chanin rimaypa kaqninmi. Chay 
ukhupim kan: runa sutin, huk sutikunapas.
• Runa suti rimayta qallarispapas, ch'iku qipantapas, 
qillqasqa sutintapas kuraq qillqawanmi qillqana.
4. ¿Ima huk qillqakunatam kuraq qillqawan qillqanari?
Siminchikta yuyaychakusun
19
Sutinkunata yachasun, hamuq qillqasqata sumaqta 
ñawinchasunchik.
Munasqanchik willakuyta qillqasunchik
Quwisapa payamanta
Huk kutis Waqasa ayllupi mama Ana Chipana, wasi
hunt’a quwita, uywasqa; payqa sapa p'unchawsi 
achkallataña llasaq iskay lliklla hunt'a q'umir q’achuta 
mikhuchinanpaq q'ipimusqa.
Ancha payaña kaspa, wañukunanpaq 
unquchkaspa kuraq warmi wawanman paqucha 
millwa ukhupi wank'isqata quwi illa rumita 
saqiykatamusqa.
Chaysi, sapa p’unchaw manaraq illarimuchkaptin 
ñawin aqata hatun qirupi wisispa, uywaqnin 
apukunata phukurispa watukusqa. 
Khuyaqninkuna wasinta chayaptinqa 
payaqa hatun kututunta sipispa 
q'apariqllataña kankarispa mikhuchisqa, lliw llaqta 
warmi, qhari, warmakuna misk’i 
mikhuyninrayku yachakusqaku. Chakrapaq 
mink’akuptinpas achkhallañas mink'aynin 
runakunaqa riqku.
Runakunaqa mama Anapa quwi uyway 
yachasqanta qatipayta munasqaku, manas pipapas 
chayna wasi hunt'a quwiyuqqa kaqkuchu. 
Paypallas achkhallaña kututupas
maqanakusparaq kaqku.
Mama Anaqa sapa tutas musquyninpi 
quwikunawan rimasqa, chaysi sapa 
tutallamanta chiripipas q'umirllaña q'achuntin 
takiykuspa “Quwi Illayuq” machaymanta rikhurimusqa.
Sutin 
Qallariynin
Sunqun 
Tukuynin
20
Hawariy ñawinchasqanchikmanta tapukuykunata 
kutichisunchik.
1. Imataq hawariy kanmanri.
Hawariqa yachayniyuqmi: willanakuymi chiqaqmanta 
mana chiqaqmanta rimayllapi qillqapipas willanakuymi.
Kaqninkuna.
Runankuna.
Rurasqakuna.
Maypi rurasqakuna.
Ima pachapi.
Sayayninpi:
Qallariynin
Sunqun
Tukuynin.
2. Kunanqa hawaripa kurkunmanhina tupanachiy.
Ancha paya kaspas 
wañunanpaq unquchkaspa 
kuraq warmi wawanman...
Quwisapa payamanta
Chaymantas, sapa tutamanta
ñawpaqtaqa ñawin aqhata 
hatun qirupi wisispa uywaqninta
Apukunatapas phukurispa 
watukun...
Huk kutis Waqasa ayllupi mama 
Ana “ wasi hunt'ata” quwita 
uywasqa ...
Sutin
Qallariynin
Sunqun
Tukuynin
21
¿Pikunapaqmi
qillqasunchik?
¿Imapaqmi qillqata
paqarichisunchik?
¿Imamantam
qillqasunchik?
¿Imaynata 
qillqasun?
1. Pikunapaqmi, imapaqmi hawarita qillqasunchik. Chayta 
 chaninta qhawarispa hunt'apasunchik.
 Allichakusun qillqananchikpaq
2. Allinta yuyaychakuspa hawariyta paqarichisun. 
¿Maypaq hayk'aqpaqmi kay hawarita qilqasunri?
¿Pikunataq hawaripi runachasqakuna kanqa?
¿Imatataq hawari rurasqanchik yachachiwasunri?
3. Allinta hamut’aspa hawariypa kurkunmanhina qillqasun.
 Sutin:
Qallariynin Sunqun Tukuynin
Manaraq qillqachkaspa
22
Hawariyta kurkunta allinta sinrichakuspa qillqasun.
Sutin
Sunqun
Tukuynin
Qallariynin
Qillqachkaspa
23
¿Hawariy qillqasqanchikpa qallariynin, 
sunqun tukuyninpas kanchu?
¿Hawariy runachasqanta, maypim, ima 
pachapim ima
rurayninkuna tarikunchu?¿Sutin kaqtachu willawanchik?
Huk kutis, chaymanta, tukunanpaq, 
¿chay rimaykuna
rikhukunchu?
Qillqayta tukurquspa
Kunanmi arí, mana nispapas qillqay tapukuypa 
waqtanpi qillqay.
Kunanqa. Masinchikkunawan 
qillqana mayt’uta quypanakuspa, 
qillqanchikta ñawinchaspa maypim 
mana allin kaqta allichapusunchik. 
Kay tawa k’uchuwan 
yanapachikusunchik.
Hawariykita allichaspa qillqana raphipi 
allin ch’uyata wakmanta qillqay.
24
Wak ayllukunapa hawariy yachasqankumanta 
ñawinchasunchik.
Kay hawari sutinta ñawinchaspanchik rimasunchik.
Ch’inlla allinta ñawinchasun.
1. ¿Imamantas kay hawariy willawasunman?
2. ¿Ima ayllukunapa kawsayninmantataq willawasunman?
3. ¿Imapaqmi qillqrqankumankarqam?
4. ¿Hampi qura pallaymanta imatam yacharqanchik?
Hampi qura pallaymanta
Chinchiña - Aña ayllukunas 
ñawpaqta qali qalillaña 
tiyapusqaku, paykunaqa 
sapa pawqar waray killa 
chayamuptinsi, llapallan lliw 
aylluntinkuna hampi qurata 
tutallamantas manaraq 
tayta Inti rikhuchkaptin, 
qhatakunamanta, 
urqukunamanta, 
wayq'ukunamanta ima 
pallamunku. Sapanka qurapas 
hampikamas kanku ima unquypaqpas chayta, huñu huñullata 
llama waskawan wataspa, hampi qura waqaychana wasipi 
ñawin aqhawan samaykuspanku waqaychasqaku. Chaywansi 
unquq payakunata, machukunata, wachakuq warmikunata ima 
hampiqku.
Sapa quras sapa unquypaq kasqa. 
Huk watañataqsi, Aña runakunaqa mana yachaq tayta 
nisqanta uyarispa, llut'an killapi qurakunata pallarqapusqaku, 
chaysi manaraq killamanta: hut'i uhu, qara parihu, tulluyay, suq'a 
wayra, tuta wayra ima rikhurirqamusqa.
Hinaspas wawakunata, machukunata, payakunata, waynakunata 
ima wañurqachipusqa, manas ima qura huñusqankupas hampiyta 
atisqachu. Chaymi kunan runakunaqa hampi makiyuq kananpaq 
makinkuta manaraq hampichkaspa makinkuta t’inkarinanku.
Manaraq ñawichachkaspa
Ñawinchachkaspa
25
Kay hawari willakusqanmanhina tapukuykunata 
kutichisunchik.
Nisqamanhina, chiqaq kaptinqa (ch) qillqata qillqay, 
manahina kaptinqa manam chiqaqchu (mch) 
qillqata qillqay.
1. ¿Imatam kay hawariy willawanchik?
2. ¿May llaqtamantam willawanchik? ¿Ima yachaykunatan 
kay harawi yachachiwanchik?
3. ¿Aña runakuna kaqninpi qurakunata upyaspaqa 
 kunankamachus kawsachkanman? ¿Imanaptin?
4. ¿Kunan watakuna aylluykipi hampi qhurata 
 pallankuraqchu? ¿Imanaptin?
Ñawinchayta tukurquspa
Qura hampita sapa pawqar waraq killa 
chayamuptinsi pallana.
Qura hampitaqa inti chinkaqtin, tutallañas pallana.
Qura hampikunaqa runakunaq unquytas hampin.
Qura hampikunataqa llut’an killapiqa manas 
pallanachu.
26
Ayllunchikkunata, yachaqta, tayta mamanchikta 
tapurikuspa hampi qhurakunata sutinchaspa siq'inchay:
¡Yachaq masichaykuna! Aylluykunaqa 
hampi qurata pallachkankuraqmi, wakin 
llaqtakunapitaqmi manaña pallankuñachu, 
aswanmi hampina wasipi hampikunallataña 
upyanku, chaymi tullu nanachikuq 
unquywan unquchkanku. Ñuqanchikqa 
ñawpa yachayninchikkunata qhawarispam 
kaqmanta hampi qurawan 
hampinakunanchik.
¡Ama qunqankichu!
27
Ayllukunapi mayhina rimasqanchik.
Ayllukuna kasqankumanhina kasqallanta huk simiwan 
sutinwanhina riqsillasuntaq.
1. Kay sutikunapa kaqllam yuyaynin, chayta 
rimayniykimanhina llimp'iy.
2. Lliw simikuna llimp'isqaykita qillqay
Kunanqa chay iskaynin sutikunawan rimayta qispichiy.
Yaku 
Unu
 Mamayta yutu mancharichisqa.
 Mamayta mancharichisqa.
Para
Tamya
Sach'a
mallki
K'anka
utulu
3. Imanaptinmi sutikunata mana kaqllatachu rimanchik.
Ñuqanchik ayllukunapiqa ch'ulla rimaymi kanman, ichaqa huk 
ayllukunapi chay sutikunata manam kaqllatachu rimanku. Chayqa 
manam sasachakuychu, aswanmi rimayninchikta mast'arichinapaq allin.
P’isaqa
Q’inti
Siwar
K'anka
Mallki
Utulu
Lluthu
Sach’a
Masichaykuna, kunankama 
yachasqanchikmanta yuyarispa 
hinaspa hunt'apasunchik.
Qatiq yachana t'aqapi imakunataq rurananchik kanman, 
chayta qillqay.
Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik.Y
Hawariy rurasqanchikmanta hamut’asunchik.
Ñawpa pachapi
ruraykunamanta
hamut'ay.
Masiykikunaman
rurasqaykita
qhawarichiy.
Chay yachasqaykiwan 
huk hawariyta 
paqarichiy.
Masiykikunapaq 
hawariykimanta 
tapukuykunata paqarichiy.
Imakunapas
atisqanchik
Yachaykuna
wasapasqanchik
Imatawanmi aswanta
atinanchik kanman.
Chuqllu puquchi
pisquchapa
yachayninmanta
Hawariy ruraysikuyta
Hawariy ñawinchayta
Hawariy qillqayta
T'aqa
2 Ayllunchikkunapi aymurasunchik
• Añaspa hasp'isqanmanta rimasunchik.
• Mikhuykuna pisi rurusqamanta rimasunchik.
• Runakumnamanta, uywakunamanta, sachakunamanta, 
tiqsichay qillqara rurasunchik ñawinchasunchik.
• Tiqsichay qillqata sayayninmanhina qillqasunchik.
• Wak ayllukunapa yachayninkunamanta yuyaymanasunchik.
Ancha munasqay masichaykuna 
kaykunatam kuska yachasunchik.
30
Kunan ayllunchikta tapukuspa añasmanta 
yachasqankuta qillqasunchik.
Añaspa hasp'isqanmanta 
rimasunchik
Kay siq'ita qhawarispa rimanakusunchik, hinaspa 
tapukuykunata kutichisunchik.
¡Achaláw! kay 
allpamantaqa hatun hatun 
k'urpakunata hasp'ichkani, 
kunanqa manam silluypas
nananchu...!
1. ¿Riqsinkichu añasta. Maypitaq wasin? ¿Imatam mikhun?
2. ¿Imaynatataq añas k'urpakunata hasp'ichkan?
3. ¿Imatataq añas chayhinata haspispa willawanchik?
4. ¿Chay añas haspisqanta maypim yachasunchik? ¿Pitaq 
willawasunchik?
5. ¿Ima ch'ikukunatataq aylluykipi yachankichik?
“Añas hatuchachaq k'urpakunata hurqun, chayqa 
allin papa aymuray wata kanqa”. Ñut'u allpallata 
hasp’in chayqa mana allin papa aymuray 
watachu kanqa”.
31
Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik
Manaraq tiqsichachkaspa allinta uyarispa rimasunchik.
Ñawpaqtaqa pachikapa rimasqanta ñawinchasunchik.pp qq qq pp pp qq
¡Yachaq masichaykuna kunan wataqa
pisichallatam mihuykunaqa ruruchkan! 
Lluytam qasa wañurqachipum, 
hinaspapas kunan runakunaqa manañam 
ch’askakunata qhawarispachu tarpunkupas, 
chaymi muchuy wata kunan wata kanqa.
Kay tapukuykunata sapanka kutichisunchik.
1. ¿Imamantam Pachika willawanchik?
2. ¿Ima yachaykunatam Pachika kunan watamanta 
willawanchik?
3. ¿Imaynataq kay wata runakunari kachkanku?
Ch'inllapi yuyaymanaspa ñawinchaspa ima rimasunchik.
Rimarispalla: Ima llaqtakunapa rurayninkunatam runa 
masinchikkunaman riqsichisunman. Chaypaqmi
hatunninmanta uchuyninkama allinta qhawarispa 
qallarisunchik. Tiqsichay qillqata ruranapaq.
1. Yuyaymanasun. Imaynatam tayta mamanchikta 
machunchikta hukkunatapas tiqsichasuwan, 
chaymanhina qillqaspa hunt'achisunchik.
Manaraq rimanakuchkaspa
32
2. Tiqsichay qillqa ruranapaq allichasunchik.
a. ¿Imamantam tiksichay qillqata sayarichisunchik?
b. ¿Imapaqmi aymuraypi ruraykunamanta tiqsichasunchik?
c. ¿Pikunataq tiksichasqa qillqanchikta uyarinqaku?
• Tiqsichasqa qillqata wakichisun.
a. ¿Iman tiqsichay qillqanchikpa sutin kanqa?
b. ¿Tiqsichasqa qillqanchikta takyachisunmam?
c. ¿Imakunatam chaypi tariswan?
Tiqsichasqanchikmanta hamut'asunchik.
1. Imatam tiqsichasunchik. Chayta qillqana pirqaman
 k’askachisunchik.
2. Tiqsichayta qallarisunchik.
• Napaykuspa 
tiqsichasqaykita 
riqsichisunchik.
• Ñiqinchaspa 
tiqsichasunchik.
• Sut'inta rimarisunchik.
• Uyariqkunata 
qhawarispa 
rimarisunchik.
• Ch'inlla uyarisunchik.
• Tiqsichaspa 
kuskanchasun 
siq'iwan.
• Uyariq 
masinchikkunawan 
qawarispa allinta 
uyarisunchik.
Rimaq kaspaqa... Uyariq kaspataq...
Rimanakuchkaspa
Rimanakuyta tukurquspa
Arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
1. Imamantam riqsichikamurqan chayta yacharquni.
2. Tiqsichaspaqa chaninchasqa ñanta purini.
3. Tiqsichaspa, makiyta, uyayta, allinta apaykachani.
4. Ch'uyachata, kallpawan rimarquni.
33
Ch'inlla tiqsichanapaq qhawasunchik, hinaspa suti 
rantikunata, rimay tukupaq ch'iku, tukuynin ch'ikutawan 
qillqasqapi riqsichisunchik.
Aymuraypi ruranakunata tiqsichasunchik, hinaspa 
tapukuykunata kutichisunchik.
Qillqanapa sutinta ñawinchaspa, siq'ipi tapukuykunata 
kutichisunchik.
Qillqapa sutin
Ima qillqataq kanmanri Imatam riqsichiwasunchikKay tiqsichasqa qillqa tayta Imiku aymuraypi 
rurasqanmanta rikch'ariyninmanhina riqsichiwanchik.
Imapaqmi qillqata ñawinchanki.
Taytapa llamk’ana rurayninkunamanta 
ñawinchasunchik
Manaraq ñawinchachkaspa
34
Runakuna, uywakuna, sach'akuna tiqsichaymanta 
ñawinchasunchik.
Tayta Imiku Mallma Waqasa 
llaqtapi kawsakun, payqa 
tutallamanta uqi 
punchuyuq, yana ch’uqulluyuq, 
anku usutayuq, warak’a 
sillwisqa ima allillamantam 
purin. Chay taytataqa 
ñuqanchikpas, qamkunapas
karumantarqmi napayukunanchik, 
manachayqa warak’anwanmi 
qatikacharusunkiman. 
Mihuykuna aymuraypaq tukuy ruranakunata rurayta 
yachan, payqa Pawqar wara killamanta pacham, llama
millwata allichakuchkanña, waskatapas mat'i 
mat'illatañam yachasqamanhina allin makinwan simp'an. 
Papa hasp'iy chayamuptin, haspinakunata rawk'anatapas 
allinta puqusqa sach'akumamanta llaqllallantaq. 
Chaymantapas wisllata, wist'ata, p’ukutapas rurallantaq. 
Waqasa runakunan, taytata sutichanku “Yachaq tayta”, 
paykuna “ Yayan 
machu” nillantaq.
Tayta Imikupa tukuy imaymana rurasqantaqa llapan
ayllukunamantam rantikuq rinku. 
Kunan watakunaqa tayta Imikuqa machuyarqapunñam, 
ñawinpas phuyu phuyutañam rikuchkan. Kunan 
waynakunaqa manas imatapas rurankuñachu, rantiyllas 
rantinku. Tayta Imikuqa waynakunata kayhinata nin: 
–“¡Waynakuna ñuqa ripuptiy allquhinallañam awllankichik” 
–nispa. Chaymi Waqasa waynakunaqa llakisqa kanku.
Taytap rurayninkunaTaytap rurayninkuna
Ñawinchachkaspa
35
1. Qillqa chiqaq nisqanta ñawinchaspa llimp'isunchik, mana 
chiqaq kaptinqa hina ch'usaqlla qhipachun.
Tayta Imiku
Waqasa ayllupi 
llamk'an.
Tayta Imiku uqi
punchuyuq, yana 
ruquyuq allimanta purin.
Tayta Imiku aymuraypaq
ruranakunata ruran.
Tayta Imikuta Waqasa
runakuna “Yana machu” nispa 
sutichanku.
Tayta Imiku
wayqata, punchuta 
awan.
Ñawinchayta tukurquspa
2. Siq'ita hunt'apasunchik.
Tayta Imiku
Chaymantapas
rurallantaq:
Aymuraypaq 
ruran:
Kunanqa tayta Imiku machuyarqunñan, hinaspa
36
3. Kunan chiqa kaqta (arí) mana chiqa kaqta (manan) 
nispa qillqay.
 Tayta Imiku aymuraypaq qhatumanta waskakunata 
 rantikun.
 Tayta Imiku aymuraypaq waskakunata llama millwamata 
 ruran.
 Waqasa ayllupi kunan waynakunaqa ruranakunata
 rurachkanku.
4. Kay rimaykuna imatam nin, chayta qillqsunchik.
5. ¿Imaynanpitaq Waqasa waynakuna mana ima rurayta-
pas yachankuñachu?
… Tayta Imiku waynakunata nin: “Ñuqa ripuptiy allquhinallam
awllankichik”.
¿Imarayku?
6. Qillqa ñawinchasqanchikmanta yanachasqa simikuna 
kachkan, chayta urayninpi qillqay.
Chay taytataqa ñuqanchikpas, qamkunapas
karumantaraqmi napaykunas, ... paykuna yayan machu 
nillantaq…
37
7. Kay simikunawan hunt’achisunchik.
tayta Imikuta puriqta rikunchik.
allinta purinku.
aymuraypi yanapankichik
8. Yuyaymanaspayki qillqay. ¿Allinpunichu tayta Imikupa 
 aymuraypaq rurasqankuna kanman? ¿Imaynanpi?
9 Masichanchikkunawan rimanakuspa tapukuyta 
kutichisunchik.
¿Imaynatam tiqsichay qillqa qallarin?:
¿Imapim tiqsichay qillqa ñawinchasqanchik tukun?
Ñuqanchik
Paykuna
Qamkuna
38
Qillqasqanchikmanta yuyaymanasunchik.
Kay yanachasqa qillqakunapa rimayninmanhina 
ñawinchasunchik.
Kaq qillqa kasqanmanhina qillqasun.
Ñuqa, taytay, mamay tayta Imikuta mana allintachu 
qhawarinchik. Taytaqa machuyapuchkanña. Tiyu 
Kilkupa awayninkunamantapas mana yuyaripunchikchu. 
Hinaptinsi nin: tayta Imiku wañukapuqtinqa 
llipillanchikchá waqasun nispa.
Ñuqanchik tayta Imikuta mana allintachu 
qawarinchik, pay machuyachkanñam, paykuna
mana yuyarinkuchu, hinaptin qamkuna wañukuptinqa 
waqankichikmi.
Yuyaymanasunchik: ...
Chay yanachasqa qillqakunaqa: rimaqta, uyariqta, 
rimasqantam qispichin. Chaypam sutin SUTI RANTI,
imaynanpi chay rimaykunaqa kaqllatam runapa 
sutinman rikch'akun.
Suti rantikunata riqsisunchik.
Sapan:Sapan: AchkaAchka
• Ñuqa
• Qam
• Pay
• Ñuqanchik
• Qamkuna
• Paykuna
39
Munasqanchik tiqsichay qillqata rurasunchik.
Musiqa llaqtapi sara aymurayta tukurquspanku,
wasinpiraqmi allinta hatun llikllakunapi, 
punchukunapi ch'akichinku. Chaypi runakunaqa 
allin aqata upyaspankum, sarataqa sarayuq 
Apukunaman wanlla sarata taqi sarakunata ima 
much'akuspanku akllayta qallarinku.
Tukunanpaqtaq warmikunaqa usutanta 
urqukuspanku q’ala chakilla taqiman 
waqaychanku. Wakintaqa: wayqaman,
maqmaman, urpukunaman ima allichallanku.
Wayhunpatataqmi wasi maman chumpiman 
warkunku. Chay wayhunpaqa paray killapi, 
muchuy wata kaptin hank'api mut'ipi 
ima mikhunku.
Chaymanta warmikunallam sarataqa akllanku, 
qharikunaqa wayra chakinwan mama sarataqa 
maqaspa wak llaqtakunaman qatirunman, 
chaymi warmisapalla waskhawan muyuchispa 
kayhinata akllanku:
Sara akllaymantaSara akllaymantaSutin 
Qallariynin
Sunqun 
Tukuynin
Hamk'apaq Mut'ipaq Wallpapaq
Muruchu, ch'ullpi, 
h'achapa,
pillpintu, llama
sinqa.
K'illu sara, 
urkillus, 
ch'umpi, 
phata sara.
Huch'uy
sarachakuna, 
ismu sarapas, 
piqa sara.
Qhatunapaq sara Wachana sara Wiñapupaq
Urkillu, hank'a
sara, wiñapu sara.
Paru sara
(lliptapaq).
Killu, ch'umpi, 
uqi, q’illu 
kulli.
Sara akllayta tukurquspankuqa, manaraq wasi 
ukhuman apaykunankupaq, ñawpaqtaqa tayta 
uywaqnin Apukunamanraqmi samaykunku. 
Insinsuwan, qurakunawan mana kurukuna, 
pillpikuna, uk'ucha, rata mana mikhunanpaq
q'apachinku. Mamakunaqa huk paya sara 
allichay yachaqwanraqmi sumaqta 
markata pichachin.
40
Yuyayninchikmanhina imataq tiqsichayri.
Tiqsichay
Tiqsichayqa 
imakunamantapas
rikch'ayninmanhina 
qillqastin rimay.
• Tiqsichanapaqqa 
ñawpata imatapas 
kaqnintahina riqsina.
• Chaymanta 
rikch'ayninta 
yuyaymanaspa 
qayllamanta 
qillqanku.
Imaynataqmi.
Imaynata
qillqakun.
Kaqmanta tiqsichayta ñawinchaspa tapuykuykunata 
kutichisunchik.
1. ¿Imaynatam Musiqa ayllupi sarata akllanku?
2. ¿Maypitaq Musiqa ayllukuna sarata akllanku?
4. ¿Imaynam tiqsichay qillqapa rikch'ayninkuna?
5. Ruraykunata tiqsichanapaq: ¿Imayhinatam qillqaswan? 
¿Imakunatam yachasunman?
3. ¿Ima rikch'aq qillqataq kasqa?
41
Yuyaymanaspa imamantam Tiqsichay qillqata sayarichisunman, 
chaymanta rimayta uyarispa tapukuykunata kutichisunchik.
Llaqtaykipa aymuraynimpi ima ruraykunan kan, icha
Imamantachu tiqsichay qillqata qispichiwaq. 
kutichisqaykimanhina rimanakusunchik:
¿Pikunapaqmi tiqsichay 
qillqata ruranki?
¿Imapaqmi tiqsichay qillqata 
ruranki? ¿Imaynata?
Tapukuykunata rimaspa kutichisunchik.
¿Maymantam, icha imamantam Tiqsichay qillqata 
yuyaymananki?
¿Maypi aymuraymantataq tiqsichay qillqasqata rurawaq?
¿Imaynamanmi qillqa rikch’arikunqa?
¿Maypim tiqsichanaykipaq yuyaymanamunki?
Manaraq qillqachkaspa
42
Akllakusqanchikmanhina tiqsichayta qillqasunchik.
Sutin
Pikuna
Imata ruranku
Maypi
Qillqachkaspa
43
Kunanqa masichanchikkunawan
huñunakuspa qillqananchik raphita
ñawinchasunchik, chaymanhina
qillqayninchikta qhawarispa allichasunchik.
Ñawinchasqanchikmanhina tapukuykunata chiqata (arí) 
mana chiqatataq (mana) nispa qillqasunchik.
Tapukuykuna Arí Mana
 Tiqsichayniypa sayaninkuna 
 ñiq'inchasqachu kasqa
 Tiqsichaynipai hatunmanta 
 uchuychasqachu kasqa
 Tiqsichaypa allinchu sutin rurakusqa
 Tiqsichaypa rimaynin, ñawinchaynin 
 ch'uyatachu qillqakusqa
Tiqsichasqa qillqanchikta ñawinchaspanchik ch'uyachaspa 
qillqana raphipi qillqasunchik. Masinchikkunapa 
qawarisqantapas allichapasunchik. Kay tawa k'uchupi 
siq'ichaykuy.
Qillqayta tukurquspa
44
Wak ayllukunapa yachayninkunamanta 
yuyaymanasunchik.
Qillqasqapa sutinta qillqasunchik, hinaspa siq'inmanhina
rimanakusunchik.
1. Imamantam qillqasqa rimackanman. Mayqin 
llaqtakunamantam rimarichkan.
2. Imapaqmi qillqasqaku. Kaphiy aymuraymanta ima 
niwachkanchiktaq.
Allinta qillqasqata ñawinchaspa yuyaymanasunchik.
Watimala ayllupi kaphiyta sapa kimsa killapi aymuranku, 
kaphiyqa manam ñuqanchikpa kawsanninchikhinachu 
pachallanpi aymurakun, ichaqa yunka ukhupi kaspaqa 
anta sitwa killapi qallarinmanmi. Sinchita paraptinqa 
pawqar waray killapiñam aymurakun. 
Ayllunchikhina paykunapas sumaqta raymichaspanku, 
achkaachka warmi qhari waynakuna ima kaphiypa 
rurusqanta yana yanallata akllarispanku wayqaman 
churanku. Sapa sachamantam waranqanpi rurukunata 
pallanku.
Chaymanta, llapa runa huñunakuspa akllanku, 
unquyniyuqtaqa allpamanmi p'ampanku, manachayqa 
wakin qhaqli kaphiy sachakunatam unqurachinman, 
hinaspataqmi ruruchallanta qaranta ch'utirispanku
ch'akichinku. Qarantataqmi waqaychanku ismuchispa 
mikhuy yurakunaman wanuchaspa yapunankupaq, 
chaymantapas
kantaqmi kikin kaphiykuna kallpachananpap. Allinta 
ch'uyancharuspanku kaphiytaqa, tusuykuspanku, 
takiykuspanku hatun hatun tiqsi muyuntin llaqtakunaman 
qhatuchanku. Paykunaqa ch'uya kaphiytaqa sutichanku 
“quri” nispa, imanaptinmi chay ruruta qatuchaspanku 
Watimala runakunaqa kawsanku.
www. Kaphiy aymuraqwtimala.com
Watimala ayllupi kaphiy aymuraymantaWatimala ayllupi kaphiy aymuraymanta
Manaraq ñawinchachkaspa
Ñawinchachkaspa
45
Kay tiqsichasqa qillqata ch'inllapi ñawinchasunchik, 
chaymanta kay Tapukuykunata kutichisunchik:
1. ¿Imamantam kay tiqsichasqa qillqa willawanchik?
2. ¿May llaqtamantam qillqa willawanchik?
3. ¿Ima yuyaytam kay qillqasqakuna yachachiwanchik?
• “Ayllunchikhina paykunapas sumaqta raymichaspanku 
achka achka warmi qhari waynakuna ima kaphiyta 
aymuranku…”.
• “Allinta ch'uyancharuspanku kaphiytaqa tusuykuspanku, 
takiykuspanku, hatun hatun tiqsi muyuntin llaqtakunaman 
qhatuchanku”.
Llaqtanchikpi llamk'aykunawan, Watimala ayllukunapa
llamk'asqankuwan niraqllachu kasqa. Chayta 
nisqanchikmanhina siq'ichasunchik.
Yacharqanchikchu… Maypi tiyaq
ayllunchikkunapas kawsaynintaqa 
takispa, tususpa, harawispam aymuranku. 
Kuskallam huk sunqu hinalla kawsakunku.
Ñawinchayta tukurquspa
46
Ñawinchasqaykimanhina yachasqaykimanhina ima kay 
tawa k’uchuta hunt’apay.
Tapukuykuna Ayllunchikkunapi Watimala ayllupi
Kaphi 
rurukunari 
ima killapitaq 
pallakun.
Kaphi rurukuna 
pallaq 
pikunataq 
purinman.
Khapi 
rurukunata 
imaytataq 
akllanku.
Khapi 
rurukunatari 
imaynatataq 
waqaychanku.
Tukuy suyupi mikhuykunataqa aymuranku.
47
Rimayninchikmanta yuyaymanasunchik
Siq'ita qhawarispa masinchikkunawan rimanakusunchik.
¡Panachay!
Imaynanpim
chiripi q’ala umalla
purinki.
¡Turacháy!
Imaynanpim
chiripi q’ala umalla
purinki.
¡Turachay!
Uwihatam machkhachkani,
wayrataqmi luhuytam
qichurquwan.
¡Panacháy!
Chitatam maskhachkani
wayrataqmi chu'qutuyta
qichurquwan.
• ¿Imam siq'ikunapi rikukuchkam?
• ¿Imaynatam masichanchikkuna rimachkan?
• ¿Niraqllachu rimayninkuna kasqa? ¿Imaynanpi?
1. Siq'ikunata qhawarispa tapukuykunata kutichisunchik.
2. Imakunamantam masichanchikkuna rimachkan. Sutinta 
 qillqaspa siq'iy.
Achka ayllukunam kanchik, chaymi rimayninchik 
qillqayninchikpas huk niraqkuna tarikun. Ichaqa kaqllataqmi 
yuyayninqa.
Sutin: Sutin:
Kunanqa yachasqanchikmanta qillqasunchik.
Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik.
Imatam rurasunchik
Tiqsichayninchikkuna qhawachinakuy p'unchawta 
rurasunchik.
Imaynatam rurasunchik
1. Tiqsichaykuna rurasqanchikwan huk ñawinchana 
mayt'uta rurasunchik.
2. Musuq tiqsichaykunata qillqasunchik.
3. Tiqsichay ñawinchayta wasapanankupaq huch'uy 
raphichakunata rurasunchik.
4. Akllasqa tiqsichaykunata riqsichisunchik.
5. Tiqsichay qispichisqanchikta huk raphipi qillqasunchik.
Mayhinatam akllanakusunchik
Iskay iskaymanta.
Huknin riqsichiq kanqa huknintaq yanapaq.
Pikunam kanqaku Yachaqkuna, yachachiqkuna, tayta mamakuna.
Hayk'aqmi rurasunchik Yachana t'aqanchikta tukuykuspa.
Tiqsichay yachasqanchikmanta yuyaymanasunchik.
Kaykunam yachasqay
Yachasqata kaykuna rurayta 
kallpanchawan.
Masichaykuna, kunankama 
yachasqanchikmanta 
yuyaymanasunchik hinaspa 
hunt'apasunchik.
Imakunapas atisqanchik Yachaykuna wasapasqanchik
Imatam aswanta
atinanchik kanman.
Añaspa haspisqan
yachayninmanta.
Tiqsichay ruraysikuyta.
Tiqsichay ñawinchayta.
Tiqsichay qillqayta.
T'aqa 
3 Ayllunchikkunapa rayminkunata rurasunchik
• Ch'askakunapa yachachikuyninta yachasunchik. 
• Tayta Intipa Raymimanta rimasunchik. 
• Yarawita ñawinchasunchik. 
• Papamanta yarawita qillqasunchik. 
• Huk ayllukunapi uwiha t'ikachiymanta yachasunchik.
Ancha munasqay masiykuna 
kaykunatam kuska yachasunchik. 
50
Chask'akunamanta rimasunchik
Karluscha wayqichantin rimachkanku. Chaymanta siq'ita 
qhawarispa tapukuykunata kutichisunchik.
¡Ñuqanchikpaqqa! Ch'askata
qhawasunchik, imatataq qutu
qutu ch’askakunari
willawanchik.
Ñuqaqa willka mayuta
rikuni. ¡Achaláw!
¡Imatachari willawanchik!
¡Ñuqnchikpaqqa sapa 
21 inti raymi killapi wata 
qallarin, chayhinatam 
taytay willawan!
¡Awichunchikta 
tapurqamusunchik! 
Paymi chaytaqa 
willawasunchik.
1. ¿Imatam Karluscha wawqichantin qhawachkanku?
2. ¿Aylluyki ch'askakuna qawaymanta willasurqankichu?
3. ¿Imapaqmi ayllunchikkuna ch'askata qawanku?
4. ¿Chiqaqchu 21 Inti Raymi killapi wata qallarin?
Kunan aylluykita tapurispa, wata qallarisqanmanta 
qillqasunchik.
Katachillay, Willka Chakata, Qullqa, Amaru ch'askakunata, 
killatapas qhawaspam chakrataqa llamk'anchik. Inti, 
Pacha mamamanta kharunchakuyta tukuptinmi wata 
qallarin, achhuykamuptintaqmi puquy chayamun. Chaymi 
paykunata ñawinchayta yachananchikpuni.
51
Tayta Inti rayminmanta rimasunchik.
Musuq wataqa inti raymi killapin qallarin, iskay chunka Musuq wataqa inti raymi killapin qallarin, iskay chunka 
hukniyuq p’unchawninpi.hukniyuq p’unchawninpi.
¡Tayta Inti! ¡Tukuy
sunquywanmi
napaykuyki! 
¡Uywaqniymi kanki!
¡Qhapaq Taytalláy,
yarqayniyta
pampachaykuy,
kusisqallataña
uywaykuway 
taytalláy!
Musuq wata inti raymi killapiMusuq wata inti raymi killapi
Siq'ita qhawaspanchik tapukuykunata kutichisunchik.
1. Imapaqmi Tayta Intimam haywakunchik.
 • ¿Ima qillqataq kanmanri?
 • ¿Wata qallariypi ima raymikunan Qusqu llaqtapi kasqa?
 • ¿Llaqta runakunapa hayk’aqmi wata qallarynin? 
 ¿Ayllunchikpiri?
 • ¿Imatam warmacha rurachkan?
• Qawasqaykimanhina taytaykita tapuspa, imaynatas 
tayta intimam haywarikun. Chayta qillqay.
52
2. Tapukuykunata kutichispa, harawita akllaspa 
harawisunchik.
¿Imamantataq 
kay siq'i
willawanchik?
¿Imamantam 
harawisunchik?
¿Maypim 
harawisunchik?
3. ¿Pim willawasunchik? ¿Imapaqmi harawisunchik? 
¿Pikunapaqmi harawisunchik?
Harawita ñawinchaspa harawisunchik.
• Rimaspa, allinta 
t'uqyachisaq.
• Makiwam, 
kurkuwanpas 
rimayniyta 
yanapachikusaq.
• Uyariqkunata 
allinta qhawarisaq.
• Yuyaymanasqanta 
tapukusaq.
• Llamp’u sunqulla 
harawiqta uyarisaq.
• Harawisqanta allinta 
uyarisaq.
• Ch'inchalla yarawiqta 
yanapasaq.
Harawiq kaspa. Uyariq kaspa
Imaynam harawiypi karqani. Qhawarispa: chiqata (arí), 
mana chiqata (mana) nispa qillqasunchik.
Arí Mana
¿Harawisqay ch'uyatachu uyarikurqan?
¿Harawiypi makiywan, kurkuywan, uyaywan 
ima yanapachikurqanichu?
¿Masichaykuna ch’inllachu karqanku 
harawichkanaykama?
¿Raymichaykunapi harawiyta atiymanchu?
Rimachkaspa
Rimayta tukurquspa
Manaraq rimachkaspa
53
5. ¿Ima qillqasqa t’aqataq kanman? Chiqaqta 
chakawam chimpuy.
Sapanka ayllupi wata qallarisqanmanta, willawasqanchikta
yachachiqwan kuskalla rimasunchik.
Siq'isqakunatata qhawarispa wata qallarisqan raymita 
akllasunchik. Chakawan chimpuy.
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?
2. ¿Imapaqtaq makinkuta huqarichkanku.
3. ¿Pikunapaqtaq qillqasqari kachkanman.
4. ¿Imapaqtaq ñawinchasunchikri.
Chimpusqa siq’itqa qhawaspa tapukuykunata kutichiy.
Kay harawiqa willawanchik: Imaynatas wata qallariypi 
Tayta Intita añanchanku, hinallataq wak llaqta runakunapa 
wata qallariypi kasqankumanta.
Harawita ñawinchasunchik.
Manaraq ñawinchachkaspa
Kamachikuychu Willakuychu
Harawichu
54
Wata qallariymanta t'aqwirispa yachasunchik.
Tayta IntiTayta Inti
¡Tayta Intilláy!
Kutimunaykitam 
suyakuchkayki, 
Amayari saqirullawaychu. 
Qhapaq Inti 
waqyakuchkayki.
Chaqay aylluyman 
pusakusqayki, 
Kay p’unchaw killapi.
¡Willka Inti asuykamuy!
Amayari karunchawaychu, aylluykikunata 
qhawarimuwayku.
Warmikunataq sankhuta apamuchunku.Kay Pacha mamanchikpa 
mikhuyninta, qamllataqmi 
phanchirichinki.
Qampaqmi t'ikap 
ñuqñuyninpas, kaypiñam 
wawaykikunapa tusuynin.
¡Tayta Intilláy!
Willka uyan k'ancharirqamun, 
kusikuy phanchirichun,
q’uchirikuy qallarichun.
Kaykuna ch'unchukunapi 
tusumuchunku, chaykuna 
allinta takimuchunku,
chaqaykuna wankamuchunku,
Simi qullqa
Ñawinchachkaspa
55
Yanachasqa simikunawan hamuq rimaykunata 
hunt'apasunchik.
• 
• 
• 
• 
• 
• 
aylluyman pusakusqayki.
ñataqmi phanchirichinki.
ch'unchukunapi tusumuchunku.
Pacha Mamanchikpa mikhuyninta.
imamantapas ayllukunaqa.
allinta takimuchunku.
Harawispa sapa yaraymanta qillqasunchik.
1. 2. 3.
Tayta inti (yarawi)
Imamantam “Wata qallariy” harawi willawanchik. 
Chiqaqta muyukunapi: Kasqanmanhina arí, mana, 
simikunata qillqay. Tawa k’uchutataq llimp'iy.
Taytapa intiman 
haywarikusqanta. 
Llaqta runakunapa ayllunchikpa 
wata qallariyninmanta
Ayllunchikpa Inti Raymi
rurasqanmanta.
Ñawincharquspa
56
Ñawinchaspa qillqaman hunt'apasunchik.
Imapaqmi “Tayta Inti” harawi qillqa qillqaskusqa.
Kay qillqakunapi nisqanta taripaspa qillqasunchik.
Warmikunataq 
sankhuta 
apapuchunku
Qampaqmi t'ikayqa 
ñukñuyninpas.
Kutimuy 
suyachkayki... ima ninantaq
ima ninantaq
ima ninantaq
Kimsa kimsamanta “TAYTA INTI” yarawimanta huñunakuspa, 
yuyaykanakuspa wakinnin huñukunawanpas rimarisunchik.
1. Ima wata qallariypi llaqta runakuna tuqyaqkunata 
tuqyachinku, wayratapas qillichanku. ¿Imaynatam 
chayta qunqachiyta atisunchikman?
2. ¿Imapaqmi Inti taytata ayllunchikkuna wata qallriyninpi 
haywarikunku? ¿Imanaptin?
3. Allinta yuyaymanaspayki Inti Taytaq harawinta 
hap'iqaykamunki.
57
4. Kay siq'iqakunata qhawarispa yuyaymanakuspa pukawan 
llimp'isunchik.
4. Tapukuykunata kuyichiy. Chakawan ch’ullallata chimpuy.
Llapa 
runakunapaq 
p’unchawnin 
qallariptin.
Tayta intipa 
muyuyninmi.
21 inti raymi 
p'unchawmi.
Ayllunchikpaq wata qallariyqa
Harawiqa qillqakusqa Tayta Intita khuyakusqanchikmanta.
a. ¿Ima qilqasqataq ñawinchasqaykiri kasqa? Chakawan 
 chimpuy.
Ch. ¿Kay qillqasqari imapaqtaq rurasqa?
Harawiqa llaqta runakunapa wayrata tuqyaqkunawan 
qillichasqanmanta qillqakusqa.
Tayta Intita haywarikusqanmanta.
Willakuychu
Wata qallarisqan yachananchikpaq.
Qullana rikunanchikpaq.
Harawiwan inti uyariwananchikpaq.
Kamachinachu
Harawichu
58
Ñam yachanchikña imas rikuchikuqpa suti rantita, hinaspa 
kay suti rantikunawan (wak, chay, chaqay, kaykuna, 
chaykuna chaqaykuna) rimayta hunt'apasunchik.
• 
• 
• 
• 
runa sipiyta munan.
pukllaq hamunku.
runapaq unuta apani.
sara ukhupi purichkan.
Rikuchikuqpa suti rantikunata riqsisunchik.
Sapanpi Achkanpi
Kay (kayllapi rikhusqa) Kaykuna (kayllaypi rikhusqa)
Chay ( kharupi rikhusqa) Chaykuna (kharupi rikhusqa)
Chaqay (kharupi mana 
rikusqa)
Chaqaykuna (kharukpi mana 
rikhusqa)
Siminchikta yuyaymanasunchikSiminchikta yuyaymanasunchik
Kaykuna ch'unchuta tusumuchunku. 
Chaykuna allinta takimuchunku.
Chaqaykuna wankamuchunku.
Chaykuna 
rimakuwachkanchik.
Qampa chukchayki 
yanay yanacha.
Harawinchikta ñawinchasunchik. 
Llapanchik huk huñulla rimanakusunchik.
Imakunataqsi yanachasqa simikunari.
59
Ayllunchikkunaqqa may tukuymi yachaynin. Paykunaqa Inti 
Raymi killapi qasa rikhurimuptin, tukuy mikhuykunata papamanta, 
uqamanta ullukumanta ruranku: ch'uñuta, kukupata, ayaqhata, 
mallulluta ruranku. Hinaspa urpupi, maqmapi, puruñapi 
waqaychanku.
Kunanmi imaynas harawi qillqana, chayta qhawarispa
papamanta qispichisunchik.
¡Mama papalláy!¡Mama papalláy!
Khuyakuwaqniy, 
¡sumaq Mamalláy!
yana allpap 
sunqunpi wiñaq,
Pacha mamapa 
sunqunmanta
qispimuspa 
ñawillaykuta, 
simillaykuta kusirichinki.
Taytaykupa saqiykusqan, ¡hatun sunqu!
llaqtanchikpi wiñay wiñay kawsaq Mama,
quri qullqi ch'awchuykita mast'aykuspa
mikhunanchik wasinchikman waqyawanki.
 ¡Chay sunquykin! 
 sunqullayta misk'iykachin
 ¡qampa aychaykim!
 aychallayman 
 yapaykukun.
 Qam kaptiykim, kay 
 yarqayniy kusirikun papa 
 wayk'ucha, 
 mikhuychaykita 
 malliykuptiy.
Ranulfo amador Fuentes Rojaspa qillqasqan
Sutin
Yarayma
Yarayma
wachu
Qillqaq
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Simi qullqa
Papamanta harawita qillqasunchik 
60
LLikachata ñawinchaspa harawiq sayayninta riqsisun.
Harawipaq rurayninkunata kay llikachapi hunt’apay.
Harawi
Imataq
Sumaq 
sunquchakusqa qillqa. 
Kawsayninchikkunamanta 
llakikuynichikkunamanta 
kusikuyninchikumanta ima 
kallanmanmi
Rurayninkuna
Yarayma
Wachukunawan 
rurasqa
Wachu
Sapa sumaq 
niykuna
61
Imamantam harawita qillqasunman. Akllaspa llimp'isunchik.
Saramanta
Yarawi qillqanapaq. Tayta mamanchikta, yachaqta 
huk runakunatapas tapurisunchik. Huknillanmanta 
akllaspa kay tapukukuynata kutichisun.
Mama killamanta
Harawi qillqata sutichasaq
Imaynanpitaq chay sutintari akllarqanki.
Imaynatataq 
harawisunchik.
Pikunataq yarawita 
uyarinqa.
Kayta siq'ita qhawarispa tapukuyta kutichisunchik. 
Sayaynintapas, yuyaymanaspa allinchapasunchik.
¿Imaynatam
qillqayta
qallarisunchik?
¿Hayk'a 
yaraymatam 
rurasunchik?
¿Imaynatam
qillqaspa
tukusunchik?
Harawipa sutin
Manaraq qillqachkaspa
62
Harawita sayayninmanhina qillqayta qallarisunchik.
Sutin
Yarayma
Ruraq
Wachu
Qillqachkaspa
63
Kunanqa huñullapi masichaykikunawan 
harawi qillqasqanchikta qhawarispa 
allinta mat'ipasunchik.
Tapukuyta kutichisunchik, arí, mana nispa 
mañakusqanmanhina.
Tapukuykuna Arí Mana
¿Allintachu harawita suticharqani?
¿Sayaninmanhinachu harawita 
qillqarqani?
¿Harawi qillqay, ayllunchikkunapa 
sunqunta llanllirichinmanchu karqan?
¿Harawi qillqapa wachunkuna 
allintachu tukusqa?
¿Tukuy imaymana sunqunchikpa 
ukhunmanta lluqsimuqtachu harawita 
qillqachkani?
Qillqayta tukurquspa
Harawita chuyachasqanchikta 
qillqasunchik. Hinaspa llimp’ispa rikukuq 
pirqaman k’askachisunchik.
64
Wak ayllukunapi uwiha t'ikachaymanta yachasunchik
Huñupi tapukuykunata kutichisunchik.
Allinta ñawinchaspa ch'inllata ñawinchasunchik.
Ima ruraymantatapa siq'i willawanchik. Imapaqmi 
qillqarqaku. Imatam chay qillqa willawanchik.
Uwiha t'ikachiymantaUwiha t'ikachiymanta
Waqasa, Puma qucha, 
Wayana, Tuntura, Uma Marka 
Apu Rimaq suyupi, sapa wata 
24 inti raymi killapi, uwihankuta 
t'ikachinku. Paykunapaqqa 
chay killam, uwihakunaq 
miraynin pacha chayamun, 
chaymi muhunachinku, 
chaytam tukuy imaymana 
takiykunawan tusuykunawan 
raymichanku.
Tutamantam huk yachaq kuka k'intuwan, insinsuwan, winuwan 
ñawin aqhawan ima uwihayuqpa Apunchikkunamanta 
mañarikuspanku uwiha illata apamunku, hinaspataqmi 
yachaqqa uwihata misa tulluwan almanta kallpachan.
Chaymanta uywayuq ayllu hatun china mana uwihata 
yayan urqu uwihatawan hap’ispanku sumaqta simp'arqunku. 
Takuwan uyachankunata llusirquspanku, huk llikllapi sumaq 
illachasqata kukawan illakunatawan saminchanku, hinaspa 
maymantas wataman lliw uña uwihachakuna paqarimuspa 
hamunqa chayta rimarinku. Kukatapas pastu nispa simillawan 
chay llikllamanta hakunku. Chaymanta sumaq tullpusqa 
q'aytuwan ninrinkunapi tik'achinku, china uwihatam iskaynin 
ninrinpi, urqutataqmi chulla ninrillanpi, imarayku chhaynata 
ruranku, chaysi uwihaqa yawarnin q'uniriptin muhukuyta 
qallarinkuña. Hinaptinmi warmikunapas china uwihaman 
qharikunataq urqu uwihaman tukupunku. 
Manaraq ñawinchachkaspa
Ñawinchachkaspa
k
Ruraq: Fermín Antonio Román Salinas (Apu Rimaqmanta)
65
Kay willakuytasapankanchik ñawinchasun. Chaymanta 
kallpawan yuyaymanakuspa tapukuyta kutichisunchik.
1. ¿Imamanta kay qillqasqa willawanchik?
2. ¿May llaqtakunamantam kay qillqasqa willawanchik?
4. ¿Ayllunchikkunapi uwiha t'ikachiy niraqllachu waka 
t'ikachiywan kasqa?
5. ¿Imaynanpim kunan pacha runakunaqa lastiku p'achallawanña 
purichkanku? ¿Allinchu kanman? ¿Imarayku?
6. ¿Uwihakuna chinkapuptin urqukuna, purun pampakuna, 
imaynataqsi kanqa?
3. ¿Imatam niwanchik kay rimay?
Ñawinchayta tukurquspa
66
8. Rimayta nisqanmanhina ñawinchaspa qillqasunchik. 
“China uwihatam iskaynin ninrinpi, urqutataq chulla 
ninrillanpi t'ikachinku”... Imatam niwanchik.
“Wakin llaqtakunapiqa manañas uwihataqa 
t’ikachankuñachu, chaysi uwihakunaqa chinkapuchkanña...”
Ñawinchasqaykimanhina uwiha t'ikachiymanta 
llimp'isunchik. Chay llimp'isqaykimanta masiykikunawan 
rimanakusunchik.
Yacharqankichu... Kunan watakunaqa 
manam uwhikunaqa urqukunapi purinñachu, 
lliwmi wañurqapun. Chaymi llaqtapi tiyaq 
runakunaqa Apunchikkunapa sunqunta, 
wasinta lliw qurita qullqita maskhaspa 
k'irichapuchkanku.
67
Rimayninchikta misk’irichisunchik.
Siq'ita qhawaspa masinchikkunawan rimanakusunchik.
1. Yanawan qillqasqa simikunamanta tapukuykunata kutichiy.
2. Yanachasqa simikunata niraq masinwan tupanachiy.
Arí, Chaqaytaraq 
purisunchik, asnuchanchikmi 
sayk'urqunqa uraykusaqmi.
Wak kharullatañam
risunchik.
Asnuchanchik
pisiparqunqa.
• ¿Imamantam warmakuna rimachkanku?
• ¿Niraqllachu simikuna kasqa? ¿Imanaptin?
• ¿Yanachasqa simikunapa niraqllachu yuyaynin kanman? 
¿Ima ninkitaq?
Ayllukunapi rimayqa manam ch'ullallachu, rimay 
misk’ichinapaqa achka rimaykunam kan.
¡Ama sasachakusunchu!
Sayk'urqunqa
Chaqay
Purisunchik
risunchik
pisiparqunqa
wak
Kunanqa huk raymita yuyaykuy, 
pipa rayminpas kanmanmi (Yachay wasipa, 
Pacha Mamapa, Apupa, hukpapas); hinaspa 
tapukuykunata kutichiy.
Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik.
Yuyarisunchik: Harawiqa pitapas munay sunquwan rimapayaymi, 
chaytataq munay t'aqa t'aqapi qillqanchik, suti yusakunawan 
aswanqa qillqanchik, yaraymankunaqa kasqan yupay 
wachuyuqkama kanku.
Yuyaykuy: Mayhinam chay raymichakuq, munay simikunata 
akllaspa suti yusakunawan yuyarispa yanapachikuy.
Huk raymita akllakuy ¿Maypim, pikunawantaq 
raymi rurakunqa?
Kunanqa harawita suti yusayuqta 
munayta qillqayta qallariy, qillqana 
mayt'uykipitaq aswan yapamunki.
T'aqa
4 Uywanchikkunata raymisunchik
• Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik.
• Uywakuna ñak'ariyninmanta rimasunchik.
• Kamachiq qillqata ñawinchasunchik.
• Kamachiq qillqata qillqasunchik.
• Perú suyunchikpa rayminmanta yachasunchik.
Ancha munasqay masiykuna 
kaykunatam kuska yachasunchik.
70
Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik
Ayllukunapi kawallukuna pisi pisillañan kachkan. 
kawallukunaqa runapa ahayunta rikunku.
Siq'ikunata qhawaspa 
rimasunchik. Apukuna 
Pacha Mama, runa masiypaq 
ama imapas kachunchu. Payqa 
manaraqmi ripunanraqchu
¡Taytallay!...
¡phurrr....phurrrrr! ...
Kunan aylluykipi tapukamuy; imanaptinmi. Kawallu runata 
rikhuspa q’itipiyan, chaymanta qillqamunki
1. ¿Imatam kawallupi runa rurachkan?
2. ¿Imatataq kawallu rikurqun? ¿Imanaptinmi phur phur nichkan?
3. ¿Hinachu kawallukuna yanqamanta qitipiyarinman? ¿imanaptin?
4. ¿Chiqapchu kawallu runapa ahayunta rikhunman?
Hawa llaqta ayllukunapiqa tutallamantam ima ruraqpas purinku 
kawalluwan q’ipichikuspa chaymi, mayninpiqa kawallu, yanqa 
qasilla phur phur nispa p’itaykachan mana puriyta munapunchu, 
hinataq ruran ahayuta rikuspas, hinata ruraptinqa manas 
imananapaschu kikillansi thaknipun.
Ahayutaqa: “chinlla mayukuna, pantamuwaqtaq puriy 
purinaykita, imanataña huchata apayukuranki chaspas 
qispichipuyki, amachasqam kanki” nispas nina, mana hinata 
niptiykiqa khuyaytas runakunata mancharichispa purinman.
Imaynaña kaspapas yachaq runahinayá, runa 
masinchikta qispichispa, amachaspa kawsana mana runa 
masinchikta ñak’arichispa. 
71
Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik
Masinchikkunawan siq'ita qhawarispa tapukuykunata 
rimaspa kutichisunchik.
• ¿Imakunataq siq'ipi rikukuchkan? ¿Maypim chay
 pukllaykuna tarikun?
• ¿Allinchu chay pukllaypi uywakuna ñak'arisqan? 
¿Imanaptin?
• ¿Imaynataq sunquyki uywakuna ñak'arisqanta 
rikhuspa tarikun?
• ¿Wañuyninkuwanchu uywakuna pukllankuman?
• ¿Yawarninta ph'aqchirichispachu uywakunata 
pukllachiswan?
Qhawasqaykimanhina taytaykita tapuspa, imaynatam 
uywakunata mana ñak'arichispalla pukllachina kanman. 
Chayta qillqay.
Manaraq rimachkaspa
72
Chay uywa pukllaykunamanta qhawarispa akllaspa 
rimarisunchik.
1. ¿Imamantataq kay siq'i willawanchik? ¿Imapim pukllaswanchik? 
¿Maypim pukllasunchik? ¿Imakunatam pukllanapaq 
allichakusunchik?
2. ¿Pim pukllaymanta willawasunchik? ¿Imapaqmi pukllasunchik?
3. Pukllanapa sutinqa
Pukllanapaqa chaninta qillqakusqata ñawinchasunchik.
Pukllaspa. Mana pukllaspa
Sayayninmanhina ñannintapas 
qhawarispa pukllasunchik.
Ch'inlla qasilla ama phiñachispa 
pukllasqanta qhawarisunchik.
Makiwan, kurkuywan rimariywan 
pukllaspanchik yanapachikusunchik.
Pukllaqta takllakuspa 
kallpachasunchik.
Pukllaspa kallpawan rimarisunchik.
Pukllasqanta qhawaspa 
pukllapakusunchik.
Masinchikkunata yuyaymanasqanta tapusunchik.
Masinchik pukllaptin, mana 
pukllananpaq rimapayasunchik.Mana maqanakuspalla pukllasunchik.
Chiqaqta (arí) mana chiqaqta @ (mana) nispa qillqay.
Ayllu masinchikpaqa lliwmi kawsan, lliwtataqmi 
ñuqanchiktahina munakuwanchik, kay uywa ñak'arichiyqa 
karu llaqtakunamantam hamun. Chaywanqa uywakunapa 
ahayunmi ripun. Chaymi pisi pisi uywayuqlla kachkanchik.
Tapukuykuna Arí Mana
¿Sayayninmanhinachu pukllayta qhawarirqani?
¿Makiywan, kurkuywan, uyaywanpas pukllasqayta 
yanapachikurqanichu?
¿Rimariyni allintachu uyarikurqan?
¿Masichay pukllachkaptin ch'inllachu karqani?
¿Manachu huk pukllaykunawan, masichay pukllachkaptin 
nit'ipakurqani?
Rimanakuchkaspa
Rimanakuyta tukurquspanchik
73
Siq'ita qhawarispa waka waka pukllaymanta rimarisunchik.
Waka waka pukllayWak
Arí turuyki 
kasaq
Paykuna
tinyanqa
Ñuqa turu 
kasaq
Ñuqapa turuy 
pay
Sutinta ñawinchaspa tapukuyta kutichisunchik.
1. ¿Imatam siq'ipi tayta mamanchik rurachkanku?
2. ¿Imay pachapim chayta pukllanku?
3. ¿Chayhinata pukllanapaq imakunatam allinchasunman?
4. ¿Ima qillqamanmi chay pukllay rikch'arikun? Llimp'iy.
Hawari Tiqsichay Harawi Kamachina
Ñawinchasqanchik qillqa willawanchik, imaynatas 
waka wakamanta pukllasunchikman. Mana 
wakakunata k'irichaspa ñak'arichispa ima.
¿Imapaqtaq kay qillqata ñawinchasunchik?
Waka waka pukllaymanta kamachiq qillqata 
ñawinchasunchik
Manaraq ñawinchachkaspa
74
Kay qillqata qhawarispa rikch'ayninmanhina ñawinchasunchik. 
Kaqniyuq suti rantikunata tarispa rimanakusunchik.
Waka waka pukllay
Tayta Karlus Ruman Pichiwa ayllumanta waka waka pukllaymanta 
kayhinata willakun. –Wakaykuta ch'uyachaspa munayta mana 
k’irispa kusikuywan waka wakamanta pukllayku.
Mayhinatam pukllakun
Kukaykuwan insinsuykuwan ñawin aqhaykuwan 
Apunchikkunaman samaykuyku.
Turuykichik tukuspa. Pukllananpaq runakunata akllanku.
Wakakunaqa lasusqakama kanchaman yaykunku.
Uywanku kusisqallañam qaparispanku wichqachikunku.
Turukunatataq lasuspanku huk tinkaman waqramanta t'iqunku.
Chaypi sumaqta hampiykuwan q'apaykachinku.
Hinaspa lluq'i q'aytuyuqta 
pukllananman kacharinku.
Llikllawan munayta pukllachinku: 
chansa chansata qhawapayan, 
llikllawanmi turiyan p'itakachaspa 
sayk'unankama.
China wakanchikkuna tinyankuwan 
tususpa, takispa turukunata kusichinku.
Turuy, mana allinta kusikun chayqa 
lluqsipunmi. Allin phiñaqa pitapas 
waqranmanmi.
Runapas lliw t'ikachasqa tusunku.
1.
3.
2.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Tukukuypitaqmi Pacha mamaman
Apukunamanpas –“urpiy sunquy” –nispa
haywarinku.
.
Simi qullqay
Ñawinchachkaspa
• Kuka, insinsiyu, winu, ñawin aqha, lasu, 
t'ika, allin rakhu k'aspi ima.
• Runakuna: waqrayuq chupasapa 
turu, waka, takiq, qatay, pukllachiq, 
lasuq ima.
• Pukllachiq: payqa llikllayuq, chumpiyuq,uwiha ruq'uyuq hatun waqrayuq.
• Tinka: Kancha punkupi allin rakhu k'ullumanta sayachisqa.
• Munay llimp'iyuq q'aytukuna lluqiman puchkasqa.
• Qatay turu: Hatun lasuyuq.
• Takiqkuna ruq'unpi imaymana llimp'iman rikch'akuq t'ikayuq.
Chaypaqmi kanan:
75
Rimanakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. Imakunam kay kamachina qillqapi kasqa. Chayta llimp'iy.
Wakakuna, turukuna, 
turiru, tinyakuna, 
arpakuna, waskhakuna, 
sarakunas, hukkunapas.
Wakakuna, turukuna, 
lasukuna, tinyakuna, 
k'ullumanta tinka, lliklla, 
hukkunapas.
2. ¿Imawanmi Apunchikkunaman samaykunku? Chiqaqta 
llimp'iy.
Kuka, winu, 
aqhawan.
Kuka, insinsu 
winu, ñawin 
aqhawan.
Kuka, 
lasu, winu 
aqhawan.
3. Qhatiqninta yupaychaspa llimp'iy.
Turuykichik tukuspa 
pukllananpaq akllanku.
China wakanchikkuna tinyata waqtaspa tusunku.
Tukukuypitaqmi 
Pachamamaman samanku.
4. Kay yanachasqa simikunawan ñawinchaspa 
 huntasunchik.
Turuykichik
Wakay
Aqhanchik
Uywanku
lasuyki
a.
Ch.
runata phiñallaña 
llama kunkamanta
qatikachasqa waqrananpaq. 
rurasqa kasqa.
Ñawinchayta tukurquspa
76
a. Kay qillqa ñawinchasqanchik. ¿Waka waka pukllayta 
yachachiwanchikchu? ¿Imaynanpi?
ch. ¿Waka wakamanta pukllay niraqllachu yachay 
wasipipukllaykunawan?
5. ¿Imaynatataq kamachina rurasqanchikta pukllaswan?
6. ¿Kay pukllaypi turukuna wakakuna wañunchu? ¿Imanaptin?
7. Huñupi masinchikwan rimarinakuspa. Tapukuyta 
 ñawinchaspa yuyaymanaspa kutichisunchik.
Qillqana mayt'upi masinchikwan 
qhawarichinakuspa, tapukuykuna 
kutichisqanchikta niraqchachisunchik. 
Hinaspapas tayta mamanchikman 
ñawinchasunchik.
l.
h.
i.
p'uchqu p'uchquta
chakrayman yaykurqusqa.
ñuñun uñachanta.
puqurqapusqa.
77
Rimayninchikta kallpachasunchik
Kunan qillqasqata ñawinchaspa, sayayninmanhina llimp'isunchik.
a. “Tayta Karlus Ruman Pichiwa ayllupi waka waka puklllayta 
willakun. –Wakaykuta ch'uyachaspa kayhinata waka 
wakamanta pukllayku”.
Sutin Qallariynin Sunqun Tukuynin
Yanachasqa simikunapa kaqniyuq suti ranti sutin. Chaytaqa 
wakapa sutinwan kayhinata pukllarachisunchik.
Sapan Achka
Ñuqap wakay Ñuqanchikpa wakanchik
Qampa wakayki Qamkunap wakaykichik
Paypa wakan Paykunap wakanku
Yanachasqa qillqapam kaqniyuq suti ranti sutin. Chay 
kaqniyuq suti rantiwan rimaykunata qispichisunchik.
Imataq chay kaqniyuq sutirantikunari. Kaqniyuq suti 
rantiqa kaqninchiktahinan imatapas sutichawanchik. 
Chaymi ñuqanchikqa allinta yuyaymanaspa qillqata, 
rimaytapas qispichina.
1. 
3. 
5. 
2. 
4. 
6. 
Turuyki runata waqrarqusqa.
wasinchik munay llimp'isqa.
chakram qurallaña mana runap llamk’asqan 
hina kasqa.
uwihaykichik millwasapallaña kasqa.
wakay urqupi sapallan purichkan.
rurananku, pisichalla ñuqanchikpamantaqa.
78
Ayllunchikpiqa imaymana pukllaykunan kan.
Chutanakuypi pukllay
Tayta Tumas Turpum kay 
kamachinata 
willakurqa: –Kay munay pukllayqa 
ñuqaykupa sumaq 
paqarichisqaykum –nispa.
Ñawpaqtaqa kaykunam 
hunt'akunam.
Pukllayninpuni.
• Wayna sipas kanan, 
paykunapam chay pukllay.
• Arariwan kusikuykunata churanan paypam lawita tinya p'umpu
ima kananpuni.
• Arariwapa kamachiynintam sumaqta uyakunanku.
• Papa allaymi munayta tukukunan.
• Waynapas sipaspas allin ukhunanku p'acha watasqam hamunanku.
• Pukllanankupaqmi qullanapa munayninta mañakunanku.
• Qullanam ninan: –qamkunapa pukllanaykichikta 
pukllamuychik –nispa.
Allillamantam warmikuna huk waynata chaqayna
urayta aysaykukunku.
Hinaspa: –Qampari p'asñaykichu kasqani –nisparaq
wikch'umunku.
Qharikunataqmi: –Ñuqapa kallpallaypaqmi kachkanki 
–nispa sapanka huk warmita chutarqullankutaq.
Sapanka t'aqam mayhina hap'irqunankuta
yachachinakunku.
Tukuy papa allaqkunaqa 
asinkutaq t'aqllaykunkutaq.
Qullanapas –Mama papapas
asikuchkanmi –nispa
willakamullantaq.
Chaymanta tukuypiqa 
asiykukuspa sumaq papata 
ichhuwan tapapunku.
Hinaspa huch’uy tinyata 
p’anaykuspa quchiriyukunku.
1.1.
3.3.
2.
4.4.
5.5.
6.6.
7.7.
8.8.
Munasqanchik pukllaymanta kamachina 
qillqasqata qillqasunchik.
Chayhinatam Phaqchanpi 
munayta kusikunku.
Sutin 
Pukllanin
•
Kanan 
Simi qullqay
79
Tapukuykunata kutichisunchik.
Llikachata ñawinchaspa kamachikuq qillasqata riqsisun.
• ¿Ima qillqatam rurachkanchik?
• ¿Ima sayaynin kamachina qillqanchikpa kasqa?
Kamachina qillqapi simikuna kachkan: Chaymanta, 
mayhina hinaspa chaysi, chayrayku, ichapas, ichaqa. 
Chay simikunaqa RIMAY HUÑUCHI SIMIKUNA sutiyuqmi. 
Chayqa rimaykunata t'inkiq simikunawanmi huñuchina.
Kamachina qillqa. Sutinmanhina, chay qillqaqa huk 
ñantam kamachiwanchik. Imaynatas pukllayta, mikhuyta, 
wayk'uyta ruraykunata qallariyninmanta tukuyninkama 
ruraswan chayta.
Kamachina qillqa
Imataq
Imapas ruranapaq 
niykunawan pusawanchik.
Kaqninkuna
Kanan
Imaymana 
kaqninkuna
Ruraynin 
kamachikuq
Kamachiq 
ruranakuna
80
Kimsa munasqanchik pukllaykunata qillqasunchik. Akllaspa 
kamachina qillqata qispichisunchik.
Ñawinchaspa tapukuykunata hunt'apasunchik.
• ¿Imapaqmi kamachina qillqata rurasunchik?
• ¿Kay pukllayta imaynanpim akllarqankichik?
Masinchikwan rimarinakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imapaqmi 
kamachina 
qillqata qillqasaq?
¿Pikunam
ñawinchanqaku?
¿Ima rimaywanmi 
qallarisaq?
Manaraq qillqachkaspa
Ch'uyachanapaq akllasqa kamachinata qillqana mayt'upi 
siq'ispa sayayninmanhina hunt'apasunchik.
Akllasqayki 
kamachina 
qillqapa sutinta 
qillqasunchik.
Imaymana 
llamk'anakunapa 
sutinta 
yupaychaspa 
qillqasunchik.
Qillqananchikpaq 
puriyllanpi rimay 
huñuchi 
simikunawan 
t'inkispa 
rurasunchik.
81
Kamachina qillqata sayayninmanhina qillqasunchik. 
Chaymanta allinchapaspa ch'uyata qillqallasuntaq.
Sutin
Kanan
Pukllaynin
Ruraq
Qillqachkaspa
82
Masichanchikpa rimarisqanta ñawinchaspa qillqasunchik.
Kunanqa. Masinchikwan qillqana mayt'uta 
quykanakuspa, qillqasqanchikta 
ñawinchaspa allinchapasunchik. 
Chaymanta allin qillqasqata 
ñawinchasunchik masinchikkuna 
allinchapayta yanapawananchikpaq. 
Hinaspa tayta mamanchikmanpas 
wasinchikpi ñawinchallasuntaq.
Mañakusqanmanhina qillqasunchik.
Tapukuykuna Ari Mana
¿Kamachina qillqa yachayninta allintachu 
akllasqani?
¿Hap'ikapusqachu sutin kasqa?
¿Kamachina qillqa sayayninmanhinachu 
qillqani?
¿Rimay huñuchi simikunata kaqninpichu 
qillqasqani?
¿Ch'uyachasqachu kamachinankuna 
kasqa?
¿Allinta qatipaspa sayaninmanhina 
rurasqachu kasqa?
¿Ruraqpa sutinta qillqasqachu kachkan?
Masinchikpa mañakusqanta llimpi'sqa raphipi kamachina 
qillqata qillqasunchik. Chaymanta wasinchikpi tayta 
mamanchikman ñawinchasunchik.
Qillqayta tukurquspa
83
Perú Mama suyunchikmanta rimasunchik.
Perú Mama suyunchiktaqa sapa 28 anta sitwa 
killapim raymichanchik. Chaymi chala, thaya 
tuqi sach'a sach'api ayllunchikkuna 
huñunakuspa unanchata sayachispa, willka 
takiyta mast'arispa yuyarinchik. Perú Mamaqa 
tukuy munay raymichayniyuqmi: takiyniyuq, 
tusuyniyuq, k'anchariq t'ikallaña wiphalawan 
wasikunap pataman sayarqachisqa 
ayllunchikkunapas munay, p’achasqahina 
kanku, llamp'u sunquyuq. 
Kusi kusillaña misk’i mikhuynintapas mikhuykuspa
lliw tiqsi muyu pacha riqsichikuyniyuqmi.
Sapa suyu rurayninkunawan: Mikhuywan, uywankuwan, quchanwan, 
awichunchikpa kallpanwan rurayninkuwan, p'achankuwan risqsichikun. 
Chaymi chikanta sapa suyu ayllupa 
p'achakusqanmanta riqsisunchik.
Chala ayllukunapa p'achakuyninqa: punchu, wara, unkunkuqa 
anpimanta, chuqullunkupas tukillu sach’ap raphinmanta rurasqa, 
hatunkarayllaña intip ruphayninmanta llanthunanpaq, wakap 
qaranmanta kunkayuq sapatunkupas.
Ñuqanchik thaya tuqi ayllukunapataq p'achayninchikqa sumaq 
k'anchariq llimp'isqa: uwiha, paqu millwamanta punchupas, phalipas, 
unkupas allin phatu awasqa chirimanta
p'istukunanchikpaq. Ch'ullunkupas tukuy 
imaymana q'aytukunawan t'ika phanchirik 
llimp'isqa rikhukuq, lliwllapas makiwan 
rurasqa. Sach'a sach'a ukhupi 
ayllunchikkunataqmi warmipas qaripas huk 
chulla alphurunmanta kushma sutiyuq 
unkullayuq, sumaqllaña sach'a sap'i 
llimp'ikunawan siq'ichasqa. Chay 
p'achakunaqa kikin warmikunapa allinmakinwan rurasqanmi.
Huñupi tapukuykunata kutichisunchik.
Allinta ñawinchaspa ch'inllata ñawinchasunchik.
¿Ima ruraymantataq siq'i willawanchik? ¿Imapaqmi 
qillqarqanku? ¿Imatam chay qillqa willawanchik?
Manaraq ñawinchachkaspa
Ñawinchachkaspa
Perú suyunchik
Simi qullqay
84
4. ¿Sach'a sach'a ukhupi tiyaq ayllupa p'achakuynin 
niraqchu kasqa, ayllunchikpa p'achakuyninwan? 
 ¿Imaynampi?
Perú suyu qillqata rimayta ñawinchaspa tapukuykunata 
kutichisunchik.
1. ¿Imamantam kay qillqa willawanchik?
2. ¿Perú Mama suyu runankuna imaynatam p'achakusqaku?
3. ¿Imatam chala ayllukunamanta willawanchik?
5. Pananchikpa munay p'achakusqanmanta. Sapankata 
tawa k'uchupi siq'ichaspa sutinta qillqasunchik. Hinaspa 
niraqllata qillqana mayt'uykipipas, chala ayllupa, sach'a 
sach'a ukhupi ayllukunapata pachakusqanta 
 siq'ichallasuntaq.
Ñawinchayta tukurquspa
85
Rimayninchikta misk'ichisunchik
Iskaymanta siq'ita qhawaspa masinchikkuna rimasqanta
rimallasuntaq.
Arí, sinchitam
ruphaykuchkanki.
T'impusqa
unuchata upyay.
¡Wawqiy! 
Supaytam
ruphapakuchkani.
unqusqachushina.
Q’uñi yakuchata
munachkani.
1. Kay siq'ita qhawaspa tapukuykunata kutichiy.
• ¿Imatam siq'ipi rikhuchkanki?
• ¿Imamantam rimachkanku?
• ¿Niraqllachu rimayninkuna kasqa?
• ¿Aylluykipi mayqamhinatam rimankichik? ¿Imaynanpi?
2. Qillqasqa simikunawan kaq rimayllata qispichiy.
Rimariyninchikpiqa manam kaq simikunallawanchu 
rimananchik, chaypaqmi achkha simikuna niraqlla 
yuyayniyuqkama tarikun.
Supaytam
Sinchitam
Yakuchata
Unuchata
Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik.
Ima ruraymantapas ruranaykipaq yuyayukuy 
(wayk’uymantapas, llamk’aymantapa, pukllaymantapas) 
Chaymanta kay tapukuykunata kutichiv.
Yuyarisunchik: Kamachina qillqaqa ima ruraytapas qillqasqa 
ñanwanmi kamachiwanchik. Kanmanmi pukllaymanta, 
wayk'uymanta, siraymanta, awaymanta hukkunamantapas. 
Raymin, kanan, ruraynin, tukuyninkunan ima sasayninkunaqa.
Sayayninmanhina rurayninkunata yuyaykuspa hamut'aspa qillqay.
Huk rurayta akllakuy.
Pukllaychu, llamk'aychu, 
wayk'uychu chaypaqhina 
sayayninta yuyaykuy.
Kunanqa kamachinata qillqayta qallariy, 
chaymantataq chayta ñawinchaspa ruranki. 
Qillqana mayt'uykipi ¡Ichaqa rurankipuni!
Sutin Ruraynin
Tukuynin:
Raymichakuynin.
Kanan:
1.
1.
2.
2.
3.
3.
4.
4.
T'aqa
5 Ayllunchikpa rurayninkunamanta chaninchasunchik
• Awichanchikkunapa phuyu qhawasqankumanta rimasunchik.
• Mink'api, aynipi rurayninchik pisiyachipusqanmanta 
rimasunchik.
• Pachamamanchikman haywarikuymanta aphichita 
ñawinchasunchik.
• Munasqanchik aphichita qillqasunchik.
• Allunchikkunapa kallpanwan rurasqankumanta yachasunchik.
Ancha munasqay masiykuna 
kaykunatam kuska yachasunchik.
88
Awichanchikkunapa phuyu
qhawasqankumanta rimasunchik
Siq'ita qhawarispa rimasunchik, tapuykunatapas 
ñawinchaspa kutichisunchik.
¡Achaláw! ... 
sumaqllaña phuyuqa 
lluqsirqamusqa. 
Kunanqa allin watam 
kanqa. Aylluykunapas 
allin yapuyniyuq, 
mikhuyniyuq kusisqa 
qalillañachari 
kawsakunqaku.
Awichunchikpa nisqanmanhina ima ruraykunatam 
phuyuta qhawarispa ruraswanchik. Chaymanta qillqay.
1. ¿Imatam awichu qhawachkan?
2. ¿Imaynatam phuyuta awichu rikurqun? ¿Imatam 
willawanchik?
3. ¿Ima killapim phuyuta ayllunchikkuna qhawanku? 
¿Imaynanpi?
4. ¿Ayllunchikkuna huk killakunapi niraqllatachus phuyuta 
qhawanku?
Uyariychik wawakuna: sichus inti lluqsimuypi 
chinkaypuypipas phuyuwan kuska sinchi q'illunpaqta 
rikhunkichik chayqa, usyariymi qhipa p'unchawkuna 
kanqa. Pukata rikuptinchiktaqmi parañataq chayamunqa. 
Hinallataqmi qasay pachapi p'ita p'ita yana ch'illu 
phuyukuna lluqsimun chaypas, chay tutata kallpayuq yaqa 
qasa chayanqa.
89
Mink'api, aynipi rurayninchik pisiyachisqanmanta
rimasunchik
Masinchikkunawan siq'ita qhawarispa rimasunchik.
¡Sapallaymi 
llamk'ani
manam pipas
asichiwanchu.
Allpan ñawiyman 
hunt’aykapuwachkan.
wayram uyayta
chirirqachin.
Wawqicháy 
allinta mink'apiqa 
kusi kusillaña 
llamk'anchik.
Turaykuna 
ñañaykuna
chakranchikta
ñuqanchikqa 
kusisqa
llamk'akunchik.
Siq'ita qhawarispa rimarinakuspa tapukuynata kutichisunchik.
• ¿Imakunataq siq'ipi rikhukuchkan? ¿Maypim chay 
llamk'aykuna tarikun?
• ¿Allinchu mink'akuypi, ayninakuypi llamk'asunman? 
¿Imaynanpi?
• ¿Siq'ita qhawaspa lluq'i kaq llamk'aykuna, pañapi kaq 
llamk'aywan niraqllachu kaspa? ¿Imaynampi?
• ¿Ñawpa llamk'ayninchikkuna chinkapuptin allinchu 
kanman?
Kunanqa chinkapuchkanñan ayni, mink'a llamk'aykuna, 
chaymanta tayta mamata tapurispa qillqay.
Manaraq rimanakuchkaspa
90
• Yuyaykuspanchik aphichi paqarichinanchikpaq 
chakatawan chimpuy.
Kamachikuynin hunt'ananchikpaq rimanakunanchik
Sapankalla rurasunchik. Rurananchikkuna kanan.
Huñupi rurasusnchik. Llut'anllataña rurasunchik.
Sayanninkunata kaqllanpi rurasunchik.
Aphichi ñawinchanapaq qillqata chaninta 
yuyaymanasunchik.
Apchita ñawinchaspa Afichita ñawinchaqta uyarispa
Sayayninmanhina aphichita 
ñawinchasunchik.
Ch'inlla aphichi ñawinchaqta 
uyarisunchik.
Makiykunawan, kurkuwan 
uyayawan imachu 
yanapachikurqani rimaspay.
Ñawinchayta tukuptin 
t’aqllakuspa kallpachasunchik.
Kallpawan ñawinchaspa rimayta 
t'uqyachisunchik.
Ama pukllasunchikchu 
aphichimanta rimaspa.
Masinchikunapa 
yuyaymanasqanta tapusunchik.
Masinchik aphichi ñawinchaptin 
ama huk rimaykunata 
rimasunchikchu.
Kay tapukuykunata Arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
Tapukuykuna Arí Mana
¿Ayayninmanhinachu aphichimanta rimarqani?
¿Makiywan, kurkuywan, uyawaywanchu aphichita 
ñawinchaspa yanapachikurqani?
¿Rimariyniyta uyarichikurqanichu?
¿Masichanchik rimapqtin ch'inllachu karqani?
¿Manachu huk rimaykunawan masichanchik 
rimachkaptin ñit'ipakurqani?
Rimanakuspa
Rimayta tukurquspanchik
91
Pacha Mamanchikman haywarikunapaq 
ñawinchasunchik.
Siq'ita qhawarispa sutinta ñawinchasunchik. Chaymanta 
tapukuykunata kutichisunchik.
Haywarikuy: Pikullpi
6.00 pachata
Haywarikuy: Pikullpi
6.00 pachata
Haywarikuy: Pikullpi
6.00 pachata
Pacha mamanchik Pacha mamanchik
¿Imakunamantam siq'ikuna rimarichkan? ¿Niraqllachu 
ayllunchikkunapa rurasqan kasqa? ¿Huk rurayllamanchu 
rikch’akuchkam?
¿Ima qillqataq kay siq'i 
kanman? Chimpuspa llimp'iy
1. ¿Ima siq'ikunatam 
rikuchkanchik?
2. ¿Imamantataq 
aphichipa sunqunri 
rimachkan?
3. ¿Imapaqtaq kayta 
qillqarqanku?
4. ¿Niraqllachu kimsantin 
siq'i kasqa?
5. ¿Pikunapaqtaq 
aphichikuna qillqakusqa?
6. ¿Ima rimaymantaq kay 
aphichikunapa kanman?
7. ¿Pikunataq aphichita 
rurasqa?
8. ¿Pikunan 
nawinchanqaku?
9. ¿Imaraykutaq aphichita 
rurasunman?
Willakuy
Tiqsichay
Aphichi 
¿Imaynanpi?
Manaraq ñawinchachkaspa
0
1
 a
nta
 sitw
a
 killa
p
i
0
1
 a
nta
 sitw
a
 killa
p
i
92
Aphichita ch'inlla ñawinchasunchik. Hinaspa mana riqsisqa 
suti rantita tarispa rimanakusunchik.
Aphichita qhawarispa. Allinta yuyaykuspa tapukuykunata 
kutichisunchik.
• ¿Ima qillasqatam rikuchkanchik?
• ¿Imamantam aphichiqa rurakusqa?
• ¿Hinatachu aphichiwan mink'akuswan? ¿Pikunawanmi 
yanapachikuswan?
• ¿Ima ruraykunapaqmi aphichita ruranku?
Pachamamanchikman haywarikusunchikPachamamanchikman haywarikusunchik
• Lliwllam hamunkichik.
• Achkha puririsunchik.
• Llapanchik sayarispa kallpachasunchik.
• Hukkunaman mast'arisunchik.
Haywarikuy ruraqkuna:
• Pacha mamapa 
wawankuna.
• Espinar llaqtamanta 
yachaqkuna 
ruranqaku.
KIMSA CH’ATA 
Apu nisqanpi 
01 ANTA SITWA 
KILLAPI 19:00
PACHATA
Ñawinchachkaspa
Ñawinchayta tukurquspa
93
1. Yuyaymanaspayki llimp'iy chiqaq kaqta.
a. Ima rimaytam ñawincharqanchik.
Kamachina
qillqata
Hawari 
qillqata
Aphichi 
qillqata
ch. ¿Imataq aphichiri kanman? ¿Imanaptin?
2. ¿Imamantam kay aphichi willawanchik? Kutichisqaykita qillqay.
Aphichi
3. ¿Imapaqmi aphichi qillqakusqa? Chiqaqta (X) chimpuy.
4. Kay qillqasqata yuyaykuspa ñawinchasunchik,hinaspa 
urayninpi tapukuyta kutichisunchik.
Mink'akamuchkan Pacha mama samaykuyta
Liwlla Pacha mamanchik haywarikuyman rinapaq
Haywarikuy ruraymanta
• “Pacha mamanchikman haywarikusunchik”
• Lliwllam hamunkichik.
• Llapanchik sayarispa kallpachasunchik.
• Achkha puririsunchik 
5. ¿Imatam yanachasqa simikuna willawanchik? Yuyarispa 
qillqasunchik.
94
Siq'ita qhawarispa mañakusqanmanhina hunt'apasunchik.
Aphichi willawasqanchikta qillqasunchik.
¿Maypim haywarikuyta 
ruranqaku? 
¿Ima punchawtam 
haywarikuyta ruranqaku?
¿Pikuman haywarikuyta 
ruranqaku?
¿Pikunatam 
mink'akamuchkan?
Aphichi
Aphichi ñawinchasqanchikwan yanapachikuspa ima 
nispataq yuyayllaykimanta masiykikunaman willawaq.
¿Imatataq aphichi 
qawasqanchikmanta 
rimariwaq? ¿Imanaptin?
¿Aphichillawan 
ayllunchikkunawan 
rimanakusunmanchu?
¿Imanaptin?
95
Siminchikta yuyaymanasunchik
Aphichita kaqmanta ñawinchaspa, tapukuykunata 
kutichisunchik.
Yanachasqa sutikunaqa suti rantikunam kachkanku. 
Chaytaqa manam sapallantaqa rimariswanchu aswanmi huk 
rimaykunawan rimayta qispichina, kayhinata:
Sapankapaq Achkhapaq
Pipas qillqananchu. Achkha takimusunchik.
Maypas purikunallanmi. Lliwmi rinqaku haywarikuymanqa.
Hukllapas qaparinmanmi. Pikunataq p'itayllaña hamurqan.
Suti rantikunawan rimaykunata qispichisunchik. Chay mana 
riqsisqa suti rantiwan rimaykunata qispichisunchik.
• Kunanqa
• Kunanqa
• Pipas,
• Maqanakuqta rikhuspaqa
• Qayna p'unchaw
• 
purikullachun.
takimusunchik.
watukamuwanchu.
qaparinmanmi.
rimarqanku.
ripusqa llaqtanmanta.
Imataq chay kaqniyuq suti rantikunari. Chay kaqniyuq suti rantiqa kaqtahinam 
imatapas sutichawanchik. Chaymi ñuqanchikqa allinta yuyaymanaspa 
qillqayta rimaytapas qispichina. Kunan ch’usukunata riqsisunchik. Kay 
chusukunaqa sutin wiñita nisqan chayqa rimachinakuypaq yupaychanapaqmi 
allin. Chay wiñitata riqsinapaq qillqasunchik. Qillqana raphiykipi wiñita 
nisqawan aswan rimaykunata qillqamunki.
• Risunchik Limata. • Runakuna takichkan.
• Llapanmi pukllaq • Lliwlla purimusunchik.
• Achkha tusuchkanku. Richkanku. 
Mana riqsisqa suti rantikunaqa, manam pitapas imatapas ch’uyataqa 
qhawachiwanchikchu riqsichiwanchikchu.
96
Rikch’akuqkuna
Munasqanchik aphichita qillqasunchik
Kay aphichita qhawarispa sayayninmanhina rurasunchik.
Hatun rurasqa chiri sunqu
Waynakunapa wasinpi
20 Anta Sitwa Killapi
17:00 Pachata 
Willakuq sutin
Hatun rimanakuy “Kallpayuq Wasi”
Ima pachapi Ruraqkuna
Maypis ruranqa
Rimayninkuna 
Aphichiqa ayllunchikkunata qhawarispa, willakusqanta 
sunquchakuspa ruranapaq. Aphichi allin siq’isqaqa 
ch’uyatam imamantapas willakunman:
• Aphichikunataqa rurasunman qhatunapaq.
• Runa masinchikkunaq sunqunta llamp’uyachikpaq, 
 imapas allin ruranapaq.
Aphichita allinta riqsisunchik.
Hatun hatun sunquyuq 
q’uñillaña
Ruraq: 
Qusqu Llaqta Umalliq
Ima p'unchawta rurakunqa 
97
Masichaykiwan yuyaymanakuspa, rimanakuspa 
tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imayna 
sayayniyuqmi 
aphichi kasqa? 
¿Ima 
rimariyniyuqkunan 
aphichi kasqa? 
¿Qallariynin 
kanchu. 
Imanaptin?
• ¿Imamantam llikachasqa willawanchik?
• ¿Imatam kay aphichi willawasqanchikwan 
yacharqunchik?
• ¿Aphichi rurayta qallarisunmanñachu?
• ¿Aphichikuna rikusqayki allinchu rurayninkuna kasqa?
¿Imam aphichi?
¿Imaynatam 
rurakusqa?
¿Pikunapaqmi 
ruranku? 
98
Aphichi rurananchikpaq allinta yuyaykusunchik.
3. ¿Imakunam aphichipa sayaninpi kanqa?
1. ¿Imamantam kay killapi 
aphichita ruraswan? 
¿Imanaptin?
2. ¿Imapaqmi, pikunapaq-
mi aphichita ruraswan?
Rimaspalla kay tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imaynatataq aphichi ruranaykipaq qallariwaq?
2. ¿Maykunapitaq aphichi rurasqaykita 
ñawinchankuman?
3. ¿Chay aphichi akllasqaykipa imaynam sayanin kanqa?
4. ¿Pikunatam aphichi ruranapaq tapukuwaq?
5. ¿Mayhina rimaywantaq aphichita qillqawaq?
6. ¿Imayna qillqakunawantaq aphichi qillqakunman?
7. ¿Imakunatam aphichi ruranapaq allichakuswan?
8. ¿Maypim aphichipa llullankunata tarisunman?
Manaraq qillqachkaspa
99
Allichakusqaykimanhina aphichita qillqay.
Qillqachkaspa
100
Aphichi rurasqanchikmanta tapukuykunata arí mana 
nispapas qillqaykuy.
Tapukuykunata ima kasqanmanhina 
chakatawan chimpuy.
Arí Manan
¿Siq'ichasqa aphichimanchu rikch'arikun?
¿Rurasqaykunata rikch’ayninmanhinachu churasqani?
¿Lliwchu sayayninkuna kachkan?
¿Aphichi rurasqa ch'uyatachu ñawinchakun?
¿Ch'ikukunata maypi kananpichu churarqani?
Qillqayta tukurquspa
Kunanqa masichanchikkunawan 
quykanakuspa, aphichi qillqasqanchikta 
nawinchaspa allichapusunchik. Chaymanta 
allin qillqasqata masinchikkunawan 
ñawinchallasuntaq allichayta
yanapanakunanchikpaq. Hinaspa 
taytamanchikmanpas wasinchikpi 
ñawinchallasunmantaqmi.
Masinchikpa yachachiqninchikpa 
qhawarisqanmanhina ch’uyata 
aphichita qillqasunchik. Chaymanta 
yachay wasinchikpa pirqanpi 
k’askachisunchik, chaytaqa pipas 
ñawinchallanmami.
101
Ayllunchikkunapa kallpanwan 
rurasqankunamanta yachasunchik
Imapaqtaq ñawinchasunman.
Kay qillqakuna imamantataq willawasunchikman.
Awichunchikkunapa chanin rurasqankuta risqsisunchik.
Inka Wasi
Inka wasitaqa Kañiti ayllupim hatarichisqaku. Chaytaqa qhapaq 
Inka Túpaq Yupanki hatun umalliq runankunapaq 1 450 watapi 
rurachisqa. 
Inka wasipiqa kimsantin huch’uy ayllukunam: Qapaq inkap wasin, 
Wak’akunap, Kurakakunap tiyananqa qaqawan rurasqa kikillan 
sayarayachkan.
Willkas Waman
Kay allin ayllukunaqa, chankakunap 
tiyasqanpi sayarichisqa Tupaq Yupanki, 
Wayna Qapaq. 
Tawantin Suyu, umalliqkunap tiyanan 
wasikunapas rumimantakama kasqa, 
Llaqta chawpipim lasayuq usnuyuq Akllawasi, 
inti watana, tayta intipa wasinpas, yapuna 
pata pata chakrakunapas 
rurakusqa. Willkas Waman ayllupiqa 20 000 
runakunas tiyasqaku.
Manaraq ñawinchachkaspa
Ñawinchachkaspa
Machu Pikchu
Riqsinqanchikmanhina Qapaq 
Machu Pikchuqa Qusqu llaqtapi kachkan. 
Qanchisnintin (7) k'anchariq lliw tiqsi 
muyuntin ayllukunap riqsisqan. Quri 
qullqihinam chaninchasqa. Qapaq Inkap 
tiyananpas, wasinkunapas, sumaq qaqay 
qaqay chaninchasqa. Pachakutiq Inkap 
awqankunamanta
pakakunankupaq rurakusqa. 
102
Willkas Waman Qusqupi
Machupikchu Ayakuchupi
Inkawasi Kañitipi
1. Awichunchikkunapa rurasqanwan ayllukunawan tupanachiy.
2. Ayllunchikkuna ruraykuna saqiwasqanchikmanta 
 kuskanchachisunchik.
Imakunam Inka Wasipi kasqa.
Imakunam Willkas Waman
kasqa.
3. ¿Awichunchikkunapa rurasqanku niraqllachu kunan 
ayllunchikkuna rurayninwan kasqa? ¿Imaynanpi?
4. ¿Ispanulkuna Machupikchuta tarirquspanku imatas 
rurankuman karqan? ¿Imanaptin?
Yacharqankichu: Ñawpa 
awichunchikkunap rurasqanta manam 
ñuqanchik riqsinchikraqchu. Aswanmi huk 
hawa llaqtakunapa rurasqanta 
munapayaspa chanin qullqikunawan 
riqsiyta munapakunchik. Ñawpaqtaqa 
ayllunchiktaraq chaninta allinta riqsisunchik.
103
Rimayninchikta misk’ichisunchik
Siq'ita qhawaspa ñawinchaspa ima tapukuykunata 
kutichisunchik.
Puriq masillay (Takiy)
Urqupi, q'asapi puriq masillay,
Qamqapa millwayki llamp'ullañam, 
Kunkaykita chutarispa 
waqyamuwanki, sapa watam 
pisichallataña rikhuyki.
Puriq masillay (Takiy)
Urqupi, q'asapi puriq masillay,
Qamqapa millwayki llamp'ullañam, 
Kunkaykita aysarispa 
qayamuwanki, sapa watam 
chikachallataña rikhuyki.
1. ¿Imatam siq'ipi rrikuchkanki?
2. ¿Maypim wawqinchik purichkan?
3. ¿Takiykunap kaqllachu rimaynin, qillqayninpas. Imaynanpi?
4. ¿Mayqam qillqam rimayniykihina?
Kaq masin, niraq masin simikunata tupanachiy.
chutarispa chikachallanña
waqyamuwanki qhawamuwanki
pisichallaña aysarispa
Rikusqanchikmanhina chay takiy qillqasqaqa niraqllam 
yuyaynin. Ichaqa huk niraqtataq qillqakun.
Ama sasachakunkichu.
Masichaykuna, kay t'aqapi 
yachasqanchikta ruranapaq 
kallpachakusunchik.
¿Imakunatam yacharqanchik? chaymanta yuyaymanaspa qillqay.
Wasiykipi aphichita Pacha mama haywarikuymanta siq'imunkitaq 
qillqamunkitaq. Chaytaqa allinta taytaykita, mamaykita, yachaqkunatapas 
tapurispa mink'arikuy rimaykunawam qillqamunki.
Atisqayta aswanta allinchapayanaypaq qillqaykusaq.